بازار؛ گروه بین‌الملل: در پی توافق ماه مارس ایران و عربستان در پکن برای برقراری مجدد روابط، آغاز به کار سفرای دو کشور و سفر مقام‌های ارشد دو همسایه به سرزمین‌های یکدیگر و طبیعتا کاهش تنش‌های دوجانبه می‌توان در انتظار آسمان روشن‌تر تهران و ریاض به لحاظ همکاری‌های اقتصادی بود.
ولیعهد عربستان، محمدبن سلمان در طول دوران قدرت خود، تغییر شکل بلندپروازانه پادشاهی را آغاز کرده است، روحانیون وهابی را که زمانی ستون اصلی کنترل آل سعود بودند رام کرده و ابتکارات گسترده ای را در زمینه ورزش، گردشگری و صنایع پایدار دنبال می کند و همچنین به طور چشمگیری آسیب های اجتماعی را از بین می برد.
در راستای تنش زدایی میان ایران و عربستان، «فیصل بن فرحان» وزیر امور خارجه عربستان در ۲۷ خرداد ماه سال جاری به تهران سفر کرد. در همین چارچوب حسین امیرعبداللهیان ۲۶ مردادماه در راس هیاتی به عربستان سفر کرد ، که حاکی از عزم و تلاش این دو کشور مهم غرب آسیا برای بازگشت روابط دوجانبه به حالت طبیعی و حفظ ثبات و امنیت منطقه است.
ایران و عربستان به عنوان دو کشور بزرگ و تاثیرگذار منطقه با منابع غنی نفتی و گازی هستند و همکاری‌های دو کشور در در اوپک، سبب تقویت بازار جهانی نفت شده و و توانایی‌های مالی دو کشور می‌تواند مسیر جایگزینی سوئیس به عنوان یک مرکز مالی جهانی در خاورمیانه را هموار کند.
تلطیف روابط تهران و ریاض بلاشک تقویت مناسبات تهران با سایر کشورهای حاشیه خلیج فارس خصوصا امارات را در پی خواهد داشت که شریک تجاری بسیار مهم برای ایران و پایگاهی برای صادرات مجدد کالاهای ایرانی با هدف ایمنی از گزند تحریم ها به شمار می‌آید
چنانکه امارات مناسبات خود با ایران را احیا کرده است و سفیر خود را پس از چند سال وقفه به تهران بازگرداند و عبدالله محمد المزروعی رئیس اتحادیه اتاق‌های بازرگانی امارات متحده عربی که اردیبهشت ماه در راس یک هیات تجاری به ایران سفر کرده بود گفته بود: هدف ما تبدیل شدن به شریک تجاری اول ایران است.
اخیرا نیز عبدالله بن سعود العنزی سفیر جدید عربستان سعودی درتهران اعلام کرده است که روابط میان ایران و عربستان «سازنده، مستحکم و بر اساس منافع مشترک ،احترام متقابل و حسن همجواری خواهد بود. این روابط در همه زمینه های تجاری، اقتصادی و سرمایه گذاری مستحکم خواهد بود.»
ظرفیت گسترده ترانزیتی ایران و عربستان
هم‌افزایی لجستیکی و ترانزیتی تهران و ریاض در قالب کریدور شمال-جنوب که بازار هدف آن جنوب آسیا و همچنین بازار بزرگ قاره آفریقا است، می‌تواند برای دو طرف بسیار به لحاظ اقتصادی و ژئوپلیتیکی جالب و پرکشش باشد. در همین راستا، در اواخر ماه ژوئن روزنامه فرانسوی لوفیگارو اظهاراتی به نقل از یک منبع سعودی سخنانی را در خصوص پروژه اتصال ریلی عربستان به ایران مطرح کرده بود.
این منبع سعودی در یک نشست سرمایه گذاری سعودی-فرانسوی در حاشیه سفیر اخیر محمد بن سلمان ولی عهد عربستان به پاریس شرکت کرده بود، تاکید کرده بود که ریاض طرح خط ریلی با ایران از طریق بصره و کویت را بررسی می‌کند.
