نقش ویژه ایران در کریدورهای بین المللی| فعالسازی دیپلماسی حمل و نقل؛ بهره مندی از مزایای ترانزیتی

تهمینه غمخوار؛ بازار: جغرافیای حمل و نقل، مطالعه مناطق جغرافیایی است که حمل و نقل در آنها انجام می شود و شامل نوارهای آبی و زمینی به عنوان مسیرهای اصلی است. این مطالعات همچنین نشان می دهد که مهم ترین اسناد در زمینه حمل و نقل نیز به جاده ابریشم بازمی گردد.

این مسیر که قدمت آن به قرن دوم قبل از میلاد برمی گردد و تقریباً ۱۸۰۰ سال تا قرن شانزدهم از نظر تجاری قابل استفاده بود، نشان دهنده سفر طولانی مارکوپولو از ونیز به چین برای چندین دهه در مسیر تجاری بین اروپا و آسیا است.

در واقع، حمل و نقل و ترانزیت کالا و مسافر در گذشته زمینی بود، اما امروزه دولتهای مستقل برای گسترش توان اقتصادی خود، علاوه بر نگاه زمینی، حمل و نقل دریایی را در دستور کار و کریدورهای بین المللی قرار داده اند؛ به طوری که امروزه بیش از ۸۰ درصد تجارت جهانی از طریق حمل و نقل دریایی انجام می شود و این نوع حمل و نقل محور اصلی اقتصاد جهانی است.

کریدورهای حمل و نقل از نظر فیزیکی به عنوان ترکیبی از مسیرهایی تعریف می شوند که مراکز فعالیتهای اقتصادی در یک یا چند کشور همسایه را به هم متصل می کنند. کریدور بین المللی شبکه حمل و نقل بین المللی است که از راه آهن، آبراه و جاده برای حمل و نقل و ترانزیت بین المللی کالا استفاده می کند.

این نوع حمل و نقل باید با کمترین زمان ممکن و صرفه اقتصادی بالا انجام شود. امروزه کریدورهای حمل و نقل بین المللی کشورها را در چهار طرف نقشه به هم متصل می کنند که مهمترین آنها کریدور شمال_جنوب، کریدور شرق _غرب یا راه ابریشم جدید (ابتکار یک کمربند_یک جاده چین) و کریدور تراسیکا اتحادیه اروپا هستند.

ایران با موقعیت جغرافیایی منحصر به‌ فرد در قلب چهارراهی که خاورمیانه، آسیا و اروپا را به هم پیوند می‌دهد، با توانمندی‌های تجاری، گمرکی، مالیاتی و سرمایه‌گذاری بین منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای قرار گرفته است. وجود مرز مشترک از شمال با دریای خزر و از جنوب با خلیج فارس و دریای عمان، دسترسی ایران به بیش از ۵۸۰۰ کیلومتر نوار ساحلی را فراهم کرده است.

ایران همچنین از لحاظ دسترسی به کشورهای اوراسیا از شمال، شرق به کشورهای آسیای مرکزی و از غرب با مرز زمینی با ترکیه و در نتیجه استفاده از بخشی از جاده ابریشم، موقعیت ممتازی در مسیرهای ترانزیتی دارد. بر همین اساس، موقعیت جغرافیایی بر روی مسیر فراآتلانتیک، کشور را به محور ترانزیتی در کریدور شمال_جنوب و شرق_غرب تبدیل کرده و از این رو، نقش مهمی در اقتصاد بین المللی ایفا می کند. در واقع، ایران به عنوان پلی بین آفریقا، اروپا و آسیا عمل می‌کند و هند و روسیه را در کریدور شمال_جنوب به هم متصل می‌کند.

علاوه بر آن، ایران از نظر آب و هوایی نیز یکی از منحصر به فردترین کشورهای جهان با چهار فصل مطلوب است به طوری که انواع آب و هوای مختلف در کشور وجود دارد و از واژه ۱۴ اقلیم، ایران ۱۱ اقلیم را ترجیح می دهد. این تنوع آب و هوایی موجب ایجاد مناظر طبیعی متنوعی شده که به سختی در کشورهای دیگر قابل مشاهده است. ایران دارای طبیعت و آب و هوای متنوعی است که گیاهان و جانوران فراوانی که از نظر تعداد و تنوع در مقایسه با سایر نقاط جهان شگفت‌انگیز است، در آن وجود دارد و تنوع پوشش گیاهی کشور بیش از دو برابر قاره اروپا و تقریباً برابر با شبه قاره هند است.

