«طبقه اقتصادی مستقل» حلقه مفقوده توسعه یافتگی کشورهای اسلامی است| جایگاه ویژه ایران در جهان اسلام

بازار؛ گروه بین الملل: کتاب «اسلام، اقتدارگرایی و توسعه‌نیافتگی؛ مقایسه‌ای جهانی و تاریخی» به قلم «احمد ت. کورو» استاد دانشگاه کالیفرنیا سن‌دیه‌گو آمریکا، یکی از جدیدترین کتاب‌های چاپ‌شده در حوزه اقتصاد و تاریخ است که با ظرافتی خاص، به مقایسه تاریخ اسلام و اروپا مبادرت کرده و از این رهگذر، به ریشه‌های اقتدارگرایی و نقش آن در مسیر توسعه پرداخته است. این کتاب که در سال ۲۰۱۹ توسط انتشارات دانشگاه کمبریج به چاپ رسیده است با این پرسش اساسی آغاز می‌شود که «چرا کشورهای مسلمان در مقایسه با میانگین‌های جهانی، عمدتاً در سطح بالایی از اقتدارگرایی و سطوح پایین توسعه اقتصادی قرار دارند؟»

این کتاب به تازگی با ترجمه «هانیه جعفری» از سوی نشر «مهری» به زبان فارسی منتشر شده است. کتاب مذکور به زبانهای مختلفی منتشر شده و «کورو» ترجمه این کتاب به فارسی را حائز اهمیت ویژه می داند.

گفتگوی ویدئویی پیشین خبرگزاری بازار با پروفسور «کورو» درباره این کتاب از این لینک قابل دسترسی است.

گفتگوی خبرنگار بازار با پروفسور «احمد ت. کورو» استاد دانشگاه کالیفرنیا و نویسنده این کتاب در خصوص این اثر و دلایل توسعه نیافتگی کشورهای اسلامی در ادامه آمده است.

*کتابهای مختلفی درباره توسعه نیافتگی کشورهای اسلامی منتشر شده است. کتاب شما با عنوان «اسلام، اقتدارگرایی و توسعه نیافتگی»» چه کار جدیدی در بحث توسعه نیافتگی کشورهای اسلامی داشته است؟
کتاب من توسط انتشارات دانشگاه کمبریج در سال ۲۰۱۹ منتشر شد. این کتاب جایزه کتاب بین المللی تاریخ و سیاست انجمن علوم سیاسی آمریکا را دریافت کرد. اخیراً، به عربی، اندونزیایی و فارسی ترجمه شده است.

کتاب من ۵۰ کشور دارای اکثریت مسلمان را مورد تحلیل قرار می دهد. این کشورها در مقایسه با بقیه کشورهای جهان از سطوح پایین تری از دموکراتیزه شدن و توسعه اقتصادی-اجتماعی برخوردار هستند. این مهم واقعاً جالب است زیرا بین قرون هشتم تا یازدهم کشورهای مسلمان از نظر علمی، اجتماعی و اقتصادی بسیار بیشتر از اروپای غربی توسعه یافته بودند. بسیاری از کتابهای دیگر این معما را تجزیه و تحلیل می کنند، اما آنها یا اسلام و یا استعمار غرب را به عنوان منابع مشکلات در جهان اسلام معرفی می کنند.

کتاب من متفاوت است زیرا هر دو این دو توضیح را نقد می کند. اسلام با توسعه یافتگی در تاریخ اولیه خود کاملاً سازگار بود و حتی پس از قرن یازدهم نیز به تربیت برخی از علمای برجسته ادامه داد. استعمار غرب مضر بود اما وقتی در قرن هجدهم بر جهان اسلام مسلط شد، مسلمانان در حال دچار به رکود علمی و اقتصادی بودند.

کتاب من استدلال می کند که علت اصلی اقتدارگرایی و توسعه نیافتگی در بسیاری از کشورهای دارای اکثریت مسلمان اتحاد بین «علما» و «دولت»(state) است.

