واکاوی توافق تهران-مسکو برای حذف دلار| سیستم بانکی پیشرو در تجارت با ارزهای ملی

بازار؛ گروه بین‌الملل: «ایگور لویتین» دستیار ویژه «ولادیمیر پوتین» پیش از ظهر یکشنبه با دریابان «علی شمخانی» دبیر شورای عالی امنیت ملی دیدار و گفتگو کرد. در جریان این ملاقات، روند اجرایی‌سازی توافقات دو کشور در حوزه‌های مختلف اقتصادی و بانکی، به‌ویژه سرعت دادن به آغاز عملیات اجرایی تکمیل دالان شمال-جنوب مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفت. دبیر شورای عالی امنیت ملی در این دیدار با اظهار رضایت از ارتقاء سطح و حجم همکاری‌های اقتصادی میان دو کشور بر اتخاذ راهکارهای میان‌بُر برای شتاب دادن به اجرای پروژه‌های مشترک اقتصادی تاکید کرد.

اقدامات دوجانبه

روسیه و ایران با راه‌اندازی یک سیستم تسویه حساب با استفاده از ارزهای خود، شروع به برداشتن برخی گام‌های کوچک - اما بالقوه مهم - برای حذف دلار آمریکا از تجارت دوجانبه خود کرده‌اند. بازار متشکل ارزی (ICE) جفت معاملاتی روبل-ریال را در ماه ژوئیه پس از سفر علی صالح آبادی، رئیس کل پیشین بانک مرکزی ایران به مسکو در سال گذشته، فهرست کرد. ترتیبات جدید بدین معناست که دو کشور اکنون می‌توانند بدهی‌های تجاری خود را به ارزهای یکدیگر تسویه کنند. اولین معامله در ۱۹ جولای با مبادله ۳ میلیون روبل (۴۸۰۰۰ دلار) انجام شد. اتفاقاً روزی بود که ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه برای گفتگو با رئیس جمهور ابراهیم رئیسی و وارد ایران شد.

براساس گزارش رسانه‌ها، سیستم جدید می‌تواند تقاضای دلار را تا ۳ میلیارد دلار در سال کاهش دهد. تجارت دوجانبه ایران و روسیه در سال ۲۰۲۱ به ارزش ۴ میلیارد دلار بود، اما با یافتن دلیل مشترک در وضعیت نابسامان خود در غرب، دو کشور امیدوارند تجارت دوجانبه را در کوتاه مدت به ۸ میلیارد دلار افزایش دهند. ترتیبات تجاری جدید به آنها این امکان را می‌دهد که از استفاده از دلار اجتناب کنند و با انجام این کار، از تأثیر برخی تحریم‌های بین المللی نیز در امان بمانند. هر دو کشور مورد تحریم‌های تجاری گسترده‌ای از سوی ایالات متحده و دیگران به دلیل حمله روسیه به اوکراین در فوریه و برنامه هسته‌ای ایران است.

مقامات ایرانی اعلام کردند که امیدوارند سیستم تسویه حساب دوجانبه جدید را گسترش دهند تا ارزهای دیگر شرکای تجاری کلیدی از جمله لیر ترکیه، روپیه هند و درهم امارات متحده عربی را شامل شود. اگر این اتفاق بیفتد، موجب ایجاد شبکه‌ای از توافق‌ها خواهد بود که ایران را قادر می‌سازد تا تجارت خود را بدون توسل به دلار یا یورو انجام دهد. با این حال، افراد درگیر در طرف دیگر معامله ممکن است همچنان نسبت به خطر گرفتار شدن در تحریم‌های ثانویه محتاط باشند.

مهدی صفری، معاون دیپلماسی اقتصادی وزیر امور خارجه ایران نیز ایده توسعه یک سامانه پیام‌رسان بین بانکی جدید بین ایران و روسیه را مطرح کرده است. این موضوع می‌تواند به عنوان جایگزینی برای سوئیفت، سیستم اصلی بین المللی، عمل کند. بسیاری از بانک‌های روسی و ایرانی به‌عنوان بخشی از تحریم‌های اعمال‌شده علیه هر دو کشور، از سیستم سوئیفت خارج شده‌اند.

روسیه قبلاً سیستم پیام‌رسانی بانکی خود SPFS (Sistema Peredachi Finansovykh Soobscheniy) را داشت که پس از حمله به کریمه در سال ۲۰۱۴ راه‌اندازی شد. فایننشال تایمز گزارش داد که بانک‌ها به طور فزاینده‌ای از آن برای پرداخت‌های درون اتحادیه اقتصادی اوراسیا استفاده می‌کنند که شامل همسایگان روسیه، ارمنستان، بلاروس، قزاقستان و قرقیزستان است. ایران نیز به دنبال پیوستن به آن است. همچنین در ماه ژوئن ۲۰۲۲، Rostec روسیه اعلام کرد که یک پلتفرم بلاک چین به نام CELLS توسعه داده است که می‌تواند به عنوان جایگزینی برای سوئیفت عمل کند.