نخستین اقدام در این مسیر اتصال ریلی ۳۲ کیلومتری شلمچه-بصره است که عملیات احداث آن از ۱۱ شهریور ماه آغاز شده است. ۱۶ کیلومتر این خط آهن داخل ایران و بقیه داخل قلمرو عراق قرار دارد. راه‌آهن شلمچه به بصره، امکان صدور کالاهای کشورهای عربی که ممکن است از طریق خطوط ریلی به یکدیگر متصل شوند را از طریق ایران به آسیای مرکزی و قفقاز و سپس اروپا را فراهم کرده است. ذکر این نکته ضروری است که شبکه ریلی سراسری کشورای همکاری خلیج فارس که از عمان آغاز و به اردن ختم می‌شود، بر روی کاغذ امکان اتصال به عراق و سپس ایران را دارد. همچنین کلان‌پروژه ۱۷ میلیارد دلاری و ۱۲۰۰ کیلومتری جاده توسعه از مهمترین پروژه‌های زیرساختی دولت عراق است که هدف آن ایجاد یک گذرگاه کالا و تجارت بین خلیج فارس و اروپا است و مشارکت ایران در تکمیل این طرح در ضمن اتصال خطوط ریلی کشور به جاده‌های اصلی این طرح، قابلیت عملیاتی دارد.
این در حالی است که وجود تمایل کویت به اتصال ریلی با عراق برای حمل و نقل کالا و مسافر، طرف عراقی به دلیل تاثیر احتمالی منفی اتصال ریلی به کویت بر پروژه فاو بزرگ و جاده توسعه، همچنان ملاحظاتی در این زمینه دارد.
باید تاکید کرد به دلیل شرایط جغرافیایی و عدم وجود موانع خاص محیطی، امکان اتصال بین عراق- کویت و عربستان کاملا وجود دارد، اما به دلیل برخی اختلافات و مشکلاتی چون محیط سیاسی و امنیتی ناپایدار، فساد و تنش های قومیِ عراق روند کار با کندی مواجه شده است. عراق نیز تمایل دارد تنها مسیر ترانزیت انرژی از حاشیه خلیج فارس به اروپا از مسیر عراق- ترکیه باشد و بازیگران دیگر را حذف کند. موضوعی که در مورد ایران، می‌تواند ارزش کریدور شمال- جنوب را تحت تاثیر قرار دهد.
اتصال ریلی میان ایران و عراق، کویت و عربستان حتی در ابعاد مسافربری- و امکان ایجاد مسیر میان کشورهای شرق اروپا، آسیای مرکزی و حتی ترکیه با کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس از طریق خاک ایران، نه تنها منافع اقتصادی برای کشور به همراه دارد، بلکه در میان و بلندمدت، ایران را در عمل به مسیری امن و سریع برای تجارت، سفر و انتقال کالا تبدیل خواهد کرد
اما من حیث المجموع، اتصال ریلی میان ایران و عراق، کویت و عربستان حتی در ابعاد مسافربری- و امکان ایجاد مسیر میان کشورهای شرق اروپا، آسیای مرکزی و حتی ترکیه با کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس از طریق خاک ایران، نه تنها منافع اقتصادی برای کشور به همراه دارد، بلکه در میان و بلندمدت، ایران را در عمل به مسیری امن و سریع برای تجارت، سفر و انتقال کالا تبدیل خواهد کرد و این قضیه در خصوص ایران و عربستان پررنگ تر است، چرا که اتحادیه صادرکنندگان غلات روسیه چندی پیش اعلام کرد که عربستان سعودی در نیمه نخست سال جاری میلادی پیشتاز خرید غلات از این کشور شده است و با توجه به حجم عظیم واردات این کالای اساسی از سوی ریاض و ناامنی در کریدورهای عبوری از دریای سیاه، ایران می تواند مسیری ایمن و اقتصادی برای ارسال گندم مسکو به ریاض باشد.
تغییر ژئواکونومیک منطقه در پی عبور قطار روسیه به عربستان از مسیر ایران
موضوع عبور نخستین قطار اعزامی روسیه به عربستان سعودی از خاک ایران که به تازگی صورت گرفته است از چنان اهمیت ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک برخوردار است که در صورت ادامه سیر این قطار، تغییرات شگرفی در جایگاه ترانزیتی ایران در منطقه صورت خواهد گرفت.
