بازار؛ گروه بین الملل: رستم قاسمی وزیر راه ایران، در دیدار اخیر خود با مقامات جمهوری آذربایجان خبر از توافق احداث کریدور بین المللی خلیج فارس-دریای سیاه را داد. این مسیر ترانزیتی علاوه بر کشورهای قفقاز جنوبی تاثیر بسزایی در نقش اقتصادی و تجاری ایران در مبادلات بین المللی دارد. البته شاید در این میان برای ایران و ارمنستان نسبت به سایر کشورها از اهمیت بالایی داشته باشد که در ادامه دلایل آن تشریح می‌شود.
منافع تهران و ایروان در کریدور خلیج فارس-دریای سیاه
ژئوپلیتیک متلاطم قفقاز جنوبی تهدیدهای متعددی را برای ارمنستان فقیر از منابع ایجاد می‌کند. این کشور به دنبال یافتن مسیرهای ارتباطی جدید، راه‌های ادغام با کریدورهای حمل‌ونقل بین‌المللی، اتصال به بنادر گرجستان و متحد استراتژیک خود روسیه و نهایتاً شکستن محاصره اقتصادی خود است. ایروان به دلیل عدم دسترسی سرزمینی به دریا و تحریم از سوی جمهوری آذربایجان و ترکیه، برای دسترسی غیرمستقیم دریا به خاک دو همسایه دیگر یعنی گرجستان و ایران وابسته است.
در این راستا، کریدور «شمال-جنوب» که در اوایل دهه ۲۰۰۰ آغاز شده است، به عنوان یکی از امیدوارکننده‌ترین پروژه‌های حمل و نقل و لجستیک بین‌المللی نه تنها برای ارمنستان، بلکه برای سایر بازیگران منطقه‌ای در نظر گرفته می‌شود. چون فرصت ایجاد تنوع در مسیرهای حمل و نقل از طریق اتصال شمال اروپا به آسیا، به ویژه با ایجاد کریدور بین کشورهای بالتیک و هند از طریق ایران و روسیه را فراهم می‌کند. این امر به نوبه خود باعث افزایش گردش تجاری بین این کشورها و تقویت روابط اقتصادی و فرهنگی آنها می‌شود.
در مرحله اولیه، فرض بر این بود که جریانات اصلی محموله از طریق خاک روسیه به اروپای شمالی و غربی از هند و در مسیر معکوس انجام شود، اما در حال حاضر عملیات این کریدور به دلیل فنی و سیاسی عمدتاً متکی به گردش حمل و نقل بین روسیه و ایران است. در مورد ارمنستان نیز ساخت کریدور شمال-جنوب در سال ۲۰۱۲ آغاز و برنامه‌ریزی شده بود که این جاده تا سال ۲۰۱۹ به طور کامل تکمیل و راه‌اندازی شود. اما به نظر اینگونه نیست و هنوز راه زیادی برای تکمیل آن وجود دارد.
پس از بازگرداندن تحریم‌ها توسط ایالات متحده در سال ۲۰۱۸، ایران به طور اساسی در اولویت‌های خود بازنگری کرد، یعنی نه تنها به دنبال تبدیل خود به یک مرکز تجاری برای کشورهای خاورمیانه و آسیایی است، بلکه آنها را به اروپا نیز متصل کند. از این رو تهران پروژه ایجاد کریدور ترابری خلیج فارس - دریای سیاه را آغاز کرده است که ایران، ارمنستان، گرجستان و بلغارستان را به هم متصل می‌کند. کریدور جدید برای کامیون‌های ایرانی در نظر گرفته شده که باید از طریق ارمنستان و گرجستان به دریای سیاه برسند و از آنجا بتوانند از طریق دریا به بلغارستان، یونان و حتی ایتالیا حرکت کنند. اساساً «خلیج فارس-دریای سیاه» جایگزینی برای کریدور شمال-جنوب یا به عبارت دقیق‌تر شمال-جنوب تنها بخشی از پروژه بزرگتر «خلیج فارس - دریای سیاه» است.
یکی از مزیت‌های پروژه این است که همکاری و امنیت منطقه‌ای، روابط تجاری و اقتصادی را در قفقاز جنوبی و مناطق همجوار افزایش می‌دهد. علاوه بر این انتظار می‌رود این کریدور استانداردسازی و بهبود عملکردهای مدیریت و انبارداری را تقویت کند. همچنین تأثیر اساسی در تسهیل تغییرات قابل توجه در استانداردهای ایمنی جاده در سراسر منطقه و افزایش کارایی خواهد داشت.
