بازار؛ گروه بین الملل: روسیه و ایران، تحت فشار تحریم‌ها، بیش تر به یکدیگر روی آورده‌اند و نگاه مشترکی به شرق دارند. هدف آن ها محافظت از روابط تجاری در برابر مداخله غرب و ایجاد روابط جدید با اقتصادهای غول پیکر و به سرعت در حال رشد آسیا است و می توان به نوعی گفت که روابط تجاری، سیاسی و اقتصادی روسیه با ایران راهبردی و ناگسستنی است.
علاوه بر منافع مشترک در روابط دو جانبه و منطقه‌ای؛ درسال‌های اخیر وجود منافع مشترک در عرصه بین‌المللی و بویژه در زمینه رویارویی با آمریکا باعث حرکت دو کشور به سمت همکاری راهبردی شده است. به اعتقاد کارشناسان ظرفیت‌های بزرگی در عرصه‌های اقتصادی، تجاری، فناوری و پزشکی در ایران و روسیه وجود دارد.
روابط راهبردی و رو به گسترش جمهوری اسلامی ایران و روسیه، به گفته مقامات و کارشناسان ارشد دو کشور، روابطی نوین و جدایی ناپذیر است و مناسبات دو همسایه، هیچ گاه در سطح و کیفیت شرایط کنونی نبوده است، هرچند تقویت بیش از پیش همکاری‌های تجاری طرفین، امری ضروری و نیازمند اراده متقابل است
روابط راهبردی و رو به گسترش جمهوری اسلامی ایران و روسیه، به گفته مقامات و کارشناسان ارشد دو کشور، روابطی نوین و جدایی ناپذیر است و مناسبات دو همسایه، هیچ گاه در سطح و کیفیت شرایط کنونی نبوده است، هرچند تقویت بیش از پیش همکاری‌های تجاری طرفین، امری ضروری و نیازمند اراده متقابل است.
عوامل بسیاری در همکاری‌های ایران و روسیه دخیل است. علاوه بر وضعیت سیاسی، عوامل دیگری از قبیل ثروت‌های طبیعی عظیم موجود در دو کشور به ویژه نفت و گاز، نیروی انسانی، توانایی‌های نظامی، تاثیرات منطقه‌ای و عوامل بین‌المللی باعث شده تا روابط مسکو ـ تهران اهمیت ویژه‌ای به خود بگیرد.
علاوه بر همکاری‌های سیاسی میان دو کشور، روسیه تنها شریک عمده تجاری ایران است که بعد از تحریم‌های یکسویه آمریکا علیه ایران، روابط تجاری خود را با ایران افزایش داده است و این روند همچنان رو به رشد است اما همچنان درخور روابط سیاسی دو کشور نیست
علاوه بر همکاری‌های سیاسی میان دو کشور، روسیه تنها شریک عمده تجاری ایران است که بعد از تحریم‌های یکسویه آمریکا علیه ایران، روابط تجاری خود را با ایران افزایش داده است و این روند همچنان رو به رشد است اما همچنان درخور روابط سیاسی دو کشور نیست. طبق گفته رستم ژیگانشین، نماینده بازرگانی فدراسیون روسیه در ایران حجم تجارت روسیه با جمهوری اسلامی ایران در سال ۲۰۲۱ یک رکورد تاریخی ثبت کرد و به حدود چهار میلیارد دلار رسید.
طبق گفته وی در سال ۲۰۲۱ رشد تجارت روسیه با ایران با افزایش ۸۹.۴ درصد نسبت به مدت مشابه سال پیش از آن به سه میلیارد و ۷۸۵ میلیون دلار رسیده است. هم چنین به گزارش خبرگزاری تاس، آمار سرویس گمرک فدرال روسیه نشان می‌دهد که گردش تجارت بین روسیه و ایران در ژانویه تا اکتبر ۲۰۲۲ از حجم تجارت در کل سال ۲۰۲۱ فراتر رفته و در مجموع به بیش از ۴ میلیارد دلار رسیده است که بر این اساس در این بازه صادرات روسیه ۲۷ درصد و واردات از ایران ۱۰ درصد افزایش یافته است.
