بازار؛ گروه بین الملل: مجله مناره وابسته به مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه کمبریج انگلستان به تازگی مقاله ای تحت عنوان «پایان مذاکرات قبل از انقضای تحریم‌های سازمان ملل در ماه اکتبر؛ وضعیت برنامه هسته‌ای ایران چه می شود؟» منتشر کرده است. نویسنده این مقاله «جواد حیران نیا» مدیر گروه مطالعات خلیج فارس در مرکز تحقیقات علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه در ایران است.
در ادامه ترجمه مقاله را می خوانیم.
بازگشت به مذاکرات آوریل ۲۰۲۱ در وین توسط امضاکنندگان توافق هسته ای که رسماً به عنوان برجام شناخته می شود، در حالی که ایالات متحده که در ماه مه ۲۰۱۸ در دوران ریاست جمهوری دونالد ترامپ از این توافق خارج شد و تحریم های اقتصادی علیه ایران را مجددا اعمال کرد؛ با خوش بینی پیش بینی است.
در پی خروج امریکا و افزایش فشار بر اقتصاد این کشور، ایران دست به یک سری اقدامات تشدید کننده از جمله تعلیق پایبندی به محدودیت های غنی سازی اورانیوم مقرر در برجام و محدود کردن دسترسی آژانس بین المللی انرژی اتمی زده بود_ بازرس هسته‌ای سازمان ملل، وظیفه نظارت بر فعالیت‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران را که در برجام به تفصیل در سایت‌های هسته‌ای این کشور شرح داده شده، به عهده دارد.
پس از هشت دور مذاکره غیرمستقیم ایران و آمریکا با میانجیگری اتحادیه اروپا، انگلیس، فرانسه و آلمان (E۳/EU+۳) و با حضور روسیه و چین، اتحادیه اروپا متن نهایی را برای بررسی برنامه ایران در آگوست ۲۰۲۲، با هدف احیای برجام به شکلی از انطباق کامل ارائه کرد. اختلاف نظرهای مهمی بین طرفین وجود داشت که شامل درخواست‌های ایران برای توقف تحقیقات در حال انجام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، حذف سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران از فهرست سازمان‌های تروریستی خارجی آمریکا و تعهد دیرینه آمریکا به حذف تحریم های اعمال شده علیه ایران بود.
پیشنهادهای متقابل ایالات متحده در رابطه با سپاه پاسداران؛ تنها نکته ای که دولت بایدن صلاحیت رسیدگی به آن را داشت، به طور کامل توسط ایران رد شد. این پیشنهادها گسترش نهایی برجام از طریق محدود کردن برنامه موشکی ایران و فعالیت‌های نیابتی منطقه‌ای ایران را متصور بود. فعالیت‌های منطقه ای ایران در کنار برنامه هسته‌ای آن در واقع به‌عنوان مبنایی برای انتقاد صریح از برجام از قبل از امضای آن بوده که توسط چندین شریک آمریکایی در خاورمیانه، از جمله کشورهای مختلف عربی و اسرائیل بیان شده است.
برنامه موشکی و جنگ نیابتی ایران پس از امضای برجام در سال ۲۰۱۵ بدون وقفه توسعه یافت، و این ابتکارات از زمانی که تنش ها با آمریکا در سال ۲۰۱۸ افزایش پیدا کرد، سرعت بیشتری به دست آورد.
جنگ روسیه در اوکراین و خصومت متعاقب آن با ایالات متحده و شرکای اروپایی آن در اوایل مارس ۲۰۲۲ وارد مذاکرات برجام شد. از آنجایی که کشورهای اتحادیه اروپا به دلیل کمبود گاز در نتیجه تحریم های مشترک خود علیه واردات انرژی روسیه، خود را برای قیمت های بی سابقه انرژی آماده می کردند، مقامات ایرانی معتقد بودند که اهرم قابل توجهی در اختیار دارند. این امر چشم انداز آشتی را بیش از پیش تضعیف کرد.
علاوه بر این، مشارکت ایران با روسیه در جنگ اوکراین، موضوع توسعه سلاح‌های غیرهسته‌ای را به‌طور جدایی ناپذیری با وضعیت مذاکرات هسته‌ای با ایران مرتبط کرده است. دو ماه گذشته برای اولین بار از زمان استحکام مذاکرات در اوت گذشته باعث احیای آشکار ابتکارات دیپلماتیک شد.
رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، در ۳۱ ماه مه، نسبت به پیشرفت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مذاکرات با ایران درباره برنامه هسته‌ای خود ابراز خوش‌بینی محتاطانه کرد. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در ماه مه دو تحقیق درباره فعالیت‌های هسته‌ای اعلام‌نشده در سایت آباده و غنی‌سازی اورانیوم با خلوص ۸۳.۷ درصد در نیروگاه فردو را در ایران بسته اعلام کرد؛ هر چند گفته شده باید پاسخ ایران راستی آزمایی شود.
این موضوع به دنبال سفر سلطان هیثم بن طارق عمان به ایران در بازه زمانی ۲۸ و ۲۹ مه، و سفر حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران به عمان در ماه آوریل، مطرح شد، در حالی که موضوع هسته ای به طور قابل توجهی در هر دو سفر رسمی برجسته شد. هماهنگ کننده کاخ سفید برای خاورمیانه و شمال آفریقا نیز در سفری کم حاشیه در آغاز ماه مه از عمان دیدن کرد و از این ارزیابی دعوت نمود که مذاکرات غیرمستقیم در پس زمینه به پیشرفت خود ادامه داده است.
مکانیزمهای تحت معامله فعلی: غروب، اسنپ‌بک و خط قرمز
گشایش اخیر_ هرچند کم اهمیت_ در ابتکارات با هدف احیای گفتگوها را می توان با انقضای قریب الوقوع مجموعه ای از محدودیت های سازمان ملل علیه ایران در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ توضیح داد که در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل (UNSCR) در تأیید برجام به تصویب رسید.
پس از مقرر شدن بندهای «غروب»، محدودیت‌های سازمان ملل بر توسعه موشک‌های بالستیک ایران در کنار ممنوعیت واردات و صادرات فناوری‌های مرتبط با موشک، از جمله هواپیماهای بدون سرنشین، منقضی می‌شوند. مکانیزم حل اختلاف که در محاوره به آن «مکانیسم ماشه» گفته می‌شود، در مفاد ۳۶ و ۳۷ برجام و همچنین در مفاد ۱۰ تا ۱۵ قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل آمده که هدف آن بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران است.
در دسامبر ۲۰۲۲، تروئیکای اروپایی بیانیه مشترکی را منتشر کرد که پس از بحث و گفتگو در شورای امنیت سازمان ملل، بر تعهد خود برای فعال کردن بند مکانیسم ماشه در صورتی که ایران به شرایط برجام بازگشت نکند، تاکید نمود. به طور خاص، غنی سازی اورانیوم بالای ۶۰ درصد به عنوان خط قرمز تعریف شد. نکته مهم این است که هیچ یک از اعضای شورای امنیت نمی توانند مکانیسم ماشه را وتو کنند، که راه منحصر به فردی را برای ایالات متحده و شرکای اروپایی آن برای بازگرداندن تحریم های سازمان ملل بدون تأیید روسیه فراهم می کند.
البته، ایران با غنی‌سازی اورانیوم با خلوص ۸۴ درصد که آژانس در فوریه سال جاری کشف کرد، از نظر فنی از خط قرمز فوق‌الذکر عبور کرده است. این واقعیت که این گزارش منجر به تشدید درگیری بین‌المللی نشد به دلیل تلاش‌های مشترک ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای اثبات بود که مقدار ناچیز ذرات اورانیوم ۸۴ درصدی شناسایی شده یک محصول تصادفی اورانیوم با غنای ۶۰ درصد بوده است.
با توجه به سابقه ایران در محدود کردن دسترسی آژانس به سایت های هسته‌ای، این حادثه همچنین می‌تواند به عنوان پیامی از سوی تهران برای دشمنانش تعبیر شود که توانایی‌های فنی و دانش لازم برای دستیابی به اورانیوم با درجه تسلیحاتی را دارد. این گواه راهبرد خطرناک موضع گیری بین ایران و غرب است که با دوره های مکرر تشدید و تنش زدایی تعریف شده که - تا کنون - از جنگ همه جانبه متوقف شده است.
به رغم عدم وجود ذخایر اورانیوم با درجه تسلیحات، آژانس گزارش داده که ذخایر اورانیوم غنی شده ایران ۱۸ برابر بیشتر از حد تعیین شده در برجام است. آژانس بین المللی انرژی اتمی تخمین زد که ایران دارای ۴۳۴.۷ کیلوگرم ذخایر اورانیوم غنی شده تا ۲۰ درصد به صورت هگزافلوورید اورانیوم، ۸۷.۵ کیلوگرم اورانیوم غنی شده تا ۶۰ درصد و همچنین ۳۷.۷ کیلوگرم اضافی تولید شده به اشکال دیگر است.