کریدور «خلیج فارس-دریای سیاه» نیز مزایای مهمی برای اقتصاد ارمنستان خواهد داشت. به ویژه، ارمنستان را قادر می‌سازد تا به کشور اصلی ترانزیتی در منطقه تبدیل شود زیرا کریدور از قلمرو آن عبور می‌کند. با این وجود، هرچه این پروژه بلندپروازانه‌تر باشد، ارمنستان با چالش‌های بیشتری برای اجرای آن مواجه بوده که مهم‌ترین مانع، نبود زیرساخت‌های جدی برای حمل بار ایرانیان است.
ارمنستان سال‌هاست که برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی تلاش می‌کند و در نهایت، این مشکل به نظر می‌رسد با کمک‌های مالی قابل توجه اتحادیه اروپا حل شود. بطوریکه پس از جنگ دوم قره باغ، بروکسل همواره از طریق تخصیص منابع مالی قابل توجه به ارمنستان در پی منافع خود در منطقه بوده است. به طور خاص، دولت ارمنستان حدود ۱.۶ میلیارد یورو از اتحادیه اروپا برای بازسازی اقتصاد خود، ایجاد مشاغل جدید و توسعه زیرساخت‌ها و ۶۰۰ میلیون یورو اضافی برای ساخت کریدور حمل و نقل شمال-جنوب دریافت کرده است. پیش‌بینی می‌شود که این بودجه به سمت ساخت پل‌ها و تونل‌ها در رشته‌کوه‌های منطقه جنوبی ارمنستان - سیونیک اختصاص یابد.
به باور برخی از تحلیلگران مانند نازلی نواسردیان، پژوهشگر ارشد موسسه شرق شناسی آکادمی ملی علوم ارمنستان، چشم انداز تحقق ITC «خلیج سیاه» تا حد زیادی به ژئوپلیتیک جهانی و تغییرات و فرآیندهای آتی در رابطه با برنامه هسته ای ایران بستگی دارد. اهمیت مولفه ژئوپلیتیکی در این پروژه تا حد زیادی ناشی از تقابل فزاینده چین و آمریکا، همراه با نقش فزاینده هند در ژئوپلیتیک منطقه است. مورد آخر به عنوان یک عامل بازدارنده برای مقابله با گسترش نفوذ چین در خاورمیانه، آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی تلقی می‌شود.
به باور نواسردیان؛ تحقق این کریدور به دلیل واگرایی مسیرهای سیاست خارجی سه کشور قفقاز جنوبی به طور قابل توجهی پیچیده است. همچنین انزوای بین‌المللی ایران و تعداد محدود سرمایه‌گذاری‌های خارجی نیز مانعی جدی برای اجرای این پروژه است. از سوی دیگر، گرایش‌های مثبت احتمالی در روند مذاکرات بر سر برنامه هسته‌ای ایران یا راه‌حل‌های متوازن غرب ممکن است به عادی‌سازی روابط با ایران، ایجاد شرایط برای خروج از انزوای بین‌المللی و جذب سرمایه‌های خارجی برای این پروژه کمک کند.
تنش کنونی در منطقه بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان یکی دیگر از موانع جدی برای تحقق پیش نویس توافقنامه کریدور بین المللی «خلیج فارس - دریای سیاه» است. علاوه بر این، روابط پیچیده گرجستان و روسیه، تشدید تنش اخیر بین ایران و جمهوری آذربایجان، نفوذ فزاینده ترکیه و اسرائیل در قفقاز جنوبی و همچنین مفهوم جدید «رفع انسداد کلیه ارتباطات حمل و نقل در منطقه» که توسط روسیه پیشنهاد شد، باعث دشواری موضوع شده است. پازل جدید در این شرایط، برای ایران بسیار مهم است که از تحولات منطقه‌ای نه تنها در حوزه امنیت، بلکه در پروژه‌های دارای اهمیت ژئواکونومیکی، از جمله طرح کریدور «خلیج فارس-دریای سیاه» به حاشیه نرود.
بازار داغ مذاکره
بازیگران اصلی ITC «خلیج فارس - دریای سیاه» در حال حاضر در مرحله مذاکره هستند. پنجمین نشست کارشناسان در آوریل ۲۰۲۱ در ایروان برگزار شد که در آن هیات‌های ارمنستان، بلغارستان، گرجستان، یونان و ایران پیش‌نویس توافقنامه ایجاد کریدور را مورد بحث و بررسی قرار دادند. در این دیدار طرفین در مورد چند مفاد این سند به توافق رسیدند. پروتکلی به امضا رسید که پیش نویس توافق نامه‌ای را در مورد ایجاد کریدور ارائه می‌کرد. قرار شد نشست بعدی کارشناسان برای تکمیل مذاکرات در بلغارستان برگزار شود.