تمایل به گسترش تجارت با روسیه در میان مقام های ایرانی نیز قویا وجود دارد. خرداد سال جاری جواد اوجی وزیر نفت گفت که با توافقات صورت گرفته میان دو کشور برنامه ریزی شده که سقف تجارت ایران و روسیه به سالانه ۴۰ میلیارد دلار افزایش پیدا کند و شامل حوزه های انرژی، راه، صنعت، تجهیزات پزشکی و کشاورزی باشد.
به تازگی در دیدار رئیس جمهوری ایران سید ابراهیم رئیسی و «ویاچسلاو والودین» رئیس دومای دولتی مجلس فدرال فدارسیون روسیه در تهران رئیسی با اشاره به روند رو به رشد روابط اقتصادی تهران و مسکو گفته است «دو کشور در حوزه‌های مختلف تجاری، انرژی، ترانزیت و حمل و نقل ظرفیت‌های متنوع و متعددی دارند که می‌تواند در زمینه گسترش همکاری‌ها فعال شود».
وی در ادامه افزود «ظرفیت‌های دو طرف می‌تواند مکمل یکدیگر باشد و بهره‌گیری از آنها علاوه بر تامین منافع دو کشور، می‌تواند منافع منطقه‌ای نیز ایجاد کند.»
تقریبا ۸۰ درصد تجارت بین دو کشور را محصولات کشاورزی نظیر غلات و دانه‌های روغنی سبزیجات، میوه جات، خشکبار و آجیل تشکیل می‌دهد. لازم به ذکر است که یکی از عوامل کلیدی افزایش مبادلات تجاری تهران و مسکو، توافق موقت ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا بود که از ۲۷ اکتبر ۲۰۱۹ لازم الاجرا شد و ایران در انتظار تحقق تجارت آزاد با این اتحادیه اقتصادی به منظور گسترش همکاری های تجاری با کشورهای هم سود است.
هم مسکو و هم تهران دلایل بسیاری برای ادغام بیشتر ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا را دارند. برای ایران، این فرصت شامل دسترسی گسترده تر به بازارهای اوراسیا و اروپا را فراهم می‌کند. همچنین دسترسی کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا به خلیج فارس و دریای مدیترانه را افزایش می‌دهد
هم مسکو و هم تهران دلایل بسیاری برای ادغام بیشتر ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا را دارند. برای ایران، این فرصت شامل دسترسی گسترده تر به بازارهای اوراسیا و اروپا را فراهم می‌کند. همچنین دسترسی کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا به خلیج فارس و دریای مدیترانه را افزایش می‌دهد.
مسکو امضای توافقنامه تجارت آزاد با ایران را گامی حیاتی برای ورود ایران به اتحادیه می‌داند. البته روسیه از بابت احتمال توافق ایران با غرب بر سر موضوع هسته‌ای نیز نگرانی هایی دارد زیرا در این شرایط سیاست ایران درخصوص غرب دستخوش تغییراتی خواهد شد و این منافع روسیه در غرب آسیا را تامین نمی‌کند. به همین دلیل، روسیه در پی تسریع ادغام ایران در نهادهای منطقه‌ای اوراسیا است. ورود ایران به اوراسیا یک موقعیت برد-برد برای مسکو و تهران است. به این ترتیب موقعیت ژئواکونومیک و ژئوپلیتیک روسیه در خاورمیانه مستحکم شده و ایران با روسیه و اروپا ارتباط ریلی خواهد داشت و نفوذ مسکو در منطقه عمیق تر می شود.