این واقعیت که مکانیزم بازگشت فوری علیرغم نقض آشکار مفاد برجام تا این لحظه فعال نشده است، تا حد زیادی به دلیل تمایل ایالات متحده و E۳ برای جلوگیری از تشدید غیرقابل برگشت تنش ها است
این واقعیت که مکانیسم ماشه علیرغم نقض آشکار مفاد برجام تا این لحظه فعال نشده است، تا حد زیادی به دلیل تمایل ایالات متحده و E۳ برای جلوگیری از تشدید غیرقابل برگشت تنش ها است. با توجه به اینکه زمان شکست هسته‌ای ایران نسبت به ۱۲ ماه اولیه که دولت اوباما در سال ۲۰۱۵ پیش‌بینی کرده بود،
اجرای گزینه مکانیسم ماشه و اعمال فشار بیشتر بر اقتصاد ایران که قبلاً تحت فشار قرار گرفته است، احتمالاً به یک وضعیت بحرانی منجر می‌شود.
از سوی دیگر، استراتژی انتظار و هدف برای محدود کردن غنی‌سازی اورانیوم در ایران به ۶۰ درصد، خطر انقضای تحریم‌های حیاتی سازمان ملل متحد در آینده نزدیک و همچنین سایر مفاد قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد تا ژانویه ۲۰۲۶ را به دنبال دارد، پس از آن که برنامه هسته ای ایران کاملاً عاری از محدودیت خواهد بود.
با توجه به جنگ سرد جدیدی که بین روسیه و ایالات متحده در اراضی اوکراین به راه افتاده است، بعید است روند مذاکرات جدید و قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل وتوی روسیه را تصویب کند.
کدام معامله جدید؟
علی واعظ و ولی نصر در تحلیل خود اولویت های آمریکا و شرکای غربی آن را به گسترش محدودیت ها و توسعه توافق ایران به موضوعات مربوط به مسائل موشکی و ژئوپلیتیک منطقه ای محدود کردند. آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا درباره یک توافق جامع‌تر برجام صحبت کرده که به سیاست‌های منطقه‌ای بی‌ثبات‌سازی ایران و برنامه موشکی بالستیک آن می‌پردازد.
از سوی دیگر، جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی آمریکا در سخنرانی اخیر خود در مؤسسه واشنگتن در مورد نیاز ایالات متحده به دنبال راه‌های دیپلماتیک که منجر به راه‌حل بلندمدت در رابطه با برنامه هسته‌ای ایران می‌شود، صحبت کرده که ممکن است طرح جدیدی نیز روی میز باشد. حتی اگر شرایط در عرصه بین‌الملل برای تهران مساعد باشد تا موضع آشتی‌جویانه‌تری اتخاذ کند، روند مذاکرات احتمالاً پیچیده و طولانی خواهد بود. با وجود این، ایده یک چارچوب متفاوت در حال جلب توجه است. در بیانیه ای از ماه می، گروه ۷ دیگر به برجام به عنوان تنها راه ممکن برای حل مسئله هسته ای ایران اشاره نکرده است: «ما بر عزم صریح خود تاکید می کنیم که ایران هرگز نباید سلاح هسته ای تولید کند. ما عمیقا نگران تشدید بی وقفه برنامه هسته ای ایران هستیم که هیچ توجیه غیرنظامی معتبری ندارد و آن را به طور خطرناکی به فعالیت های واقعی مرتبط با تسلیحات نزدیک می کند. راه حل دیپلماتیک بهترین راه برای حل این موضوع است. در این زمینه، برجام همچنان مرجع مفیدی است.»
گروه بین المللی بحران استدلال کرد که اگرچه احیای برجام در این مقطع غیرممکن است اما مسیر باریکی برای رسیدن به توافق هنوز وجود دارد. بهترین راه پیش رو ممکن است این باشد که طرفین تعهدات تک اقدامی را در نظر بگیرند و در عین حال خطوط قرمز را برای جلوگیری از تشدید درگیری در عرصه های هسته ای و ژئوپلیتیک منطقه ای رعایت کنند.
یک رویکرد quid-pro-quo یا معاوضه پایاپای می‌تواند برای طرف‌های مذاکره به منظور پیش‌بینی و آماده‌سازی یک توافق بادوام‌تر زمان بخرد. نمونه هایی از این اقدامات گام به گام می تواند رقیق کردن ذخایر اورانیوم موجود ایران تا ۶۰ درصد و/یا بازگرداندن افزایش دسترسی آژانس بین المللی انرژی اتمی به سایت های هسته ای ایران در ازای آزادسازی نسبی دارایی های ایران در خارج از کشور یا رفع محدودیت ها بر صادرات نفت ایران باشد.