ایران با مبانی ژئوپلیتیکی که متاثر از جغرافیای خود است، همواره مورد توجه کشورهای جهان به ویژه قدرت های جهانی و در ارتباط با تمدن ها، ملل و اقوام مختلف بوده است

بر همین اساس، ایران با مبانی ژئوپلیتیکی که متاثر از جغرافیای خود است، همواره مورد توجه کشورهای جهان به ویژه قدرت های جهانی و در ارتباط با تمدن ها، ملل و اقوام مختلف بوده است. این کشور از قدیم الایام به عنوان چهارراه ترانزیتی تمدن ها مطرح و از نظر دریا و خشکی از موقعیت بسیار خوبی برخوردار بوده است.

کارشناسان مسائل حمل و نقل معتقدند که ایران در یکی از بهترین موقعیت‌ های جغرافیایی جهان قرار دارد که تلفیقی از نقشهای ژئوپلیتیک، ژئواستراتژیک، ژئواکونومیک و ژئوترانزیت در جنوب غربی آسیا را ایفا می‌کند. موقعیت جغرافیایی این کشور به دلیل ارتباط با دریاهای آزاد و موقعیت آن بین دو قدرت دریایی و زمینی و به عبارتی جایگاه ریملند در نظریه های ژئوپلیتیک استراتژی جهانی موقعیت ترانزیتی را برای ایران ایجاد کرده که این ویژگی ها موجب ایجاد ارتباط با ایران شده که عبور از فضای آن اجتناب ناپذیر است.

ارتباط با ایران و عبور از فضای آن عمدتاً با دو هدف اصلی انجام شده است: اول، هدف اجتماعی_اقتصادی تأمین کالا و مواد اولیه در کنار انتقال افکار و اندیشه‌ ها و تامین نیازهای مردم و وسایل حمل و نقل از طریق ایران است. این موضوع همان چیزی است که از آن به «نقش ارتباطی ایران» تعبیر می شود و از گذشته تا به امروز پایدار بوده است. دوم، هدف نظامی که با هدف اشغال ایران و اشغال سرزمین های خارج از ایران محقق شده است.

ایران با مبانی ژئوپلیتیکی که متاثر از جغرافیای خود است همواره مورد توجه کشورهای جهان به ویژه قدرت های جهانی بوده است. امروز وضعیت ژئوپلیتیکی کشور در حالی که موقعیت ترانزیتی ایران نه تنها افول نکرده است، بلکه با احداث کریدورهای بین المللی و احیای جاده ابریشم و قرار گرفتن آن در قلب حیاتی ترین کریدورهای جهان، به یک موقعیت ژئوپلیتیکی ویژه تبدیل شده است، موجب شده تا این کشور به عنوان قلب کریدورهای جهان، محور ارتباط شرق و غرب از طریق ابتکار یک کمربند_یک جاده و شمال و جنوب از طریق اتصال جنوب آسیا به شمال اوراسیا است.

موقعیت ژئوترانزیت ایران در نظام ژئوپلی نومیکی جهانی قرن بیست و یکم که متکی بر منابع جغرافیایی_سیاسی_اقتصادی با محوریت بنادر و کریدورهاست، می تواند ورق های زیادی را در بازی های قدرت منطقه ای و جهانی برای ایران رو کند

همچنین، ایران ارتباط ترانزیتی بین روسیه، اروپای شرقی، اروپای مرکزی، اروپای شمالی، خزر آسیای مرکزی و قفقاز از یک سو و آسیای جنوبی، آسیای جنوب شرقی، خاور دور، اقیانوسیه و خلیج فارس از سوی دیگر فراهم می کند. افزون بر این، علاوه بر قرار گرفتن در مرکز جغرافیایی کشورهای عضو اکو، کوتاه‌ترین و اقتصادی‌ترین مسیر برای کشورهای محصور در خشکی برای رسیدن به آب‌های اقیانوس است که در توافقنامه عشق‌آباد منعکس شده است.

