افتتاح بزرگترین مرکز تجاری ایران در افغانستان؛ آوای رشد روابط اقتصادی به گوش می رسد

بازار؛ گروه بین‌الملل: یک هیات تجاری ۷۰ نفره متشکل از بخش دولتی و خصوصی ایران در مراسم افتتاح بزرگترین مرکز تجاری ایران در افغانستان که به نوعی آن را می توان اقدام مهم این دو شرک راهبردی در شکوفایی بهار اقتصادی دوجانبه خواند، در کابل حضور داشته است.

ایران که توسعه مناسبت تجاری با همسایه شرق نشین خود، افغانستان، را به جدیت در نظر دارد با افتتاح این مرکز در صدد تسریع و تسهیل معاملات تجاری و تعامل پویاتر میان فعالان اقتصادی دو طرف است.

بازاریابی، معرفی کالاهای ایرانی در افغانستان، آشنایی تجار ایرانی با کالاهای افغانستان، کمک به انعقاد قراردادهای تجاری، ارائه خدمات بانکی و حقوقی ، خدمات حمل و نقل و بیمه از مهمترین وظایف این مرکز تجاری خواهد بود . همچنین قرار است در ساختمان مرکز تجاری ایران در کابل ، نمایشگاه های دائمی و اختصاصی و مشترک ایران و افغانستان در آینده برگزار شود.

نور الدین عزیزی، سرپرست وزارت تجارت افغانستان که در این مراسم حضور داشت، با استقبال از گشایش این مرکز تجاری ابراز امیدواری کرد که با آغاز به کار کنسرسیوم مشترک افغانستان با ایران، پاکستان و چین میزان سرمایه گذاری خارجی در کابل بیش از پیش گسترش یابد.

اخیرا خبرگزاری رویترز به نقل از عزیزی از تشکیل کنسرسیوم مشترک میان افغانستان با شرکت های روسی، ایرانی و پاکستانی برای جذب سرمایه‌گذاری در افغانستان خبر داده است و بر این اساس طالبان با شرکت‌های خارجی تفاهم‌نامه‌ای امضا کرده‌اند که این شرکت‌ها نمایندگان‌شان را برای اکتشاف پروژه‌هایی تا سقف یک میلیارد دلار به کابل می‌فرستند. کنسرسیوم ایجادشده علاوه بر پروژه‌های انرژی و معدن، امکان ساخت تونل دوم در سالنگ، بازسازی شاهراه کابل-هرات و پروژه‌ی انتقال آب از ولایت پنجشیر به کابل را نیز در نظر دارد.

اهمیت ژئواکونومیک و ژئوپلیتیک افغانستان برای ایران

افغانستان، قدرت تأثیرگذاری شگرف بر پویش‌های امنیتی-سیاسی مناطق همجوار خود و به تبع نظام بین‌الملل را دارد به نحوی که تمام بازیگران قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی در محیط امنیتی این کشور حضور فعال دارند.

همین امر سبب گشته است که ژئوپلیتیک افغانستان به یک «ژئوپلیتیک منازعه» تبدیل شود و محیط امنیتی آن هم بستری برای جنگ‌های نیابتی سایرین شود. اما افغانستان به دلایل ژئوپلتیک، ژئواکونومیک و ژئوکالچر از اهمیت و جایگاه بی‌بدیلی در ساختار سیاست داخلی و خارجی جمهوری اسلامی ایران برخوردار است.

همجواری و همسایگی ایران و افغانستان موجب در هم تنیدگی منافع و امنیت آن ها شده است و ایجاد امنیت در افغانستان همواره یکی از دغدغه های جمهوری اسلامی بوده است. هرگونه بی ثباتی در افغانستان برای جمهوری اسلامی ایران نیز بی تاثیر نیست. ارتباط امنیت دو کشور بر روی یکدیگر این موضوع مهم را تایید می کند که هر دو کشور باید به دنبال افزایش امنیت و ارتقای رابطه ایمن با هم باشند.

افزون بر این، محصور بودن افغانستان در خشکی و داشتن بیش از نهصد کیلومتر مرز مشترک با ایران سبب شده است مرزهای شرقی ایران یکی از مهم‌ترین گذرگاه‌های دو طرفه تبادلات اقتصادی و فرهنگی، برای دو کشور باشد.