منافع ایران
بر اساس توافق اخیر بین ایران و آژانس، ایران موافقت کرده که ۱۰ دوربین از ۲۷ دوربین مربوط به برجام را در تاسیسات هسته ای خود روشن کند. آغاز روند نصب مجدد تجهیزات نظارتی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در سایت‌های مختلف در ایران را می‌توان به‌عنوان تمایل ایران برای مدیریت تنش‌ها با آژانس در آماده‌سازی برای نوعی بازگشت به توافق هسته‌ای ارزیابی کرد که می‌تواند به کاهش بحران وخیم اقتصادی کشور با رفع تحریم ها کمک کند.
محمد مرندی، مشاور تیم مذاکره‌کننده ایران در مذاکرات هسته‌ای اخیراً در مصاحبه‌ای اعلام کرد که ایران همچنان از احیای برجام استقبال می‌کند و متن سال گذشته ارائه شده توسط اتحادیه اروپا چارچوب قابل قبولی است. طبیعتاً بازگرداندن برجام به همراه انقضای تحریم‌های سازمان ملل به نفع ایران مضاعف خواهد بود.
با این حال، پیش نویس تهیه شده توسط جوزف بورل نماینده عالی اتحادیه اروپا، دامنه لغو تحریم ها را در مقایسه با توافق هسته ای اولیه از سال ۲۰۱۵ محدود کرد. یک توافق موقت که بتواند مبادلات بانکی و فروش نفت ایران را فراهم کند، احتمالاً رویکردی محدودتر اما قابل قبول برای تهران خواهد بود.
چه اتفاقی در پیش است؟
به نظر می رسد ایالات متحده و شرکای آن سه گزینه دارند_طرحی برای مذاکرات جدید، بازدارندگی یا اقدام نظامی_ اما فضای مانور در واقع محدود است. در حالی که ایالات متحده همچنان به دیپلماسی برای مهار این وضعیت اولویت می دهد، بازدارندگی را نیز به عنوان گزینه ای برای جلوگیری از توسعه و استفاده ایران از سلاح هسته ای مطرح می کند.
جیک سالیوان از قبل هشدار داده که اگر ایران به دستیابی به برنامه هسته ای نزدیک شود، ایالات متحده آزادی عمل اسرائیل برای از بین بردن تهدید را به رسمیت خواهد شناخت. این اظهارات در راستای موضع اعلام شده اسرائیل برای محفوظ بودن حق خود برای حمله به تاسیسات هسته ای ایران در سناریویی با تهدید بالا است. با این حال، اقدام یکجانبه اسرائیل بدون اطلاع و در واقع حمایت آمریکا بعید است.
برای دستیابی به پیشرفت در مذاکرات، غرب نه تنها باید امتیازات قابل توجهی را در خصوص لغو تحریم ها به ایران بدهد، بلکه باید ادامه برنامه موشکی بالستیک ایران و فعالیت های بی ثبات کننده منطقه ای را نیز بپذیرد
ایالات متحده و اسرائیل پرونده ایران را از نزدیک و به طور مشترک زیر نظر دارند. با این حال، در آستانه انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در سال ۲۰۲۴، دولت بایدن از تمام قدرت خود برای جلوگیری از سناریوی درگیری در خاورمیانه استفاده خواهد کرد، در حالی که اسرائیل حمله نخواهد کرد، مگر اینکه از حمایت کامل شریک نظامی خود برخوردار باشد.
این عامل به طور قابل ملاحظه ای ارزش بازدارندگی دو کشور را تضعیف می کند که به نوبه خود بر اهرم های غرب در مذاکرات نیز تأثیر می گذارد. هرگونه توافق جدید احتمالاً هزینه قابل توجهی برای غرب خواهد داشت. ایران از فشار زمان بر آمریکا و E۳ آگاه است و مطمئنا از اهرم فشار خود استفاده خواهد کرد.
برای دستیابی به پیشرفت در مذاکرات، غرب نه تنها باید امتیازات قابل توجهی را در خصوص لغو تحریم ها به ایران بدهد، بلکه باید ادامه برنامه موشکی بالستیک ایران و فعالیت های منطقه ای را نیز بپذیرد. در واقع، چنین فعالیت هایی احتمالاً به طور جدی ادامه خواهند یافت. تنگ کردن پنجره تهدید همچنان مهمترین اولویت برای ماه های آینده است.
نظر شما