بین قرن هشتم و یازدهم، علمای مستقل و بازرگانان عوامل اصلی پیشرفت علمی و اقتصادی در جهان اسلام بودند. در اواسط قرن یازدهم، «علما» و «دولت» شروع به ایجاد اتحاد تحت امپراتوری سلجوقی کردند. بعداً، اتحاد دولت و علما زیر نظر سلسله های ممالیک، عثمانی و صفوی نهادینه شد. در این امپراتوری ها و در بسیاری از کشورهای دیگر این اتحاد؛ علما و بازرگانان(بورژوازی) مستقل را به حاشیه برد و منجر به قرن ها رکود فکری و اقتصادی در جهان اسلام شد.

حتی امروزه، اتحاد دولت و علما همچنان با به حاشیه راندن علما و بورژوازی مستقل مانع توسعه اقتصادی و دموکراتیک شدن در بسیاری از کشورهای مسلمان معاصر می شود.

*کتاب شما به زبان فارسی منتشر شده است. ضرورت ترجمه آن به فارسی از نظر شما چه بوده است؟
ترجمه فارسی کتاب من از اهمیت ویژه ای برخوردار است زیرا ایران از گذشته تا به امروز دارای جایگاه مرکزی در جهان اسلام بوده است. ایران چندین دانشمند مشهور در سطح جهان در دوران طلایی مسلمانان بین قرون نهم و یازدهم پرورش داده است.

در این دوره، تنوع اجتماعی و مذهبی دلیل وجود میزان خاصی از جدایی بین علما و حاکمان سیاسی بود که بین کلیسای کاتولیک و پادشاهان در اروپای قرون وسطی وجود نداشت. این جدایی بین علما و دولت با آزار و اذیت حاکمان بنی امیه بر اعضای خانواده حضرت محمد (ص) از جمله نوه وی (امام) حسین آغاز شد و با سیاست های ظالمانه حاکمان عباسی ادامه یافت.

از این رو، بیشتر اهل سنت و شیعیان اقتدار سیاسی را اخلاقی فاسد و متناقض می دانستند. علمای اهل سنت مانند ابوحنیفه، مالکی، شافعی و احمد بن حنبل، و علمای شیعه مانند (امام) جعفر صادق از خدمت به دولت خودداری کردند و بین خود و مقامات دولتی فاصله انداختند. با این وجود در اواسط قرن یازدهم تحولی چند بعدی با جنبه های اقتصادی، سیاسی و مذهبی رخ داد.

ساختار دولتی «نظامی» شد و کنترل خود را بر اقتصاد تقویت کرد. بنیادگرایی سنی به عنوان بنای مشترک خلفای عرب عباسی، دیوانسالاران ایرانی و ترکان سلجوقی شکل گرفت که امپراتوری تحت کنترل ماوراءالنهر، ایران و عراق را تأسیس کردند.

این بنیادگرایی اهل سنت بر اساس اتحاد تازه شکل گرفته بین علما و دولت بود. مدل سلجوقی اتحاد دولت و علما بعداً در سوریه و مصر و آناتولی و بالکان گسترش یافت. حاکمان صفوی با ایجاد اتحاد با علمای شیعه، نسخه شیعی این مدل را تولید کردند.

نسخه های اتحاد «دولت» و «علما» تا به امروز ادامه داشته است، همانطور که می بینیم در کشورهای مدرن مانند مصر، ترکیه، ایران و عربستان سعودی وجود دارد. نه علما و نه حاکمان سیاسی طبقه ای مولد اقتصادی نیستند. بنابراین آنها به منبع مالی نیاز دارند. از نظر تاریخی، اتحاد دولت و علما از درآمدهای کشاورزی استفاده می کرد. امروزه، آنها بیشتر از رانت نفت استفاده می کنند، همانطور که در بسیاری از کشورهای دارای اکثریت مسلمان مشاهده می شود.

مخاطبان کتاب من کسانی هستند که به این تحلیل تاریخی و سیاسی علاقه مند هستند. اگرچه کتاب من یک اثر دانشگاهی است، اما نسخه های انگلیسی، عربی و اندونزیایی آن توسط بسیاری از خوانندگان غیر دانشگاهی خوانده شده است. امیدوارم ترجمه فارسی آن نیز توسط مخاطبان زیادی بدون محدود شدن به مخاطبان دانشگاهی خوانده شود.