این قطار اعزامی روسیه به مقصد بندر جده عربستان سعودی اوایل شهریور از طریق مرز ریلی اینچه برون در استان گلستان وارد کشور شد تا پس از سیر مسیر شمال به جنوب شبکه ریلی کشور به سوی بندرعباس رهسپار شود.
نخستین مزیت مهم راه اندازی قطار مذکور، راه اندازی مسیر شرقی کریدور شمال - جنوب بوده که از اهمیت بالایی برخوردار است که این کریدور پس از مدت طولانی و در غیاب شاخه شرقی عبوری از خاک جمهوری آذربایجان فعال شده است. در صورت ادامه سیر قطارهای مشابه از مبداء روسیه به مقصد کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس، می توان حساب ویژه‌ای روی درآمد حاصل از ترانزیت این مسیر باز کرد.
عربستان سعودی به عنوان مقصد نهایی قطار کانتینری که اخیرا از مبدا روسیه و از مسیر ایران عبور کرد، از لابی‌های بسیار قدرتمند در ایالات متحده و اتحادیه اروپا برخوردار بوده و می توان در صورت بهبود بیشتر روابط، از لابی‌ها و گروه‌های فشار وابسته به ریاض در غرب نیز برای کاهش تنش میان تهران و غرب بهره برد
افزون بر این، عربستان سعودی به عنوان مقصد نهایی قطار کانتینری مذکور، از لابی‌های بسیار قدرتمند در ایالات متحده و اتحادیه اروپا برخوردار بوده و می توان در صورت بهبود بیشتر روابط، از لابی ها و گروه های فشار وابسته به ریاض در غرب نیز برای کاهش تنش میان تهران و غرب بهره برد.
هم چنین در پی افزایش تنش ها میان روسیه و اوکراین در دریای سیاه موقعیت کریدورهای عبوری از دریای سیاه نیز رو به افول رفته است. به عنوان مثال کریدورباکو - تفلیس قارص (BTK) که مبدا آن جمهوری آذربایجان است، با عبور از گرجستان و رسیدن به بندر باتومی این کشور، در نهایت به بندر استانبول متصل خواهد شد.
این کریدورنقطه آغازین خود یعنی باکو به کریدور میانی عبوری از دریای خزر یعنی «ترانس کاسپین» متصل می شود که کارکرد هر دو کریدور دور زدن ایران از مسیر ترانزیتی منطقه به واسطه وجود تحریم های غرب بوده است.
اما در شرایط کنونی و با توجه به گسترش دامنه جنگ مسکو و کی‌یف به دریای سیاه استفاده از مسیر کشترانی تجاری این دریا نیز ریسک بالایی در بر داشته و استفاده از آن به هیچ عنوان منطقی به نظر نمی‌رسد. نهایتا در صورت راه‌اندازی قطار کانتینری کشورهای همسود به خلیج فارس از مسیر ایران، علاوه بر عواید ترانزیتی فراوان برای ایران، مسیری امن، اقتصادی و مناسب جایگزین مسیر عبوری از دریای سیاه شده و کشورهای منطقه آسیای میانه نیز می توانند صادرات خود را علاوه بر خلیج فارس به سمت جنوب اروپا از همین طریق انجام دهند.
لزوم گنجاندن همکاری‌های معدنی و فولاد در منوی روابط تجاری
به تازگی منابع رسمی عربستان سعودی در حالی از آغاز بهره برداری از معدن مس و روی خنیقیه خبر داند که ارزش تقریبی ذخایر این معدن بیش از ۱.۳ تریلیون دلار برآورد شده است.
در سند چشم انداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی، از فلزات و مواد معدنی به عنوان سومین رکن اساسی درآمدهای ناخالص این کشور یاد شده که بر همین اساس، ریاض قصد دارد به هاب توزیع و صادرات بخش معادن خاورمیانه تبدیل شود که در راستای تصمیم این کشور برای کاهش وابستگی به نفت است و در همین راستا، صدور خدمات فنی-مهندسی از سوی شرکت‌های معدنی ایرانی به ریاض و اجرای پروژه‌های فراسرزمینی در این کشور همسایه می‌تواند گام مهمی در رشد تعاملات اقتصادی میان ایران و عربستان باشد به ویژه آن که شرکت‌های ایرانی با دانش فنی ارزشمند خود و اجرای پروژه‌های مشابه در صنایع معدنی در سایر کشورها حرف زیادی برای گفتن در این حوزه دارند.