در پیگیری این ابتکارات، روسیه و ایران از کشورهای دیگری پیروی می‌کنند که به دنبال کاهش اتکای خود به شبکه‌های غربی بوده‌اند. چین سیستم تسویه بین بانکی خود به نام CIPS را توسعه داده که از سال ۲۰۱۵ در حال اجرا است.

قرارداد بین بانک‌های مرکزی روسیه و ایران که به طور رسمی در ۲۹ ژانویه برای اتصال سیستم‌های انتقال بین بانکی آنها به امضا رسید، از چند جهت تغییر دهنده بازی است. از نظر فنی، از این پس ۵۲ بانک ایرانی که قبلاً از SEPAM، سیستم بین بانکی ایران استفاده می‌کنند و با ۱۰۶ بانک کاربر SPFS در ارتباط هستند

در ماه آوریل، آنتون سیلوانوف، وزیر دارایی روسیه، خواستار افزایش سیستم‌های پرداخت کشورهای بریکس (برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی) شد. با این حال، چنین جایگزین‌هایی دارای محدودیت‌های مهمی هستند. به ویژه، آنها می‌توانند کندتر، گران‌تر و مستعد خطا باشند.

تجارت روبل-ریال

قرارداد بین بانک‌های مرکزی روسیه و ایران که به طور رسمی در ۲۹ ژانویه برای اتصال سیستم‌های انتقال بین بانکی آنها به امضا رسید، از چند جهت تغییر دهنده بازی است. از نظر فنی، از این پس ۵۲ بانک ایرانی که قبلاً از SEPAM، سیستم بین بانکی ایران استفاده می‌کنند و با ۱۰۶ بانک کاربر SPFS در ارتباط هستند. کمتر از یک هفته قبل از توافق، ویاچسلاو ولودین، رئیس دومای دولتی در تهران بود تا، بخشی از نشست کمیسیون همکاری بین پارلمانی روسیه و ایران در زمینه همکاری نظارت کند، او تاکید کرد که هر دو کشور باید به سرعت تجارت خود با ارزهای ملی را افزایش دهند.

با تأیید مقامات روسی سهم روبل و ریال در تسویه‌های متقابل از ۶۰ درصد فراتر رفته که موفقیت استفاده مشترک از سیستم‌های پرداخت ملی میر و شتاب» را تأیید کرد

با تأیید مقامات روسی سهم روبل و ریال در تسویه‌های متقابل از ۶۰ درصد فراتر رفته که موفقیت استفاده مشترک از سیستم‌های پرداخت ملی میر و شتاب» را تأیید کرد. این نه تنها تحریم‌های غرب را دور می‌زند، بلکه می‌تواند مسائل مربوط به همکاری‌های دوجانبه سودمند و افزایش تجارت را حل کند. به گفته کاظم جلالی سفیر جمهوری اسلامی ایران در مسکو: «اکنون بیش از ۴۰ درصد تجارت بین دو کشور به روبل است.»

جلالی همچنین تاکید کرد که تهران از روبل به عنوان ارز اصلی در همه مکانیسم‌های ادغام منطقه‌ای حمایت می‌کند. اشاره او به ویژه به اتحادیه اقتصادی اوراسیا ( EAEU) به رهبری روسیه بود که ایران با آن در حال بستن قرارداد تجارت آزاد است. قرارداد SEPAM-SPFS با یک برنامه آزمایشی تحت نظارت یک بانک ایرانی و بانک VTB روسیه آغاز می‌شود. زمانی که برنامه آزمایشی از شر هر گونه اشکال احتمالی خلاص شود، سایر وام دهندگان وارد عمل خواهند شد.

مزیت اصلی این است که SEPAM و SPFS در برابر تحریم‌های آمریکا و غرب، مصون هستند. زمانی که توافق کامل انجام شود، همه بانک‌های ایرانی و روسیه می‌توانند به یکدیگر متصل شوند. جای تعجب نیست که جنوب جهانی توجه بسیار زیادی به این موضوع دارد. این احتمالاً به یک مورد برجسته در دور زدن سوئیفت تبدیل خواهد شد. موفقیت SEPAM-SPFS مطمئناً سایر معاملات دوجانبه یا حتی چندجانبه بین کشورها را تشویق خواهد کرد.