بندر چابهار در مرزهای شرقی ایران از بهترین فرصت‌های اقتصادی-تجاری ایران با افغانستان و همچنین کشورهای آسیای مرکزی است؛ زیرا کشورهای آسیای مرکزی نیز همچون افغانستان محصور در خشکی هستند و چنانچه بخواهند به آب‌های آزاد جنوب دسترسی داشته باشند به جز ایران و پاکستان گزینه‌ای ندارند که این دو گزینه نیز از مسیر افغانستان می‌گذرد

از سوی دیگر بندر چابهار در مرزهای شرقی ایران از بهترین فرصت‌های اقتصادی-تجاری ایران با افغانستان و همچنین کشورهای آسیای مرکزی است؛ زیرا کشورهای آسیای مرکزی نیز همچون افغانستان محصور در خشکی هستند و چنانچه بخواهند به آب‌های آزاد جنوب دسترسی داشته باشند به جز ایران و پاکستان گزینه‌ای ندارند که این دو گزینه نیز از مسیر افغانستان می‌گذرد. افزون بر این، اشتراکات فرهنگی، مذهبی و زبانی میان دو کشور نیز یکی از مولفه های قدرتمند روابط دوجانبه میان ایران و افغنستان است.

اهمیت کریدورهای مشترک ایران و افغانستان

موقعیت سرزمینی ایران به عنوان چهارراه ترانزیت جهان برای افغانستان محصور در خشکی منحصر به فرد و ممتاز است، اما با تغییرات کنونی در معماری منطقه و آسیای مرکزی و احداث کریدورهای جدید رقیب کریدورهای عبوری از ایران امکان به خطر افتادن این موقعیت طلایی ایران وجود دارد. به عنوان مثال، در حال حاضر ازبکستان و افغانستان به‌دنبال ساخت کریدور ریلی ترانس افغان هستند که این موضوع بر اهمیت شتاب ایران در احداث خط‌آهن چابهار-سرخس می افزاید.

اوایل سال جاری امیرخان متقی، سرپرست وزارت امور خارجه افغانستان و سرگئی عمرزاکوف معاون نخست وزیر و وزیر بازرگانی ازبکستان در خصوص نهایی شدن اتصال ریلی دو کشور در قالب کریدور ترانس افغان بحث و تبادل نظر کرده اند. نقشه راه این دالان تجاری ریلی ۵۷۰ کیلومتری فوریه سال ۲۰۲۱ میلادی بین دو کشور امضا شد و عملیات ساخت آن آغاز شده است.

به گفته صاحب نظران اقتصادی، خط‌آهن ترانس افغان که بناست شهر ترمذ در ازبکستان را به مزار شریف، کابل، جلال آباد و در نهایت به پیشاور پاکستان متصل کند، در راستای ایجاد دسترسی تمام ریلی ازبکستان به بندر گوادر در پاکستان و سپس آبهای گرم بین‌المللی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. هر دو کشور ازبکستان و افغانستان به واسطه محصور بودن در خشکی نیاز مبرمی به ایجاد این کریدور دارند و به همین دلیل در تلاشند تا هرچه سریعتر این پروژه را اجرایی و پیاده سازی کنند.

این در حالی است که تا پیش از این، هر دو کشور ازبکستان و افغانستان برای دسترسی به آبهای گرم جنوبی نیاز جدی به استفاده از ظرفیت های ترانزیت از خاک ایران داشته‌اند. هرچند این مسئله به واسطه عدم وجود فرآیندهای ترانزیتی سریع و پایدار در کشور، هیچگاه شکل نگرفت و تا جایی پیش رفت که این دو کشور مجبور به بررسی راه های جایگزین برای اتصال به آبهای آزاد جنوبی شده‌اند.

نا آرامی های افغانستان و مسیر صعب العبور هندوکش در کریدور ترانس افغانستان جز چالش های مهم این دالان تجاری است که رقیب سرسختی برای کریدور شمال - جنوب در ایران به شمار می آید و می تواند با اتصال روسیه و کشورهای هم سود به آب های بین المللی ایران را دور بزند

اما یکی از مهم‌ترین مشکلات پیش روی ساخت محور ریلی ترانس افغان فارغ از برخی ناآرامی‌های موجود در منطقه، عبور این خط ریلی از منطقه کوهستانی و صعب العبور هندوکش در افغانستان است که می‌تواند چالش برانگیز باشد.با این حال، این مسیر در رقابت با کریدور شمال-جنوب ایران است و می تواند روسیه و کشورهای هم سود را از مسیری غیر از ایران به آب های بین المللی وصل کرده و کریدور شمال – جنوب ایران را با تهدید مواجه کند و به همین جهت بسیاری از کشورهای متخاصم ترانزیت ایران، از احداث این کریدور استقبال کرده اند.

از سوی دیگر، احداث راه آهن چابهار-زاهدان که قرار است در نهایت به سرخس متصل شود و یکی از اهداف آن اتصال افغانستان به بندر چابهار برای رفع نیازهای واردات و صادرات این کشور است، هم چنان در هاله ای از ابهام قرار دارد. در صورت احداث هر چه سریعتر این خط آهن مهم، هم افغانستان و هم ازبکستان نیاز ترانزیتی خود را برطرف خواهند کرد و هم ایران از عوائد ترانزیت کالاهای این دو کشور بهره مند خواهد شد.

