روسیه در اوراسیا؛ اهمیت کریدور شمال_جنوب در معادلات منطقه| مزایای عضویت ایران در اتحادیه اوراسیا

تهمینه غمخوار؛ بازار: در تئوری، اتحادیه اقتصادی اوراسیا، یک پروژه جاه طلبانه برای یکپارچگی اقتصادی در منطقه شوروی سابق است در حالی که اهداف رسمی آن ایجاد یک بازار مشترک بسیار شبیه به اتحادیه اروپا از طریق هماهنگ کردن سیاست های اقتصادی، حذف موانع تجاری غیر تعرفه ای، هماهنگ سازی مقررات و مدرن سازی اقتصاد پنج کشور عضو است.

اتحادیه اقتصادی اوراسیا دارای نهادهای خاص خود و مشابه اتحادیه اروپا است. این نهادها شامل کمیسیون اقتصادی اوراسیا در مسکو به عنوان نهاد نظارتی و دادگاه اتحادیه اقتصادی اوراسیا مستقر در مینسک است. با این حال، واقعیت ادغام بین پنج کشور عضو دارای مشکلاتی بوده زیرا قدرت کمیسیون محدود است. کشورهای عضوی که با احکام آن مخالفت می کنند می توانند به سایر نهادها شکایت کنند و کمیسیون هیچ اختیاری ندارد که در صورت عدم رعایت یک کشور عضو را به دادگاه بکشاند. اختلافات اغلب به جای اینکه از طریق نهادهای اتحادیه حل و فصل شود، به صورت دوجانبه مدیریت می شوند.

 بنابراین، به طور کلی، جاه طلبی برای پیشرفت به سمت یک اتحادیه اقتصادی پیچیده تر محقق نشده است. روسیه بزرگترین کشور عضو و بر اتحادیه مسلط است. این موضوع به این معنی است که روسیه یک مدل تجاری است که بیشتر تجارت بین روسیه و هر یک از چهار کشور دیگر در مقابل بین هر پنج کشور انجام می شود. علاوه بر آن، این تسلط به این معناست که روسیه به راحتی می تواند به صورت یکجانبه در داخل اتحادیه عمل کند.

تاریخچه ای کوتاه از تشکیل اتحادیه ارواسیا

پس از انحلال اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، روسیه پروژه های مختلف ادغام را از طریق کشورهای مشترک المنافع، سازمان جانشین بسیار ضعیف تر اتحاد جماهیر شوروی دنبال کرد. اما این موضوع به شدت مشکل ساز بود. برخی از کشورهای CIS علاقه مند به همکاری نزدیک تر با روسیه بودند، اما برخی دیگر علاقه مند نبودند.

در اوکراین، بسیاری از مردم سازمان را به عنوان مکانیزمی صرفاً برای تسهیل جدایی متمدنانه از روسیه در نظر گرفتند. ابتکارات دیگری خارج از کشورهای CIS از جمله جامعه اقتصادی اوراسیا در سال ۲۰۰۰ با روسیه، بلاروس، قزاقستان، تاجیکستان و قرقیزستان و فضای اقتصادی مشترک در سال ۲۰۰۳ راه اندازی شد.

از حدود سال ۲۰۱۰، روسیه تلاش‌های جدی‌تر و جاه‌طلبانه‌تری را برای ارائه مشارکت‌ های اقتصادی در کشورهای شوروی سابق آغاز کرد. این تلاشها ایجاد شامل اتحادیه گمرکی اوراسیا که در سال ۲۰۱۰ تشکیل و فضای واحد اقتصادی که در سال ۲۰۱۲ تأسیس شد، می شود.

البته، این فعالیت ها تا حدی توسط بحران مالی ۲۰۰۸ و تا اندازه ای توسط سیاست مشارکت شرقی اتحادیه اروپا (EaP) تحریک شد. ابتکار مشارکت شرقی در سال ۲۰۰۹ راه اندازی گردید که به دنبال تعمیق روابط اقتصادی اتحادیه اروپا با کشورهای همسایه خود پس از فروپاشی شوروی مانند ارمنستان، آذربایجان، بلاروس، گرجستان، مولداوی و اوکراین تشکیل شده بود.