موقعیت ژئوترانزیت ایران در نظام ژئوپلی نومیکی جهانی قرن بیست و یکم که متکی بر منابع جغرافیایی_سیاسی_اقتصادی با محوریت بنادر و کریدورهاست، می تواند ورق های زیادی را در بازی های قدرت منطقه ای و جهانی برای ایران رو کند. این امر در صورتی محقق می شود که به نقش ویژه ایران در کریدورهای بین المللی به عنوان کد ژئوپلیتیکی در دستور کار سیاست خارجی ایران توجه شود.

از آن جایی که ایران در امتداد کریدورهای حمل و نقل بین المللی دارای موقعیت ژئواستراتژیک قرار گرفته، می تواند نقش مهمی در ارتقاء ارتباطات منطقه ای برای بهره مندی از مزایای عظیم ترانزیت داشته باشد. بر همین اساس، دیپلماسی حمل و نقل ایران، هرچند با سرعتی آهسته به این سمت و سو در حرکت است.

همانطور که پیشتر گفته شد، کریدورهای اصلی که خاک ایران را در بر می گیرد که شامل کریدور حمل و نقل بین المللی شمال به جنوب، کریدور حمل و نقل اروپا_قفقاز_ آسیا، ابتکار یک کمربند_یک جاده چین، اسلام آباد_تهران_استانبول (ITI) است. علاوه بر آن، بخشی از کریدور اکو، کریدور ریلی قزاقستان _ ترکمنستان _ ایران (KTI) و مسیر جاده ای کریدور حمل و نقل و ترانزیتی بین المللی خلیج فارس_ دریای سیاه است.

جایگاه ایران در کریدور شمال_جنوب به دلیل وجود بندر چابهار به عنوان تنها بندر اقیانوسی ایران که از طریق آن می تواند مستقیماً به اقیانوس هند دسترسی داشته باشد، از اهمیت ویژه ای برخوردار است

جایگاه ایران در کریدور شمال_جنوب به دلیل وجود بندر چابهار به عنوان تنها بندر اقیانوسی ایران که از طریق آن می تواند مستقیماً به اقیانوس هند دسترسی داشته باشد، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. هند سرمایه‌گذاری‌ هایی در بندر چابهار داشته که می‌تواند سرمایه‌گذاری چین در بندر گوادر به عنوان بخشی از پیشبرد کار کریدور اقتصادی سی پک و پیشی گرفتن از پاکستان برای دسترسی به افغانستان، آسیای مرکزی و روسیه برای انجام معاملات تجاری‌ را متعادل کند. هندی ها قرار است ۳۰۰ میلیون دلار برای توسعه ریلی در این مسیر سرمایه گذاری کنند.

اما، رویکرد ایران مبتنی بر رقابت نبوده و همکاری و استقبال از سرمایه گذاری خارجی را همواره مدنظر قرار داده است. ایران دو پروژه اصلی دارد که اگر مشارکت فعالانه در کریدور شمال_جنوب را مد نظر قرار دهد، می تواند آن را به بهره برداری کامل برساند. در واقع، پروژه اصلی به عنوان حلقه مفقوده نستراک، راه آهن رشت_آستارا است که ۱۶۲ کیلومتر طول دارد و پس از اتمام، می تواند تبادلات بین بنادر شمالی و جنوبی را از طریق راه آهن تسهیل کند.

پروژه دیگر، راه آهن چابهار_زاهدان_سرخس است؛ خط ریلی که بخشی از قرارداد سه جانبه ایران، هند و افغانستان است در حالی که چابهار را به زاهدان و سپس به سرخس در شمال شرق ایران متصل می‌کند. طول این پروژه ۱۳۵۰ کیلومتر است که فاز اول راهبردی چابهار تا زاهدان ۷۳۰ کیلومتر است. در خصوص پیشرفت کار این خط آهن، اخیرا مدیرعامل هلدینگ راه و شهرسازی قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیاء از افتتاح قریب‌ الوقوع ۱۵۵ کیلومتر از پروژه راه آهن چابهار_زاهدان حدفاصل خاش تا زاهدان خبر داده است.