طرف ارمنی نیز به نوبه خود، این پروژه را به طور فعال پیش می‌برد. این موضوع بخش مهمی از دستور کار در دیدارهای رسمی با مقامات گرجستان و ایران است. در اوایل ماه فوریه، تیگران آوینیان، معاون سابق نخست وزیر ارمنستان، سفیر گرجستان در ارمنستان، با گئورگی ساگانلیدزه دیدار کرد. آوینیان در این دیدار با اشاره به فرصت‌هایی که ممکن است برای ITC «خلیج فارس – دریای سیاه» ایجاد شود، اشاره کرد. پیش نویس توافقنامه بار دیگر در سفر رسمی نیکول پاشینیان به گرجستان در اوایل سپتامبر سال جاری در دیدار با همتای گرجستانی خود، ایراکلی گاریباشویلی، برجسته شد.
در آخرین سفر پاشینیان به گرجستان، طرفین بار دیگر بر اهمیت شکل همکاری مستمر ارمنستان و گرجستان در چارچوب این پروژه تاکید کردند. وزارت امور خارجه ایروان با توضیح اینکه همچنان بر روی پیش نویس توافق متمرکز است، جزئیات بیشتری از مذاکرات مستقیم ارمنستان و گرجستان در خصوص ITC «خلیج فارس-دریای سیاه» ارائه نکرد. به طور دقیق‌تر، هیچ جزئیاتی در مورد پیش‌شرط‌هایی که بین دو کشور همسایه و مناطقی در ارمنستان و گرجستان که شامل مسیر است، ارائه نشده است.
همه این گفتگوهای سطح بالا بر این فرض است که گام‌های عملی نیز پشت پرده برداشته می‌شود، با این حال، شکاف اطلاعاتی در مورد روند مذاکرات ارمنستان و گرجستان در رابطه با ITC «خلیج فارس - دریای سیاه» وجود دارد.
در بازگشت به مشارکت ایران در این پروژه، در ماه می ۲۰۲۱، سورن پاپیکیان وزیر سابق اداره ارضی و زیرساخت‌های ارمنستان با محمد اسلامی وزیر راه و شهرسازی ایران دیدار کرد. پاپیکیان اطمینان داد که دولت ارمنستان بهبود زیرساخت‌های جاده‌ای و حمل‌ونقل از جمله ساخت بزرگراه شمال-جنوب و امکاناتی را که در افزایش گردش مالی تجاری-اقتصادی بین بنادر خلیج فارس و دریای سیاه ایجاد می‌کند، در اولویت قرار داده است. بعداً اسلامی نیز به نوبه خود پاسخ داد و آمادگی ایران برای مشارکت در تحقق پیش نویس توافقنامه «خلیج فارس-دریای سیاه» را مجدداً تأیید کرد.
انگیزه‌های اصلی ایران برای حضور پرشور در این پروژه چیست؟
نواسردیان کارشناس ارمنی، اینگونه استدلال می‌کند که پس از جنگ ۴۴ روزه، تهران به طور جدی نگران حفظ نفوذ خود بر قفقاز جنوبی، از جمله مسیرهای حمل و نقل ترانزیت است. این کریدور فرصت بی‌نظیری را برای ایران فراهم می‌کند تا با ساماندهی مسیرهای حمل و نقل چندوجهی ( از طریق دریا، راه آهن و بزرگراه) از موقعیت جغرافیایی و پتانسیل خود برای ایجاد تنوع در مسیرهای ارتباطی با همسایگان خود استفاده کند.
ایران به دنبال اتصال بنادر خود در خلیج فارس به بنادر دریای خزر از طریق مسیرهای ریلی ترانزیتی و ایجاد ارتباط با بنادر دریای سیاه از طریق کشورهای قفقاز جنوبی با مدیترانه است. در واقع ایران با اتصال چهار حوضه بزرگ به یکدیگر نقش اساسی در این کریدور ایفا خواهد کرد. از همین روی ایران پتانسیل عظیمی برای تبدیل شدن به رقیبی جدی برای ترانزیت ترکیه به اروپا دارد.
نظر شما