روسیه این موضوع را به عنوان تجاوز به حوزه نفوذ خود تلقی کرد و در صدد بود تا یک بلوک اقتصادی جایگزین و مکمل ایجاد کند. کشورهای موسس اتحادیه گمرکی اوراسیا روسیه، بلاروس و قزاقستان بودند. ادغام بیشتر برای این دولت‌ها که همگی خودکامه بوده و به دلیل میراث اتحاد جماهیر شوروی از طریق زیرساخت‌ها و تجارت قوی‌تر به هم متصل بودند، منطقی بود.

ادغام بیشتر نیز معنای سیاسی داشت، زیرا اتحاد اقتصادی با روسیه انتظار حمایت سیاسی، تضمین های امنیتی و مشوق هایی مانند انرژی ارزان را به همراه داشت. این مزایا به رهبران اجازه می داد تا از اصلاحاتی که دیگر کشورهای پس از شوروی در حال انجام بودند، اجتناب کنند. بلاروس و قزاقستان هر دو تاکید کردند که به دنبال اتحاد اقتصادی و نه سیاسی هستند.

اما واقعیت این اتحادیه به عنوان یک پروژه ژئوپلیتیکی روسیه در مورد ارمنستان که به دنبال توافق با اتحادیه اوراسیا بود، آشکار شد. در سوم سپتامبر ۲۰۱۳، پس از نشست ارمنستان و روسیه، اعلام شد که ارمنستان به اتحادیه گمرکی اوراسیا خواهد پیوست در حالی که این امر باعث می شود تا ارمنستان از عرضه گاز طبیعی با تخفیف برخوردار شده و از پرداخت عوارض محصولات نفتی روسیه معاف شود. در همین راستا، فعالان ارمنی استدلال کردند که دولت ارمنستان برای پیوستن به اتحادیه اوراسیا به عنوان بخشی از تلاش های روسیه برای تقویت نفوذ خود بر کشورهای شوروی سابق تحت فشار قرار گرفته است.

از طرفی، روسیه تلاش مشابهی برای وادار کردن اوکراین به رد عضویت در اتحادیه اروپا انجام داد، اما این اقدام شکست خورد و اعتراضات باعث شد که دولت ویکتور یانوکوویچ، رئیس جمهور این کشور در سال ۲۰۱۴ از قدرت برکنار شود. این مسئله یک رشته از وقایع را آغاز کرد که منجر به الحاق کریمه به روسیه و حمله روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲ شد.

معاهده تأسیس اتحادیه اوراسیا در ۲۹ می ۲۰۱۴ در آستانه امضا شد و در یکم ژانویه ۲۰۱۵ لازم الاجرا گردید. ارمنستان یک روز پس از اجرایی شدن آن به عنوان عضو اتحادیه پذیرفته شد. قرقیزستان نیز در آگوست ۲۰۱۵ به این اتحادیه اقتصادی ملحق شد که انگیزه آن روابط نزدیک اقتصادی با قزاقستان و تحرک نیروی کار توسط اتحادیه اوراسیا بود.

مهاجران آسیای مرکزی برای مدت طولانی در روسیه کار می کردند، اما از تبعیض و پیگرد قانونی رنج می بردند. بر همین اساس، اتحادیه اشکال قانونی مهاجرت کاری را برای کارگران قرقیزستان فراهم و فرصت‌های یافتن کار در روسیه و ارسال حواله برای خانواده ها را تسهیل کرد. این تحرک نیروی کار یک داستان موفقیت نسبی اتحادیه بوده است.

پیامدهای جنگ سال ۲۰۲۲، اتحادیه اوراسیا را به طور قابل توجهی از نظر اقتصادی برای روسیه مفیدتر از همیشه نشان داده است به طوری که کشورهایی مانند قزاقستان در دور زدن تحریم ها و واردات کالاهای محدود شده به این کشور کمک کرده اند

اخیراً بحث هایی در مورد پیوستن ازبکستان به اتحادیه اوراسیا صورت گرفته است، اما واقعاً پیشرفت نکرده است. از زمان جنگ اوکراین در سال ۲۰۲۲، جمهوری آذربایجان نیز پیوستن به اتحادیه اوراسیا را مورد بحث قرار داده، زیرا جنگ این کشور را مجبور کرده تا روسیه را  به عنوان مهم ترین شریک ژئوپلیتیکی خود بپذیرد.