روسیه و ایران شرکای استراتژیک فراتر از همسایگی و روابط تجاری
روسیه که به ایران نگاه استراتژیک و راهبردی دارد برای ایران بسیار بیشتر از یک همسایه و شریک تجاری است. شرکت اتم‌ستروی‌اکسپورت روسیه پیمانکار اصلی نیروگاه هسته‌ای بوشهر، نخستین تاسیسات هسته ای ایران است که در سال ۱۳۹۰ افتتاح شد و با توان ۷۰۰ مگاوات فعالیت می‌کند.
هم چنین در تحولی دیگر، شرکت ملی نفت ایران و گازپروم روسیه، تیرماه امسال تفاهم‌نامه‌ای به ارزش حدود ۴۰ میلیارد دلار در زمینه توسعه میدان‌های گازی کیش و پارس شمالی، فشارافزایی میدان پارس جنوبی، توسعه ۶ میدان نفتی، سوآپ گاز و فرآورده، تکمیل طرح‌های ال‌ان‌جی، احداث خطوط لوله صادرات گاز و دیگر همکاری‌های علمی و فناورانه امضا کردند.
در همین راستا، مهر ماه سال جاری نیز خبرگزاری اسپوتنیک به نقل از معاون نخست‌وزیر روسیه الکساندر نوواک اعلام کرد دو کشور در حال تداوم رایزنی‌ها ایران برای ایجاد مکانیسم‌های سواپ نفت‌وگاز دو جانبه هستند. نوواک گفته بود «ما با ایرانی ها در حال کار بر روی ایجاد راه ها و مکانیسم های مجزایی در حوزه سواپ نفت و گاز هستیم.»
تلاش ایران و روسیه برای ایجاد مکانیسم هایی در جهت سواپ نفت و گاز برای مقابله با تحریم ها است. صنعت نفت و گاز روسیه از زمان جنگ اوکراین و صنعت نفت و گاز ایران به خاطر برنامه صلح آمیز هسته ای، تحت شدیدترین تحریم های آمریکا و متحدانش هستند
تلاش ایران و روسیه برای ایجاد مکانیسم هایی در جهت سواپ نفت و گاز برای مقابله با تحریم ها است. صنعت نفت و گاز روسیه از زمان جنگ اوکراین و صنعت نفت و گاز ایران به خاطر برنامه صلح آمیز هسته ای، تحت شدیدترین تحریم های آمریکا و متحدانش هستند.
روسیه به عنوان متحد استراتژیک ایران، در جلسات شورای امنیت سازمان ملل در خصوص صدور قطعنامه علیه برنامه هسته ای ایران ضمن حمایت از تهران عمدتا به اقدام به مخالفت با قطع نامه ها یا وتوی آن ها می کرده است.
افزون بر این ایران و روسیه برای امضای سند راهبردی ۲۰ ساله آماده می شوند. موافقتنامه جامع همکاری‌های بیست ساله بین ایران و روسیه سندی سیاسی است که در دی ۱۴۰۰ جریان سفر رئیسی به روسیه برای ملاقات با ولادیمیر پوتین مطرح و تکمیل کردند. در واقع، قرارداد ۲۰ ساله مشارکت راهبردی میان ایران و روسیه، در سال ۱۳۷۹ خورشیدی، در زمان ریاست‌جمهوری محمد خاتمی میان تهران و مسکو امضا شده بود و دوره‌اش تمام شده است. حالا ایران و روسیه می‌خواهند این قرارداد را برای یک دوره ۲۰ ساله دیگر تمدید کنند و بخشی از این قرارداد شامل همکاری های نظامی است.
به گزارش خبرگزاری تاس، هر دو طرف درخصوص تکمیل کار بر روی سند همکاری همه جانبه برای یک دوره ۲۰ ساله به توافق رسیده اند. باید توجه داشت که زمان برای هر دو کشور مهم است چون ایران برای غلبه بر تحریم‌های آمریکا، به دنبال توافق مشارکتی با روسیه بوده که مشابه توافق تهران و پکن است. با این حال، دو رویداد مربوط به روسیه و ایران تاثیرگذاری قابل توجهی داشت؛ نخست رزمایش دریایی مشترک روسیه، چین و ایران در اقیانوس هند و دوم روابط ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا در کنار تحقق کریدور بین المللی شمال-جنوب.