علاوه بر تاسیس راه آهن چابهار-زاهدان و زاهدان-سرخس برای تسهیل دسترسی ریلی افغانستان به بندر چابهار در ایران، ایران باید مشارکت فعالی در تکمیل خط ریلی شمالی افغانستان در مسیر هرات-مزارشریف داشته باشد که مذاکرات آن پیشتر با دولت مرکزی افغانستان صورت پذیرفته است. ظرفیت های تهاتری مهمی برای احداث این خط ریلی در خاک افغانستان وجود دارد و این کشور می تواند از توان فنی، مهندسی و اجرایی ایران برای توسعه شبکه ریلی خود استفاده کند.

کریدور ریلی شرق کشور (چابهار- سرخس) یکی از پروژه‌های مهمی است که برای توسعه استان‌های شرقی، ایجاد شاخه جدید در کریدور شمال- جنوب با اتصال ریلی چابهار به آسیای میانه (جذب بارهای افغانستان و ازبکستان)، انتقال سنگ آهن منطقه سنگان ایران و هرات افغانستان به چابهار و تسهیل سفر زائران پاکستان و استانهای جنوب شرق به شهر مقدس مشهد، در فهرست طرح‌های مصوب کشور قرار دارد که بخش چابهار-زاهدان با سرعت در حال احداث است.

در صورت مشارکت فعال ایران در اجرای پروژه های ریلی داخلی برای اتصال آن ها به مسیرهای عبوری از افغانستان، و راه اندازی راه آهن چابهار_زاهدان_سرخس، افغانستان از این طریق به بندر چابهار متصل می شود و در عین حال نیاز ترانزیتی افغانستان و ازبکستان از طریق ایران تامین خواهد شد و مسیر ایران در دالان تجاری ایران – افغانستان - ازبکستان مد نظر قرار خواهد گرفت

نتیجتا در صورت مشارکت فعال ایران در اجرای پروژه های ریلی داخلی برای اتصال آن ها به مسیرهای عبوری از افغانستان، و راه اندازی راه آهن چابهار_زاهدان_سرخس، افغانستان از این طریق به بندر چابهار متصل می شود و در عین حال نیاز ترانزیتی افغانستان و ازبکستان از طریق ایران تامین خواهد شد و مسیر ایران در دالان تجاری ایران – افغانستان - ازبکستان مد نظر قرار خواهد گرفت.

در خصوص راه آهن چابهار_زاهدان_سرخس این نکته مطرح است که در حالی که از آن به عنوان اصلی‌ترین اولویت زیرساختی شرق کشور با توجیه اقتصادی بالا یاد می شود و تکمیل و راه اندازی آن تحولات چشمگیری در ارتباطات تجاری کشورهای مختلف و توسعه و پیشرفت استان های جنوب شرق ایران ایجاد می کند، اما هنوز تکمیل نشده و بر اساس اعلام استانداری سیستان و بلوچستان، تاکنون به میزان ۶۴ درصد پیشرفت فیزیکی داشته و در صورت تامین اعتبار مورد نیاز به میزان هفت هزار میلیارد تومان، تا اواخر سال ۱۴۰۲، به بهره‌برداری کامل خواهد رسید.

از این رو، این ضرورت وجود دارد که جمهوری اسلامی به اتصال زودهنگام این خط آهن بپردازد تا یا چابهار به زاهدان و از آن جا به میلک و قندهار (در افغانستان) و سپس ازبکستان متصل شود و یا از سرخس به خواف و بعد از آن هرات و سپس ترکمنستان و تاجیکستان امتداد یابد که در این صورت البته ازبکستان دور زده می شود. بنابراین، با انتقال خط آهن از سرخس به منطقه میلک، تجار افغانستانی برای انتقال کالاهای تجاری خود از این مسیر ریلی استفاده خواهند کرد و در این صورت، حجم ترانزیت شرق ایران افزایش چشمگیری پیدا خواهد کرد.

گمرک و منطقه آزاد دوغارون در مرز ایران و افغانستان در زمره ۵ گمرک برتر ایران

گمرک و منطقه آزاد دوغارون که دریچه اتصال خراسان رضوی با افغانستان و برخی کشورهای آسیای میانه است، نقش بسزایی در روابط اقتصادی ایران و افغانستان دارد. روزانه بیش از ۴۰۰ کامیون ترانتی در این مرز تردد دارند و سالانه افزون بر ۲ میلیارد دلار انواع کالا از این گمرک به افغانستان صادر می‌شود.

