بازار؛ گروه بین الملل: در ۸ آگوست، نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان، و الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان، با میانجیگری دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا، برای امضای یک توافقنامه صلح مشترک دیدار کردند. به باور کارشناسان، اگرچه این سند به یک معاهده صلح الزام‌آور قانونی منجر نمی‌شود، اما مهمترین گام برای پایان بیش از سه دهه جنگ متناوب در قفقاز جنوبی است. در نتیجه ماه‌ها تلاش دیپلماتیک ایالات متحده، دو کشور ارمنستان و آذربایجان یادداشت مشترک تحت نظارت واشنگتن امضا کردند که نشان‌دهنده تمایل آن‌ها به صلح است. اما این اقدام پتانسیل تغییر ژئوپلیتیک منطقه و تغییر قاطع توازن قدرت از مسکو را دارد و نفوذ واشنگتن در قفقاز جنوبی را افزایش می‌دهد.
تاریخچه مناقشه قره باغ کوهستانی
براساس گزارش ژئوپلیتیکال مانیتور؛ ریشه‌های مناقشه ناگورنو-قره‌باغ به اواخر دهه ۱۹۸۰ برمی‌گردد که تنش‌ها بین ارامنه و آذربایجانی‌ها بر سر آینده منطقه خودمختار قره‌باغ تشدید شد. این منطقه رسماً به عنوان بخشی از جمهوری آذربایجان شوروی شناخته می‌شد، اما اکثریت قریب به اتفاق آن را ارامنه (حدود ۹۰ درصد از جمعیت آن) تشکیل می‌دادند. هنگامی که اتحاد جماهیر شوروی فروپاشید، اختلاف بر سر ناگورنو-قره‌باغ به سرعت به یک جنگ تمام عیار تبدیل شد. ارمنستان کنترل منطقه را به دست گرفت و مناطق آذربایجانی اطراف را نیز اشغال کرد. روسیه در سال ۱۹۹۴ آتش‌بس برقرار و کنترل را به نیروهای ارمنی واگذار کرد، اما وضعیت این سرزمین حل نشده باقی ماند و درگیری‌های مرزی پراکنده برای دو دهه ادامه یافت.
در سپتامبر ۲۰۲۰ که دوباره درگیری‌های گسترده‌ای درگرفت، تغییر سرنوشت‌سازی رخ داد. آذربایجان، با حمایت شدید ترکیه، بخش بزرگی از این سرزمین را بازپس گرفت. بار دیگر، روسیه با میانجیگری آتش‌بس، نیروهای ارمنی را مجبور به ترک سرزمین‌های اشغالی کرد و گروهی متشکل از حدود ۲ هزار نیروی حافظ صلح روسی را برای تضمین خروج نیروهای جدایی‌طلب و حفاظت از کریدور لاچین مستقر کرد.
اما این کریدور به سرعت به مرکز اختلافات جدید تبدیل شد. در واقع، رویکرد صلح‌بانان روسی که برای تضمین عبور آزاد در آنجا مستقر شده بودند، عملاً این کریدور را تحت کنترل آذربایجان قرار داد. این کریدور بارها توسط باکو مسدود شد و دسترسی به منابع حیاتی را متوقف کرد تا باعث کمبود مواد غذایی برای جمعیت ارمنی قره‌باغ کوهستانی شود. در سپتامبر ۲۰۲۳، آذربایجان با استناد به لزوم خلع سلاح تشکل‌های طرفدار ارمنستان، یک عملیات نظامی سریع را آغاز کرد و ظرف ۲۴ ساعت، مقامات محلی ارمنستان تسلیم شدند. این توافق شامل خلع سلاح نیروهای جدایی‌طلب و ادغام مجدد آن‌ها در آذربایجان بود. در نتیجه، این حمله باعث یک بحران انسانی و مهاجرت دسته جمعی بیش از ۱۲۰ هزار ارمنی شد.