مناقشه روسیه و اوکراین و تحریم های غرب فرصتی برای نفوذ گسترده تر در بازارهای روس
از آغاز مناقشه و جنگ روسیه و اوکراین، فعالان اقتصادی و تجاری تأکید کردند که بواسطه کمرنگ شدن روابط روسیه با کشورهای اروپایی و تحریم‌ها علیه مسکو، فرصتی مناسب برای ایران برای بهره‌برداری بیش تر از بازار روسیه ایجاد شده است. طی ماه‌های گذشته شمار زیادی از شرکت‌ها و برندها با روسیه خداحافظی کردند و برخی شرکت ها نیز به طور موقت و برخی به طور دایم از روسیه خارج شدند ... لذا مجموع اتفاقات یاد شده فرصت جدی و مناسبی برای ایران و تجار ایرانی فراهم کرده است و فعالان اقتصادی می‌توانند محصولات خود را روانه بازار روسیه کرده و از طریق تجارت با ارز ملی دو کشور رشد صادرات را برای ایران رقم زنند.
البته باید در نظر داشت که ایران در سنوات گذشته و در موارد مشابه (بازار عراق، افغانستان، سوریه، و...) نتوانست آنچنان که باید از بازار کشورهای همسایه بهره‌مند شود و این فرصت بیشتر نصیب کشورهایی چون ترکیه و چین و هند شده است. قطع به یقین نباید کشورهای رقیب چون چین و ترکیه را نادیده گرفت چرا که این کشورها همیشه از بازارهایی که آسیب دیدند بیشترین بهره‌برداری را می‌کنند، اما خبر خوش برای ایران این است که از آنجایی که طی دو سال گذشته بخشی از تجارت ایران و روسیه با ارز ملی دو کشور صورت گرفته است، بنابراین بخش مهمی از چالش صادرات برای تجار که مرتبط با کانال های نقل و انتقال مالی است برطرف شده است.
روسیه طی سال‌های اخیر به طور میانگین بین ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلیارد دلار صادرات و به همین میزان نیز واردات داشته است. آمار میگوید حجم تجارت ایران با روسیه کمتر از نیم درصد است و این در حالی است که اقتصاد دوکشور، مکمل یکدیگر هستند. به عبارت دیگر کالاهای تولیدی در ایران بسیار مورد نیاز کشور روسیه است و بخش قابل توجهی از کالاهای تولیدی روسیه مورد نیاز ایران است. به‌عنوان مثال، روسیه در تولید نهاده‌ها چون گندم، ذرت و دانه‌های روغنی فعال است و در بخش تجهیزات، ماشین‌آلات و سازه‌های فلزی فعالیت می‌کند؛ این کالاها عمده واردات ایران است. در مقابل روسیه به محصولات کشاورزی، صیفی‌جات، محصولات پتروشیمی، سیمان، کاشی و سرامیک، لوازم خانگی و کیف و کفش ایران نیاز دارد.
ولادیمیر ساژین، پژوهشگر ارشد انستیتو شرق شناسی آکادمی علوم روسیه نیز درباره همکاری‌های اقتصادی ایران و روسیه نگاه منتقدانه‌ای دارد. وی در این زمینه می گوید بیش از ۱۰ سال است که گردش مالی بین فدراسیون روسیه و ایران از ۱.۷ تا ۲.۲ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰میلادی در نوسان بوده است. در سال ۲۰۲۱ با وجود پیشرفت‌های حاصل شده، حجم تجارت بین دو کشور همچنان پایین است. وضعیت فعلی ساختار صادرات روسیه و ایران به گونه‌ای است که تقاضای مصرف کنندگان برای کالاهای یکدیگر بسیار ناچیز است که سطح پایین مبادلات کالایی گواهی بر این موضوع است.
