کریدور خلیج فارس-دریای سیاه؛ تسریع مبادلات تجاری از آسیا به اروپا| توسعه روابط ایران با قفقاز جنوبی

بازار؛ گروه بین الملل: «سید عباس موسوی» سفیر ایران در جمهوری آذربایجان با انتشار توئیتی در روز یکشنبه از ایجاد یک کریدور جدید سه جانبه با حضور ایران، جمهوری آذربایجان و گرجستان به سوی دریای سیاه و اروپا خبر داد.

 موسوی در پست توییتری خود نوشت: بعد از احیای کریدور اکو (پاکستان، ایران، ترکیه) و نیز راه اندازی آزمایشی کریدور جهانی شمال _جنوب (فنلاند، روسیه، ج. آذربایجان، ایران، خلیج فارس و هند) این هفته شاهد فعال شدن کریدور جدید (ایران، ج. آذربایجان، گرجستان، دریای سیاه و اروپا) خواهیم بود.

این خبر در حالی منتشر شد که وزیر راه و شهرسازی در اواخر ماه گذشته با بیان اینکه روابط ایران و آذربایجان همواره برادرانه بوده، از مذاکره با این کشور برای تاسیس کریدور خلیج فارس_دریای سیاه خبر داده بود، در حالی که البته در اوایل سال جاری (۱۴۰۰) نیز موافقتنامه آن نهایی شده و پیش نویس آن ارائه گردیده بود.

تلاش ایران در ساخت این کریدور ابتکاری که علاوه بر صرفه اقتصادی و امن بودن آن، سرعت مبادلات تجاری آسیا به اروپا را افزایش خواهد داد، در ماههای گذشته قابل توجه بوده به طوری که کارشناسان حوزه حمل و نقل انگیزه های مختلفی را از سوی ایران مطرح کرده اند.

با نگاهی به ایجاد ساخت این کریدور در میابیم که پنج سال پیش، ایران ابتکار منطقه‌ای را برای توسعه کریدور حمل‌ و نقل و ترانزیتی بین‌المللی خلیج فارس_دریای سیاه ارائه کرد که علاوه بر خود ایران شامل ارمنستان، جمهوری آذربایجان، گرجستان، بلغارستان و یونان می شد و به طریقی ارتباط و تجارت بین المللی ایران با کشورهای حوزه قفقاز جنوبی و دریای سیاه را ایجاد می کرد.

این کریدور چندوجهی از خلیج فارس و جنوب ایران آغاز می شود، در سراسر کشور به سمت شمال می رود و سپس به ارمنستان و یا آذربایجان ادامه می یابد و از آنجا به بنادر پوتی و باتومی گرجستان در دریای سیاه می رسد. همچنین، از آنجا، کشتی‌های رو_رو از دریای سیاه عبور می‌کنند و به بنادر بلغارستان (بورگاس و وارنا) می‌روند، پس از آن بار مجدداً از طریق جاده به یونان و فراتر از آن در اتحادیه اروپا ادامه می‌یابد.

 پس از برگزاری نشستهای متفاوت، نشست تخصصی این کریدور به میزبانی وزارت امور خارجه جمهوری ارمنستان در ایروان در ۱۹ آوریل ۲۰۲۱  با حضور هیأت‌ های ارمنستان و ایرانی برگزار شد. در حالی که نمایندگانی از گرجستان، بلغارستان و یونان به صورت مجازی شرکت کردند. اگرچه جمهوری آذربایجان نیز عضو این کریدور است، اما به دلیل اختلافات با ارمنستان، نماینده آذربایجان در نشست ایروان شرکت نکرد.

یک ماه بعد، محمد اسلامی وزیر راه و شهرسازی ایران در سفر به ایروان،  بر تمایل تهران در ایجاد ایجاد پروژه کریدور حمل و نقل خلیج فارس_ دریای سیاه تاکید کرد. 

دلایل حمایت ایران از کریدور خلیج فارس_دریای سیاه
دلایل متفاوتی برای انگیزه ایران از ایجاد این کریدور از سوی کارشناسان مطرح شده است. یکی از دلایل این حمایت، رویکرد و نگرش ایران در جهت ایجاد تنوع در مسیرهای ارتباطی خود با همسایگان خود است؛ در حالی که حمل و نقل ترکیبی یعنی ترکیبی از مسیرهای دریایی، زمینی و ریلی چند وجهی نیز برای کشور مهم است. بر همین اساس، ایران در نظر دارد بنادر خود واقع در دریای عمان  از جمله بندر چابهار) و خلیج فارس  مانند بندر عباس، امام خمینی و خرمشهردر جنوب کشور را به بنادر واقع در دریای خزر متصل کند. در واقع این کریدور چهار حوزه کلیدی دریایی را به یکدیگر متصل خواهد کرد: خلیج فارس و دریای عمان ، ۲) دریای خزر ، ۳) دریای سیاه (گرجستان و بلغارستان)  و ۴) دریای مدیترانه (یونان).