براساس اظهارات پاشینیان، مسیر TRIPP بخش جدیدی از امنیت ارمنستان بوده و موج جدیدی از سرمایه‌گذاری‌های خارجی را در این کشور به ارمغان می‌آورد. برای آذربایجان، این مسیر، کریدور مستقیم به منطقه نخجوان و ترکیه را بدون وابستگی به ترانزیت ایران یا روسیه تضمین می‌کند.
راه‌اندازی «مسیر ترامپ»
مهمترین نکته مورد بحث در جلسه سه جانبه اخیر مربوط به «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی (TRIPP)» است. این پروژه شامل ایجاد یک کریدور به طول تقریبی ۴۰ کیلومتر است که از جنوب ارمنستان عبور می‌کند تا سرزمین اصلی آذربایجان را به منطقه نخجوان متصل کند. براساس این توافق؛ ارمنستان حاکمیت خود را حفظ و ایالات متحده حقوق توسعه انحصاری را تحت اجاره ۹۹ساله در اختیار خواهد داشت. همچنین، مسیر موسوم به «ترامپ» طیف گسترده‌ای از سرمایه‌گذاری‌ها در زیرساخت‌ها، از جمله راه‌آهن، خطوط لوله و خطوط فیبر نوری را دربر می‌گیرد. برای ارمنستان، این توافق سرمایه‌گذاری ایالات متحده را در مقیاسی بی‌سابقه به ارمغان می‌آورد و عبور و مرور تحت کنترل غرب و در نتیجه امن‌تر از طریق خاک آن را تضمین می‌کند.
براساس اظهارات پاشینیان، مسیر TRIPP بخش جدیدی از امنیت ارمنستان بوده و موج جدیدی از سرمایه‌گذاری‌های خارجی را در این کشور به ارمغان می‌آورد. برای آذربایجان، این مسیر، کریدور مستقیم به منطقه نخجوان و ترکیه را بدون وابستگی به ترانزیت ایران یا روسیه تضمین می‌کند. این کریدور صرفاً یک پروژه اقتصادی نیست، بلکه موقعیت و مدیریت آن یک پایگاه لجستیکی جدید در منطقه‌ای حساس و راهبردی به واشنگتن می‌دهد. پس از فعال شدن، این کریدور در راستای نفوذ ایالات متحده در منطقه‌ای خواهد بود که روسیه سعی کرده واشنگتن را از آن دور نگه دارد.
نقش جدید واشنگتن در قفقاز جنوبی
آنچه در ۸ آگوست در کاخ سفید اتفاق افتاد، نشان دهنده تغییر آشکار در سیاست ایالات متحده در قبال قفقاز جنوبی است. نشست سه جانبه بین رئیس جمهور ترامپ و مقامات آذربایجان و ارمنستان، تعهدات بلندمدت و از همه مهمتر، مشارکت فعال ایالات متحده در صحنه را به همراه داشت. ترامپ در کنار توافق مشترک صلح، یادداشت‌های تفاهم جداگانه‌ای را با رهبران دو کشور امضا کرد. ایالات متحده و ارمنستان متعهد شدند که منشور مشارکت راهبردی امضا شده در ژانویه ۲۰۲۵ را تعمیق بخشد. این چارچوب در ابتدا شامل اصلاحات دموکراتیک، توسعه اقتصادی، همکاری امنیتی و روابط فرهنگی بود. در اجلاس کاخ سفید، این چارچوب گسترش یافت و شامل پروژه‌های مشترک خاصی در زیرساخت‌ها، انرژی، هوش مصنوعی و نیمه‌هادی‌ها شد.
تصمیم رئیس جمهور ترامپ، اکنون راه را برای فروش اسلحه و برنامه‌های آموزشی مشترک با باکو هموار و نقش ایالات متحده را در منطقه بیش از پیش تثبیت می‌کند. همچنین، مذاکراتی در مورد ایجاد توافق مشترک با هدف تعمیق همکاری در زمینه‌هایی مانند انرژی، امنیت و هوش مصنوعی آغاز شده است.