مثالی دیگر از این موضوع، صادرات لوازم خانگی است. پس از تحریم های اخیر آمریکا و اروپا عیله روسیه فرصت مناسبی برای صادرات لوازم خانگی ایرانی و ترکی به روسیه فراهم شد. فرصتی که ترک ها با امضای قراردادهای بازرگانی با روس ها به خوبی از آن استفاده کردند و تولیدکنندگان ایرانی به دلیل تعرفه های گمرکی این فرصت را از دست دادند.
بنابراین، با توجه به شرایط کنونی تغییر در بسته های صادراتی راهکاری نوین و مثمرثمر برای گسترش مبادلات تجاری ایران با روسیه به نظر می رسد. به گفته هادی تیزهوش تابان، رئیس اتاق مشترک ایران و روسیه با توجه به شرایط روسیه، ایران باید بسته صادراتی خود به این کشور را تغییر داده و بر اساس نیازهای جدید این کشور موضوع صادرات را دنبال کند
بنابراین، با توجه به شرایط کنونی تغییر در بسته های صادراتی راهکاری نوین و مثمرثمر برای گسترش مبادلات تجاری ایران با روسیه به نظر می رسد. به گفته هادی تیزهوش تابان، رئیس اتاق مشترک ایران و روسیه با توجه به شرایط روسیه، ایران باید بسته صادراتی خود به این کشور را تغییر داده و بر اساس نیازهای جدید این کشور موضوع صادرات را دنبال کند. به گفته این کارشناس اقتصادی ایران باید خلا تجارت کشورهای اروپایی و آمریکا را برای روسیه پُر کند و در این راستا یکی از حوزه‌های تخصصی ایران محصولات دانش‌بنیان است. فرآورده‌های کشاورزی و صنایع سبک نیز می توانند در سبد صادراتی فعلی ایران به روسیه قرار گیرند.
ایران در سال ۱۳۹۶ مرکز تجاری ایرنیان را در شهر مرزی آستراخان تأسیس کرده است و این مرکز به‌عنوان یک مرکز اقتصادی می‌تواند زمینه و تقویت حضور صادرکنندگان در روسیه را فراهم کرده و سکوی تجارت با این کشور باشد.
البته اقدامات کنونی ایرانی برای گسترش سهم بیش تر از بازارهای روسیه کافی به نظر نمی رسد و گام های اساسی تر و بنیادی تری در این زمینه مورد نیاز است. علیرضا پیمان پاک رئیس سازمان توسعه تجارت پیش تر اعلام کرده بود گسترش صادرات ایران به روسیه مستلزم نوسازی و گسترش زیر ساخت‌های موجود از جمله در بخش خط آهن وکانتینر است و در این رابطه هم اکنون هفت خط منظم کشتیرانی بین دو کشور ایران و روسیه فعال شده است.
در این میان یکی از مهم ترین خلاء ها در روابط تجاری و ترانزیتی دو کشور عدم تکمیل راه آهن رشت – آستارا از سوی ایران است که حلقه مفقوده کریدور ریلی شمال – جنوب است که ایران و روسیه از اعضای کلیدی آن هستند. تکمیل این پروژه تغییرات شگرفی در حجم تجارت و ترانزیت ایران نه تنها با روسیه بلکه با اوراسیا ایجاد می کند و تحقق آن مستلزم نگاه ملی است
در این میان یکی از مهم ترین خلاء ها در روابط تجاری و ترانزیتی دو کشور عدم تکمیل راه آهن رشت – آستارا از سوی ایران است که حلقه مفقوده کریدور ریلی شمال – جنوب است که ایران و روسیه از اعضای کلیدی آن هستند. تکمیل این پروژه تغییرات شگرفی در حجم تجارت و ترانزیت ایران نه تنها با روسیه بلکه با اوراسیا ایجاد می کند و تحقق آن مستلزم نگاه ملی است.