*شما در کتاب خود اهمیت ویژه ای به ایجاد طبقه «بورژوازی» در کشورهای اسلامی داشته اید. همچنین توجه به روحانیون مستقل و طبقه روشنفکر داشته اید. آیا در همه کشورهای اسلامی که توسعه نیافته اند ما شاهد عدم وجود طبقه بورژوازی هستیم؟
وجود یک طبقه مستقل از کارآفرینان اقتصادی که می توان آنها را بورژوازی نامید، برای توسعه بسیار مهم است. در تاریخ اولیه اسلام، چنین طبقه ای از بازرگانان وجود داشتند که اقتصادهای مسلمانان را پویا کرده و علمای مستقل را تأمین مالی می کردند.

این تجار از بسیاری از ابزارهای مالی مانند چک که از کلمه فارسی sakk نشأت گرفته است، استفاده می کردند و امروزه نیز در سطح جهانی مورد استفاده قرار می دهند. با این وجود پس از قرن یازدهم و دوازدهم، اتحاد دولت و علما شروع به به حاشیه راندن تجار و علمای مستقل کرد.

اروپای غربی اما تحول معکوس را تجربه کرد. پس از قرن یازدهم و دوازدهم، اروپای غربی با ظهور دولت شهرها و دانشگاهها با طبقه بازرگانان و روشنفکران قوی مواجه شد. به ویژه در سه قرن گذشته، اروپای غربی از نظر اقتصادی و علمی از جهان اسلام پیشی گرفت. این نتیجه حضور کارآفرینان و روشنفکران اقتصادی مولد در اروپا و عدم حضور آنها در کشورهای مسلمان است. حتی امروزه، طبقه کارآفرینان اقتصادی و روشنفکران در جهان اسلام بسیار ضعیف هستند.

*یکی از عوامل موثر بر توسعه یافتگی، «جامعه مدنی» است. «جامعه مدنی» چه نسبتی با توسعه یافتگی دارد؟ آیا ضعف جامعه مدنی در کشورهای اسلامی ارتباطی با بورژوازی یا طبقه متوسط دارد؟ به این معنی که آیا می توان گفت هر چه کشوری توسعه یافته تر باشد دارای «جامعه مدنی» قوی تر و طبقه متوسط فربه تر است؟
جامعه مدنی به معنای مجموعه ای از انجمن ها است که تعامل اجتماعی را امکان پذیر می کند. این جامعه با جامعه سیاسی (احزاب و دیگر گروههای سیاسی) و جامعه اقتصادی (شرکتها و سایر نهادهای سودمند) متفاوت است. اگر انجمن های مدنی فراگیر باشند، جامعه مدنی اعتماد و مدارا را ارتقا می بخشد. در برخی موارد، مانند آلمان بین دو جنگ جهانی، جامعه مدنی قوی اما محروم شده (exclusionary) بود. بنابراین در این صورت اعتماد و مدارا را ارتقا نمی دهد.

برای شکوفایی جامعه مدنی، یک کشور به افراد مستقل از نظر مالی و فکری نیاز دارد. به همین دلیل است که ضعف جامعه مدنی با فقدان بورژوازی قوی در بسیاری از کشورهای مسلمان همراه است. امیدوارم در آینده کشورهای مسلمان تغییر کنند و تجار و روشنفکرانی مستقل داشته باشند. این تغییر باعث تقویت جامعه مدنی می شود و این امر به توسعه اقتصادی و اجتماعی این کشورها کمک می کند.

*کتاب شما برای آینده جهان اسلام چه پیشنهادی دارد؟
کتاب من با تجزیه و تحلیل تطبیقی و تاریخی، چشم انداز جدیدی را برای آینده جهان اسلام ارائه می دهد. کتاب من به مسلمانان توصیه نمی کند که به سادگی از نهادها و الگوهای غربی استقبال کنند. در عوض، تأکید می کند که اگر مسلمانان تاریخ اولیه خود را مطالعه کنند، از تنوع، پویایی و بهره وری درس می گیرند. در ابتدای تاریخ اسلام، مسلمانان در حال پرورش دانشمندان برجسته جهان و کارآفرینان اقتصادی بودند. آنها می توانند این کار را در آینده دوباره انجام دهند انشاءالله.