روسیه بزرگترین سرمایه گذار خارجی ایران

به گفته علی فکری معاون وزیر اقتصاد ایران، روسیه به بزرگترین سرمایه گذار خارجی ایران تبدیل شده است که شامل ۲.۷ میلیارد دلار سرمایه گذاری در دو پروژه نفتی در استان ایلام ۱۵ ماه گذشته است. این حدود ۴۵ درصد از کل سرمایه گذاری خارجی در ایران در دوره اکتبر ۲۰۲۱ تا ژانویه ۲۰۲۳ است. البته کل این فرآیند در مراحل اولیه خود است، زیرا تجارت دوجانبه روسیه و ایران سالانه تنها ۴ میلیارد دلار است. اما به دلیل تأثیر انباشته تعاملات SEPAM-SPFS، INSTC و EAEU و به ویژه اقدامات بیشتر برای توسعه ظرفیت انرژی، لجستیک و شبکه‌های حمل و نقل ایران از طریق INSTC، رونق اجتناب ناپذیر است.

پروژه‌های روسیه در ایران چند وجهی هستند و شامل انرژی، راه آهن، خودروسازی و کشاورزی است و به موازات آن، ایران مواد غذایی و محصولات خودرویی روسیه را تامین می کند

پروژه‌های روسیه در ایران چند وجهی هستند و شامل انرژی، راه آهن، خودروسازی و کشاورزی است و به موازات آن، ایران مواد غذایی و محصولات خودرویی روسیه را تامین می کند. علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران، خاطرنشان می‌کند روسیه و ایران «نقش‌های مکمل در ترانزیت جهانی انرژی و بار دارند». در سال ۲۰۲۲، EAEU بیش از ۸۰۰ میلیارد دلار کالا مبادله کرد.

دسترسی کامل ایران به اوراسیا از نظر ایجاد یک دروازه بازار به بخش‌های بزرگ اوراسیا - و دور زدن تحریم‌های ایالات متحده به عنوان یک مزیت شیرین خواهد بود. یک پیش‌بینی واقع‌بینانه این است که تهران می‌تواند انتظار تجارت سالانه ۱۵ میلیارد دلاری با پنج عضو اوراسیا را در پنج سال آینده داشته باشد، به محض اینکه ایران به ششمین عضو این اتحادیه تبدیل شود.

بریکس پلاس نزول دلار را تقویت خواهد کرد

به غیر از روسیه و ایران، روسیه و چین نیز سال‌هاست که سعی می‌کنند سیستم‌های پیام‌رسان بانکی خود را به یکدیگر متصل کنند. CBIBPS چین (سیستم پرداخت بین بانکی فرامرزی) در درجه یک در نظر گرفته می‌شود.

مشکل اینجاست که واشنگتن مستقیماً بانک‌های چینی را تهدید کرده که در صورت ارتباط با بانک‌های روسیه، از سوئیفت خارج خواهد شد. به موازات آن، بریکس در سال ۲۰۲۳ در توسعه سیستم پرداخت‌های مالی متقابل و ارز ذخیره خود عمیق‌تر خواهد شد. کمتر از ۱۳ نامزد تایید شده مشتاق پیوستن به بریکس پلاس وجود دارد؛ از جمله قدرتهای متوسط آسیایی مانند ایران، عربستان سعودی و اندونزی.

قرارداد SEPAM-SPFS بین روسیه و ایران احتمالا تنها اولین نشانه حرکت صفحات تکتونیکی در سیستم‌های بانکی و پرداخت جهانی باشد

همه نگاه ها به این خواهد بود که آیا ایالات متحده بدهکار بیش از ۳۰ تریلیون دلار تهدید به اخراج بریکس پلاس از سوئیفت خواهد کرد یا خیر؟ یادآوری اینکه نسبت بدهی روسیه به تولید ناخالص داخلی تنها ۱۷ درصد و چین ۷۷ درصد است. و برای بریکس پلاس از جمله روسیه ممکن است به طور متوسط تنها ۵۵ درصد باشد.

بریکس پلاس می‌تواند توسط یک ارز با پشتوانه طلا و/یا کالا و یک سیستم پرداخت متفاوت که دلار آمریکا را دور می‌زند، پشتیبانی می‌شود. در میان بسیاری از تحولات در هم تنیده، و چالش‌های بسیار، یک چیز قطعی است. قرارداد SEPAM-SPFS بین روسیه و ایران احتمالا تنها اولین نشانه حرکت صفحات تکتونیکی در سیستم‌های بانکی و پرداخت جهانی باشد.