راه‌آهن رشت- آستارا از پروژه‌های اولویت‌دار ریلی کشور است که سه روش تامین منابع از طریق روسیه، فاینانس داخلی و تهاتر نفت برای آن در نظر گرفته شده است. برای تکمیل این راه‌آهن هزینه ۸۰۰ میلیون یورویی برآورد شده و با توجه به اظهار تمایل روسیه برای مشارکت در تکمیل این پروژه ریلی ایران در حال پیگیری ساخت این دالان تجاری است. دولت روسیه به مشارکت در تکمیل راه‌آهن رشت- آستارا علاقمند است تا به‌صورت وام و یا روش‌های دیگر به تامین مالی این خط ریلی کمک کند. به همین منظور طی ماه‌های اخیر مذاکراتی با دولت روسیه در راستای توسعه ترانزیت میان دو کشور انجام شده است.
البته اخیرا شهریار افندی‌زاده معاون حمل‌ونقل وزارت راه و شهرسازی اعلام کرده است که این پروژه ریلی این پروژه را چه با حضور روسیه و چه بدون حضور این کشور تکمیل خواهد شد تا در جهت افزایش ترانزیت کشور مورد استفاده قرار گیرد. این خط ریلی با طول ۱۶۲ کیلومتر کامل‌کننده کریدور شمال به جنوب از بندر عباس تا رشت و بعد از رشت تا آستارا است و با تکمیل آن، ایران از طریق آذربایجان به روسیه و شمال اروپا متصل میشود.
به گفته افندی زاده تفاهمنامه دوجانبه بین ایران و روسیه پیشنهاد داده شده و تفاهمنامه سه‌جانبه‌ای نیز میان ایران، روسیه و آذربایجان منعقد شده که پیرو بیانیه مشترک با امضای وزرای سه کشور است. در این تفاهمنامه محورهایی درباره احداث و نحوه بهره‌برداری پروژه ریلی در ۱۶ ماده پیش‌بینی شده که شامل تعیین نوع طراحی خط از جمله عرض خطوط ریلی این پروژه است.
نتیجه
با تدوین نقشه راه همکاری، شناخت مسائل و مشکلات صاحبان کسب‌وکارها و انعکاس آن به مقامات ذی‌ربط می‌توان گام‌های بزرگی در جهت توسعه روابط اقتصادی دوجانبه تهران و مسکو برداشت. توسعه پیوندهای اقتصادی با کشورهای همسایه می‌تواند راهکار محکمی برای کاهش اثرات مخرب ناشی از فشار تحریم‌ها باشد. تغییرات منطقه از یک سو و فشار تحریم موجب تغییر روابط دو کشور شده و در همین راستا اهمیت کریدورها را افزایش داده است و از این رو اهمیت راه اندازی راه آهن رشت – آستارا پررنگ تر میشود، خصوصا آن که در حوزه ترانزیت کالا مسیرهای ریلی مقرون به صرفه تر ازگزینه های جاده ای هستند.
اصلاح بخشنامه‌ها گمرک و استاندارد، تکمیل و توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل هوایی، دریایی و زمینی، سرمایه‌گذاری مشترک، تقویت مبادلات با بانک‌ها با ایجاد صندوق در مناطق آزاد، تسریع و تسهیل سرمایه‌گذاری در تولید محصولات کشاورزی خدمات، بررسی راهکارهای کشت فرازمینی و افزایش همکاری تجاری و اقتصادی با تدوین نقشه راه راهکارهای توسعه روابط اقتصادی دوجانبه است.
بنابراین با توجه به تغییرات در منطقه و جنگ روسیه و اوکراین تغییر و تحولاتی در منطقه در حال رقم خوردن است اما اینکه ایران بتواند با دیپلماسی فعال اقتصادی و بهره برداری از موقعیت ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک خود منافع ملی را تامین کند و تبدیل به بازیگری تاثیرگذار هم برای روسیه و هم برای کشورهای اوراسیا شود بحثی مجزا است.
نظر شما