بر اساس آخرین آمار منتشر شده از سوی شرکت های چینی فعال در زمینه معدنکاوی عربستان سعودی، این کشور تاکنون بیش از ۱.۳ تریلیون دلار ذخایر معدنی فلزات در اختیار دارد که البته باید گفت تحقیقات شرکت های چینی برای کاوش بیشتر در صحراهای عربستان سعودی هنوز ادامه داشته و لذا این رقم نهایی به نظر نمی‌رسد.
این در حالی است فولاد نیز گزینه طلایی برای افزایش حضور ایران در بازارهای عربستان است. حجم تبادلات تجاری ایران و عربستان در سال گذشته رقمی حدود ۱۵ میلیون دلار بوده است که بیش از ۹۵ درصد آن شامل شامل محصولات فلزی و فولادی و شامل۳۰ هزار تن شمش فولاد به ارزش بیش از ۱۴ میلیون و ۲۰۷ هزار دلار به عربستان بوده است. بازار فولاد عربستان سعودی به دلیل افزایش سرمایه‌گذاری‌های دولتی، بهبود استانداردهای زندگی و افزایش درآمد قابل تصرف، گسترش روزافزون بخش ساخت‌وساز رونق خوبی به خود گرفته است.
در حال حاضر صنعت فولاد در عربستان سعودی به شدت واردات محور است. با این حال، انتظار می‌رود در آینده با افزایش تولید داخلی، وضعیت معکوس شود. سهم فولاد وارداتی در سال‌های آینده روند نزولی را شاهد خواهد بود، زیرا چندین طرح توسعه ظرفیت اصلی تولیدکنندگان در این کشور در حال انجام است.
به باور کارشناسان، ایران این فرصت را دارد که با توجه به تقاضای عربستان برای پروژه‌های زیرساختی خود، حدود ۲ میلیون تن فولاد به این کشور صادر کند. بهترین مسیر برای صادرات فولاد ایران به عربستان، یک شرکت مشترک ثبت شده در آن کشور است
به باور کارشناسان، ایران این فرصت را دارد که با توجه به تقاضای عربستان برای پروژه‌های زیرساختی خود، حدود ۲ میلیون تن فولاد به این کشور صادر کند. بهترین مسیر برای صادرات فولاد ایران به عربستان، یک شرکت مشترک ثبت شده در آن کشور است.
رضا شهرستانی، عضو پیشین هیات‌مدیره انجمن فولاد ایران، پیش تر با اشاره به سرمایه‌گذاری عظیم عربستان در تولید فولاد، گفته بود: عربستان نیاز خود در صنایع پایین دست فولاد را پر کرده و هم‌اکنون نیازمند آهن اسفنجی است. اما در ایران با کمبود تولید در این بخش مواجه هستیم و تولیدات ما در این زمینه می‌تواند پاسخگوی نیاز بازار داخلی را بدهد.
با توجه به اینکه فولاد از محصولات مهمی است که صادرات آن باید به‌طور مداوم انجام شود و همچنین با در نظرگرفتن قیمت تیرآهن سنگین و قیمت تیرآهن سبک می‌توان گفت صادرات مقاطع فولادی رشد دستاورد مهم اقتصادی به‌حساب می‌آید.
نتیجه
ایران و عربستان سعودی علی رغم تناقضاتی مذهبی و سیاسی و روابط دیپلماتیک با غرب و خصوصا آمریکا از اشتراکاتی چون منابع نفت و گاز، موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد در خاورمیانه و چشم انداز موفق از طریق همکاری عملی در زمینه های سیاسی، مذهبی و اقتصادی برخوردار هستند.
افزون بر این، ایران می‌تواند از طریق کریدور نستراک دسترسی آسان و اقتصادی عربستان به قفقاز و آسیای مرکزی را فراهم کند و متقابلا عربستان دروازه ورود ایران به آفریقا خواهد بود، اما نیل به اهداف اقتصادی و تجاری مشترک در تمامی زمینه ها مستلزم تدوین نقشه راه همکاری های میان مدت و درازمدت و برگزاری کمیته‌های تخصصی در حوزه همکاری‌های مشترک اقتصادی است.
نظر شما