علاوه بر کریدور نستراک، ایران همچنین، می تواند نقش مهمی به ویژه در امتداد کریدور اقتصادی چین_آسیای مرکزی_غرب آسیا در کمربند اقتصادی جاده ابریشم زمینی داشته باشد که به عنوان محور اصلی جایگزینی برای حمل و نقل دریایی بین چین_ایران_اروپا است.

هدف این کریدور اتصال سیستم های ریلی بین کشورهای عضو کریدور از جمله چین، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، ایران و ترکیه است. هنگامی که کریدور اقتصادی چین_آسیای مرکزی_غرب آسیا به طور کامل عملیاتی شود، حمل و نقل کالا با قطار از شرق چین از طریق ایران می تواند در نیمی از زمان (۱۳ روز برآورد) در مقایسه با مسیر دریایی انجام شود.

بر همین اساس، این کریدورها فرصتی هستند تا ایران از موقعیت جغرافیایی خود به عنوان بهترین مسیر ارتباطی در طول کریدورها استفاده کند. برای این منظور، جمهوری اسلامی باید روی پروژه‌های کلیدی که بالاترین بازده را دارند، تمرکز کند.

همانطور که گفته شد، پروژه اصلی راه آهن رشت- آستارا است که شبکه ریلی جنوب به شمال از بندرعباس تا آستارا در مرز شمالی را تکمیل می کند. همچنین تکمیل راه آهن چابهار- زاهدان به همان اندازه استراتژیک است در حالی که توسعه حمل و نقل ریلی در راستای ایجاد کریدور ریلی شرق کشور، اتصال کشورهای آسیای میانه و مرکزی به آب‌ های آزاد و تسهیل و توسعه ترانزیت کالا از سواحل مکران و بندر شهید بهشتی چابهار از مهمترین اهداف پروژه خط آن چابهار- زاهدان عنوان شده است.

علاوه بر این، توسعه بنادر شمال ایران نیز واقعا قابل توجه است. بر همین اساس، انتظار می رود این امر موجب اتصال بنادر از جمله بنادر کاسپین، امیرآباد، انزلی به شبکه ریلی به منظور تحقق یک شبکه چندوجهی و تجهیز ناوگان دریایی به عنوان مثال استقرار کشتی های رو_رو شود.

از اواخر سال گذشته، توسعه بندر امیرآباد شتاب گرفته و عملیات در بندر مجاور آن «نکا» مجدداً راه اندازی شد. به گفته معاون وزیر راه و شهرسازی، با توجه به ظرفیت ۱۴ میلیون تنی بندر امیرآباد و سهم قابل توجه تخلیه‌ و بارگیری در بنادر شمالی، با افزایش جذب سرمایه‌گدازی بخش‌خصوصی و بهره‌برداری از ۲۶ طرح مهم تولیدی و در دست‌تکمیل بودن ۱۴ طرح مهم عمرانی دیگر، در آینده نزدیک شاهد رونق اقتصادی و اشتغال در این بندر خواهیم بود.

افزون بر این، برقی‌سازی پروژه تهران_مشهد و ارتباط برون مرزی با کشورهای همسایه مانند اتصال ریلی به بندر گوادر پاکستان (۲۰۰ کیلومتری چابهار) می‌تواند این اتصال را گسترش دهد.

موفقیت آینده سیاست حمل‌ و نقل ایران در منطقه بستگی به این موضوع دارد که کشور تا چه اندازه رویکرد راهبردی و ژئواستراتژیک در دیپلماسی حمل‌ و نقل خود را برای استفاده از فرصت‌ ها پیش ببرد

بر همین اساس، با توجه به زیرساخت‌ های فعلی و ضرورت تکمیل زنجیره‌ های حمل‌ و نقل بین‌المللی، موفقیت آینده سیاست حمل‌ و نقل ایران در منطقه بستگی به این موضوع دارد که کشور تا چه اندازه رویکرد راهبردی و ژئواستراتژیک در دیپلماسی حمل‌ و نقل خود را برای استفاده از فرصت‌ ها پیش ببرد.