پیامدهای جنگ سال ۲۰۲۲، اتحادیه اوراسیا را به طور قابل توجهی از نظر اقتصادی برای روسیه مفیدتر از همیشه نشان داده است به طوری که کشورهایی مانند قزاقستان در دور زدن تحریم ها و واردات کالاهای محدود شده به این کشور کمک کرده اند.

آیا اتحادیه اوراسیا یک اتحادیه گمرکی است؟

تنها می توان گفت که اتحادیه اوراسیا یک اتحادیه گمرکی جزئی است زیرا کشورهای عضو اغلب یک جانبه رفتار می کنند. روسیه بدون مشورت با اتحادیه در مورد نکات مهم اقتصادی اقدام کرده است. در سال ۲۰۱۴، روسیه واردات محصولات کشاورزی از اتحادیه و تجارت با اوکراین را به تلافی اعمال تحریم های مالی و اقتصادی مسدود کرد.

سایر کشورهای عضو از این ممنوعیت حمایت نکردند. در عوض بلاروس، ارمنستان و سایر کشورها سعی کردند از آن سود ببرند. قزاقستان نیز پس از ورود به اتحادیه اوراسیا در نوامبر ۲۰۱۵ وارد سازمان تجارت جهانی شد در حالی که در مورد تعرفه کمتر از تعرفه مشترک اتحادیه مذاکراتی انجام داد.

این موضوع بدان معناست که حدود ۴۰ درصد از عوارض گمرکی در اتحادیه اقتصادی اوراسیا هماهنگ نیست. این اتحادیه یک اتحادیه گمرکی پراکنده است که مشخصه آن یکجانبه گرایی روسیه و روابط آن با کشورهای عضو کوچکتر است.

نقش روسیه در اتحادیه 

اتحادیه اوراسیا یک هدف ژئوپلیتیکی مهم برای روسیه دارد به طوری که پوتین آن را بخشی از تلاش خود برای ایجاد مجدد حوزه نفوذ از دست رفته روسیه با انحلال اتحاد جماهیر شوروی می داند. برای روسیه، مزایای اتحادیه اوراسیا عمدتا سیاسی است و تجارت این کشور در داخل اتحادیه بسیار کمتر از سایر نقاط جهان است. حتی اگر یک بازار عالی بدون موانع تعرفه ای ایجاد شود، تأثیر آن بر اقتصاد روسیه حداقل خواهد بود.

روسیه پروژه یکپارچگی اقتصادی منطقه ای را ویژگی ضروری یک قدرت بزرگ و راهی برای مقابله با آنچه پوتین به عنوان دنیای تک قطبی تحت تسلط ایالات متحده می دید، می بیند. همچنین او گسترش اتحادیه اوراسیا در اتحاد جماهیر شوروی سابق را بررسی کرده و به حمایت از نظامهای طرفدار روسیه کمک می کند.

اتحادیه اوراسیا قرار است مبتنی بر همکاری اقتصادی باشد، اما روابط اقتصادی با اعضای اوراسیا فقط برای روسیه به عنوان پیشرو برای دستیابی به اهداف سیاسی آن مهم است

روسیه مشتاق تأسیس این اتحادیه بوده است، اما برای نهادهای فراملی قدرتمندی که اتحادیه اوراسیا به آن نیاز دارد تا به شیوه ای شبیه به رژیم مشترک مبتنی بر قوانین عمل کند، شور و اشتیاق نشان نداده است. این پارادوکس تلاش های روسیه برای افزایش نفوذ خود در منطقه را نشان می دهد.

اتحادیه اوراسیا قرار است مبتنی بر همکاری اقتصادی باشد، اما روابط اقتصادی با اعضای اوراسیا فقط برای روسیه به عنوان پیشرو برای دستیابی به اهداف سیاسی آن مهم است. به عنوان اقتصادهای کوچکتر، سایر کشورهای عضو انگیزه های متفاوتی برای پیوستن به اتحادیه داشته اند، از آن جمله می توان به تسهیل بسیاری از وابستگی های اقتصادی، انرژی یا امنیتی موجود با ادغام اقتصادی با روسیه اشاره کرد.