ترامپ در توافق آذربایجان، حذف بخش ۹۰۷ قانون حمایت از آزادی را اعلام کرد. این بخش هرگونه کمک مستقیم ایالات متحده به دولت آذربایجان را ممنوع و آن را به محاصره ارمنستان در طول جنگ اول قره باغ متهم می‌کرد. اصلاحیه ۹۰۷ از سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۲۳ سالانه لغو می‌شد تا اینکه بایدن تصمیم به حفظ آن گرفت. تصمیم رئیس جمهور ترامپ برای لغو آن، اکنون راه را برای فروش اسلحه و برنامه‌های آموزشی مشترک با باکو هموار و نقش ایالات متحده را در منطقه بیش از پیش تثبیت می‌کند. همچنین، مذاکراتی در مورد ایجاد توافق مشترک با هدف تعمیق همکاری در زمینه‌هایی مانند انرژی، امنیت و هوش مصنوعی آغاز شده است. همچنین، این توافق سه جانبه، گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا را که برای دهه‌ها میانجی اصلی مورد حمایت روسیه بود، به حاشیه راند.
شکست راهبردی روسیه؟
به باور کارشناسان، توافق حاصل شده با میانجیگری ایالات متحده یک شکست ژئوپلیتیکی برای مسکو محسوب می‌شود. قفقاز جنوبی برای دهه‌ها کاملاً در حوزه نفوذ روسیه قرار داشت. کنترل این منطقه بخشی از استراتژی کرملین پس از سال ۱۹۹۱ برای حفظ کنترل از طریق وابستگی‌های امنیتی و مسیرهای انرژی بود. این امر سال‌هاست که در حال فرسایش است و به عنوان مثال، ارمنستان که مدت‌ها به عنوان یکی از قابل اعتمادترین متحدان مسکو بود، قاطعانه از کرملین روی برگردانده است. تعلیق عضویت آن در سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) در اوایل سال ۲۰۲۴، اعتراض مستقیمی به‌عدم مداخله روسیه در جریان حملات متعدد آذربایجان به قره باغ کوهستانی و خاک ارمنستان بود.
فرسایش اقتدار روسیه با فروپاشی مأموریت صلح‌بانی مذکور در ناگورنو-قره‌باغ تسریع شد که در سپتامبر ۲۰۲۳ به طرز چشمگیری از هم پاشید. هنگامی که آذربایجان حمله‌ای سریع را آغاز کرد که مقامات طرفدار ارمنی ناگورنو-قره‌باغ را مجبور به تسلیم و پذیرش ادغام مجدد کرد، صلح‌بانان روسی هنوز در آنجا حضور داشتند. این ماجرا به اعتبار مسکو در هر دو طرف آسیب رساند. در ارمنستان، اعتراضات گسترده‌ای را برانگیخت و نخست وزیر آن، روسیه را به‌عدم ایفای نقش خود به عنوان ضامن آتش‌بس متهم کرد. در آذربایجان، ناامیدی فزاینده‌ای وجود داشت که صلح‌بانان روسی در اجرای عقب‌نشینی نیروهای تحت حمایت ارمنستان کوتاهی کرده و از درگیری‌های مرزی جلوگیری نکرده‌اند.
شکست در حل مناقشه قره باغ کوهستانی، همراه با انتقادهای تند و فزاینده از کرملین از سوی ایروان و باکو، اکنون منجر به خلاء قدرتی شده که واشنگتن به دنبال پر کردن آن است.
بالاخره در ژوئن ۲۰۲۴، نیروهای روسی یک سال قبل از مهلت اولیه نوامبر ۲۰۲۵، منطقه را ترک کردند. نیروی صلح‌بانی در راستای توقف درگیری اعزام شده بودند و اهرم فشاری به روسیه در برابر ارمنستان و آذربایجان می‌داد و در عین حال حضور نظامی راهبردی خود را در منطقه حفظ می‌کرد. شکست در حل مناقشه قره باغ کوهستانی، همراه با انتقادهای تند و فزاینده از کرملین از سوی ایروان و باکو، اکنون منجر به خلاء قدرتی شده که واشنگتن به دنبال پر کردن آن است.
نظر شما