همچنین، استدلال دیگر جمهوری اسلامی به هدف ایران از ترکیب پروژه های ارتباطی متعدد به منظور افزایش متقابل منافع اقتصادی هر یک از این مسیرهای ترانزیتی مربوط می شود یعنی به کریدور حمل و نقل و ترانزیت بین‌المللی خلیج فارس_دریای سیاه، کریدور شمال_جنوب (INSTC) و کمربند اقتصادی جاده ابریشم چین (یک عنصر فرااورآسیایی از طرح گسترده‌تر یک کمربند_یک جاده).  

ترکیب موثر این سه ظرفیت، به ایران این امکان را می دهد که دریای عمان و خلیج فارس را به جنوب، افغانستان و پاکستان را به شرق، آسیای مرکزی را به شمال شرقی و قفقاز را به شمال غربی متصل کند. سومین دلیل ایران، به همکاری ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EEU) به رهبری مسکو در جهت توسعه مسیرهای ارتباطی که از خاک ایران عبور می کنند، به ویژه کریدور خلیج_دریای سیاه و نستراک، مربوط می شود.

توافقنامه تجارت ترجیحی اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران (PTA) در ۲۷ اکتبر ۲۰۱۹ اجرا شد؛ در حالی که تعرفه های کمتری را برای ۸۶۲ نوع کالا ارائه می دهد که ۵۰۲ نوع آن صادرات ایران به اوراسیا است.  موافقتنامه‌ تجارت ترجیحی اوراسیا و ایران در (۲۷ اکتبر ۲۰۲۲) به یک توافقنامه تجارت آزاد کامل ارتقا خواهد یافت.

این امر به طور طبیعی اهمیت دو مسیر ترانزیتی فوق الذکر را افزایش می دهد در حالی که امکان جابجایی سریع و گسترده تر کالا بین ایران و اتحادیه اروپا به ویژه با فدراسیون روسیه را نیز فراهم می کند.

ارمنستان تنها کشور واقع در منطقه قفقاز است که عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا است و بنابراین به عنوان پل مستقیمی بین ایران و این بلوک عمل می‌کند و به وضوح اهمیت کریدور حمل و نقل و ترانزیتی بین‌المللی خلیج فارس_دریای سیاه را برای ایران نشان می‌دهد.  اگرچه جمهوری آذربایجان در حال حاضر عضو این اتحادیه نیست، این کریدور نزدیکترین مسیر ارتباطی مستقیم بین ایران و بازار مهم روسیه است.

 موضوعی دیگر که موجب تمایل ایران به سمت توسعه کریدور حمل و نقل و ترانزیتی بین‌المللی خلیج فارس_دریای سیاه شده، کاهش وابستگی خود به ترکیه با ایجاد یک مسیر جایگزین برای تجارت و ترانزیت به اروپا است. به دلیل موقعیت جغرافیایی و ژئوپلیتیکی ترکیه در حاشیه اتحادیه اروپا، این کشور برای مدت طولانی به عنوان یک انتخاب مناسب برای شرکت های حمل و نقل ایرانی که با اتحادیه اروپا تجارت می کنند، تبدیل شده است. بر همین اساس، مجموعه ای از مشکلات طی چند سال گذشته تهران را وادار کرده که به دنبال مسیرهای جایگزین باشد.

استدلال دیگر ایران برای تمایل به ساخت این کریدور، به تحولات منطقه قفقاز جنوبی پس از جنگ دوم قره باغ در سال گذشته مربوط می شود. اگر ایروان و باکو بتوانند اختلافات خود را بر سر تفسیر ماده ۹ توافقنامه آتش‌بس ۹ نوامبر ۲۰۲۰ که به احیای چندین راه‌آهن منطقه‌ای دوران شوروی می‌پردازد، حل کنند، ایران می تواند شبکه ریلی خود را به ارمنستان و گرجستان متصل کند.

علاوه بر آن، ظرفیت بالای کریدور خلیج فارس_دریای سیاه برای پیوستن به یک کمربند_یک جاده، موجب بالا رفتن انگیزه ایران با توجه به مشارکت در طرح و ابتکار چینی از ساخت این کریدور شده است ضمن اینکه این کریدور، با توجه به برقراری اتصالی کوتاه و امن از خلیج فارس تا دریای سیاه از مسیر ایران، بر اهمیت حمل و نقل در این دریا خواهد افزود.