بیشترین حجم کالاهای صادراتی از طریق بندرعباس وارد گمرک ترانزیتی دوغارون می شود و کالاهای تجاری افغانستان و پاکستان و هند و کشورهای همسایه افغانستان، از طریق کشورهای عربی و حوزه خلیج‌فارس به گمرک بندرعباس، بندرلنگه و دیگر گمرک‌های مرزی ترانزیت می‌شود.

طی دو دهه اخیر و به رغم مبادلات پررونق بازرگانی در مرز دوغارون موانعی چون کندی ترخیص کالا و تشریفات، فقدان باراندازهای کافی برای تخلیه بار و معطلی چندین روزه رانندگان، اختلاف در نقطه صفر مرزی برای ساخت سالن تجاری پایانه مرزی در سمت ایران، عدم مدیریت واحد مرزی، ناهماهنگی ها در مرز، صف های طولانی در کامیون، مخروبه بودن حدفاصل گمرک دوغارون و اسلام قلعه (هرات) و افزایش هزینه های ترانزیتی جز مشکلات عدیده شرکت های حمل و نقل بوده است که حل آن ها می تواند تغییرات چشم گیری در روند مبادلات تجاری دو کشور ایجاد کند.

از سوی دیگر محدودیت‌های اعمال‌شده از طرف افغانستان در تجارت با ایران پس از تغییر حکومت این کشور، رشد تعرفه واردات اقلام ایرانی، تضعیف قدرت خرید افغان ها، محدودیت‌های بازرگانان افغان برای تبادلات تجاری با ایران و بازار گسترده کالاهای چینی و پاکستانی در افغانستان منجر به کاهش صادرات کالاهای ایرانی به این کشور همسایه در نیمه نخست سال جاری شده است.اهمیت این پایانه و گمرک مرزی زمانی بارزتر میشود که بدانیم کالاهای صادراتی از مرز زمینی دوغارون به سمت افغانستان نیاز جمعیت ۳۰ میلیون نفری افغانستان را تامین می کنند.

حجم صادرات ایران به افغانستان در سال ۹۸ حدود ۲.۷ تا ۲.۸ میلیارد دلار بود، اما در سال ۹۸ و با توجه به تسلط طالبان بر افغانستان و قطع کمک های کشورهای غربی به این کشور مبادلات تجاری کابل با اقصی نقاط جهان روند نزولی گرفت.

اوایل سال جاری گمرک ایران در گزارشی اعلام کرد که حجم صادرات ایران به افغانستان با کاهش ۲۰ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل به ۱ میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار رسیده است. انواع مصالح ساختمانی، میلگرد، بنزین و گاز مایع از مهم‌ترین اقلام صادراتی ایران به افغانستان است.

نتیجه

سـقوط صـادرات بـه افغانسـتان کـه در دو دهـه اخیـر کـه همـواره یکـی از مهمتریـن شـرکای صادراتـی ایـران بـوده، هشـداردهنده اسـت. احتمـالا صـادرات ایـران بـه ایـن کشـور همچنـان رو بـه کاهـش خواهـد بـود، زیـرا رونـق مصنوعـی و حاصـل از کمک هـا و حضـور نیروهـای خارجـی در ایـن کشـور کـه در ۲۰ سـال گذشـته همـواره وجـود داشــت، احتمــالا تــا آینــده ای قابل پیشبینــی تکــرار نخواهــد شــد.

زوال اقتصــادی افغانســتان احتمــالا ســال های بــه طــول خواهد کشید و بــازار ایــن کشــور کوچــک و کوچک تــر خواهــد شــد، با این شرایط ایــران نیــاز بــه بازارهــای جایگزیــن در محیــط منطقــه ای و بین المللــی دارد.

از سوی دیگر اصرار افغانستان و ازبکستان بر راه اندازی کریدور ترانس افغانستان، به نوعی هشدار برای ایران در خصوص عدم توسعه خطوط ریلی مرتبط خصوصا چابهار - زاهدان است که بتواند مسیر اتصال افغانستان به بندر بزرگ چابهار را مهیا کند. راه اندازی این پروژه بزرگ و ویژه نیازمند نگاه ملی است زیرا در معماری کنونی در آسیا و با ظهور دالان های تجاری رقیب برای ایران چه در مسیر شمال - جنوب و چه شرق به غرب، ایران در صورت عدم استفاده از موقعیت ویژه ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک خود چه بسا این فرصت را به کشورهای دیگری چون امارات، ترکیه و آذربایجان واگذار کند که در حال حاضر هم به فکر به حاشیه راندن ایران در مسیرهای ترانزیتی بین المللی هستند.