نقش چین در اتحادیه اوراسیا

روسیه، قزاقستان و قرقیزستان قبلاً از طریق سازمان همکاری شانگهای با یک اتحاد سیاسی، اقتصادی و نظامی که در سال ۲۰۰۳ تأسیس شد، قبل از تأسیس اتحادیه اوراسیا با چین همکاری می کردند. روسیه و چین از سازمان همکاری شانگهای برای مدیریت تعادل استراتژیک بین منافع خود استفاده کرده اند.

چین همچنین خواستار توسعه همکاری های اقتصادی از طریق سازمان همکاری شانگهای بوده است. اما زمانی که شی جین پینگ، رئیس جمهور این کشور طرح یک کمربند_یک جاده را در می ۲۰۱۵ اعلام کرد، چین مراقب بود که اتحادیه اوراسیا و نیاز به همکاری با آن را بپذیرد. این همکاری ماهیت چندانی نداشت، اما، یک شناخت سیاسی از اهمیت اتحادیه اقتصادی اوراسیا بود.

روسیه از گسترش نفوذ چین از طریق ابتکار یک کمربند_یک جاده در کشورهای شوروی سابق قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان و ترکمنستان نگران بود. بر همین اساس، در ابتدا به عنوان بخشی از تلاش های روسیه برای مقابله با نفوذ اقتصادی چین در منطقه، در نظر گرفته شد.

اما این توازن پس از الحاق کریمه به روسیه در سال ۲۰۱۴ تغییر کرد، زیرا روابط روسیه با اتحادیه اروپا و ایالات متحده آشکارا خصمانه تر شده است. در ماه مه ۲۰۱۸، توافقنامه تجارت و همکاری بین چین و اتحادیه اوراسیا اعلام شد که ارزش نمادین مهمی دارد تا سود واقعی اقتصادی.

ایران و اتحادیه اوراسیا

تلاش تهران برای عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا با هدف تقویت روابط با شرکای تجاری خود و مقابله با مشکلات اقتصادی ناشی از تحریم های ایالات متحده مطرح می شود در حالی که عضویت در این اتحادیه اقتصادی، حمل و نقل و ترانزیت در طول کریدور بین المللی شمال_جنوب را تسهیل خواهد کرد. توسعه کریدورهای حمل و نقل بین المللی یکی از ابزارهای کلیدی برای گسترش همکاری های تجاری و اقتصادی بین کشورها و انگیزه ای برای تقویت یکپارچگی اقتصادی منطقه ای است. 

علاوه بر این، ارتباط ایران با سیستم تراکنش سوئیفت قطع شده است، در حالی که بانک های کشورهای عضو این اتحادیه به علاوه برخی از کشورها مانند سوئیس و آلمان به سیستم انتقال پیام مالی، سیستم پرداخت خود روسیه متصل هستند. همچنین، توافقنامه تجارت آزاد، بسیاری از پتانسیل ها و ظرفیتهای اقتصادی و تجاری ایران را وارد اتحادیه اوراسیا کرده و بازار ۸۰ میلیون نفری کشور را به یک بازار مصرف عمده برای کشورهای عضو اتحادیه تبدیل خواهد کرد.

احتمال عضویت ایران در اوراسیا می‌تواند همکاری میان اعضای سازمان‌ها را تقویت کرده و به روابط سیاسی نزدیک و بهبود موقعیت اقتصادی و سیاسی تهران در عرصه جهانی منجر شود. برای ارمنستان، تنها کشور عضو اتحادیه اوراسیا در منطقه قفقاز، پیوستن ایران به اتحادیه فرصتی بزرگ برای تحریک اقتصاد و باز کردن مسیرهای عبور از جمهوری اسلامی و دسترسی به خلیج فارس و دریای خزر است.

این توسعه در نهایت می‌تواند منجر به ایجاد ارتباط راه‌آهن بین ارمنستان و ایران شود؛ پروژه‌ای که سال‌ها به دلیل کمبود سرمایه‌گذاری متوقف شده است و در نتیجه گرجستان از این موقعیت استفاده کرده است.