علیرضا مبصر؛ گروه بین الملل: از دیرباز، مسیرهای اقتصادی و راه‌های ترانزیتی شریان‌های حیاتی کشورها بوده‌اند؛ شریان‌هایی که نه‌تنها جریان کالا و سرمایه، بلکه قدرت و نفوذ سیاسی را نیز منتقل می‌کرده‌اند. در جهان امروز، این اهمیت دوچندان شده است؛ زیرا رقابت اقتصادی دیگر محدود به مرزهای جغرافیایی نیست و هر مسیر ترانزیتی، به منزله یک «اهرم ژئوپلیتیک» عمل می‌کند. در این میان، کریدورهایی که بتوانند کشورها را به بازارهای جهانی، منابع انرژی و شبکه‌های حمل‌ونقل بین‌المللی متصل کنند، به محور اصلی بازی قدرت بدل شده‌اند.
نمونه بارز این واقعیت، کریدور زنگزور است؛ مسیری که سال‌ها محل مناقشه و مذاکرات سیاسی بوده و اکنون با توافق اخیر میان ارمنستان و آذربایجان و ورود مستقیم ایالات‌متحده به صحنه، به یکی از حساس‌ترین موضوعات ژئوپلیتیک و اقتصادی منطقه تبدیل شده است. اهمیت این کریدور فراتر از اتصال جغرافیایی است؛ چرا که پیامدهای آن می‌تواند موازنه تجاری، امنیتی و حتی ساختار اتحادها در قفقاز و فراتر از آن را دگرگون کند.
پیش‌زمینه تاریخی و جغرافیایی کریدور زنگزور
کریدور زنگزور نام مسیری استراتژیک در جنوب ارمنستان که استان سیونیک را به نخجوان ــ جمهوری خودمختاری آذربایجان ــ متصل می‌کند. این نوار باریک، از دیرباز نقطه اتصال قفقاز جنوبی به ایران و ترکیه بوده و به دلیل موقعیت خاص خود، همواره در مرکز توجه ژئوپلیتیک منطقه قرار داشته است.
ایده ایجاد این کریدور به شکل امروزی، پس از جنگ دوم قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ قوت گرفت. در توافق آتش‌بسی که با میانجی‌گری روسیه میان ارمنستان و آذربایجان امضا شد، بندی به موضوع «ایجاد مسیر ارتباطی بین آذربایجان و نخجوان» اختصاص یافت. آذربایجان این مسیر را «کریدور زنگزور» نامید و بر اتصال بدون مانع سرزمینی تأکید کرد؛ در حالی که ارمنستان بیشتر بر کنترل گمرکی و حفظ حاکمیت خود اصرار داشت.
در طول قرن بیستم، این منطقه بارها صحنه تغییر مرزها و جابه‌جایی نفوذ قدرت‌های خارجی بوده است. در دوره شوروی، ارتباط زمینی آذربایجان و نخجوان از طریق خاک ارمنستان برقرار بود، اما پس از فروپاشی اتحاد شوروی، مرزها بسته و این ارتباط قطع شد. همین گسست، زمینه‌ساز اهمیت استراتژیک دوباره مسیر زنگزور در معادلات امروز شد.
از منظر جغرافیایی، کریدور زنگزور پلی بالقوه میان دریای خزر و دریای سیاه و حلقه‌ای حیاتی در مسیر ارتباطی ترکیه با آسیای مرکزی و چین محسوب می‌شود. این ویژگی‌ها باعث شده هرگونه تصمیم‌گیری درباره آن، پیامدهایی فراتر از سطح منطقه‌ای داشته باشد و به موضوعی با ابعاد بین‌المللی بدل شود.
اهمیت و کارکرد کریدور زنگزور
کریدور زنگزور صرفاً یک مسیر جغرافیایی نیست؛ بلکه یک شاهراه ژئوپلیتیک است که می‌تواند نقشه اقتصادی و امنیتی منطقه را بازترسیم کند. این مسیر، در صورت بهره‌برداری کامل، سه کارکرد اصلی دارد:
-
اتصال مستقیم آذربایجان به نخجوان و ترکیه
با تکمیل این مسیر، آذربایجان بدون عبور از خاک ایران، به نخجوان و سپس ترکیه متصل می‌شود. این اتصال، رؤیای قدیمی ترکیه برای ایجاد پیوند زمینی با جهان ترک را محقق می‌کند. -
حلقه‌ای در زنجیره ترانزیت آسیای مرکزی به اروپا
زنگزور می‌تواند بخشی از مسیر بزرگ شرق–غرب شود که کالاها را از آسیای مرکزی، قفقاز و حتی چین، به بنادر مدیترانه و اروپا منتقل می‌کند. این یعنی افزایش اهمیت تجاری و سیاسی برای کشورهایی که کنترل این مسیر را در اختیار دارند. -
بستر توسعه زیرساخت‌های انرژی و ارتباطات
پروژه‌های پیشنهادی شامل خط لوله گاز و نفت، کابل‌های فیبر نوری، و حتی خطوط انتقال برق است. این زیرساخت‌ها نه‌تنها درآمدزایی دارند، بلکه قدرت نفوذ کشور میزبان و کنترل‌کننده را نیز چند برابر می‌کنند.
همین ویژگی‌هاست که باعث شده آمریکا با قرارداد۹۹ ساله، وارد قلب قفقاز شود و ایران و روسیه نسبت به تهدیدات امنیتی و اقتصادی این پروژه هشدار دهند.
زنگزور، مسیری باریک روی نقشه، اما شاهراهی پهناور در بازی قدرت‌ها است که اهمیت بسیار دارد
توافق اخیر و نقش آمریکا در معادله زنگزور
روز ۸ آگوست ۲۰۲۵، کاخ سفید میزبان دیداری تاریخی میان نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، و الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان بود. این نشست با میانجی‌گری مستقیم دونالد ترامپ به توافقی ختم شد که نه‌تنها در قفقاز، بلکه در سراسر اوراسیا بازتاب گسترده‌ای داشت: واگذاری حق توسعه و بهره‌برداری کریدور زنگزور به یک شرکت آمریکایی برای مدت ۹۹ سال.
این توافق شامل مجموعه‌ای از پروژه‌های زیرساختی است: احداث راه‌آهن، ساخت خطوط لوله نفت و گاز، توسعه شبکه فیبر نوری و ایجاد خطوط انتقال برق. در ظاهر، هدف اصلی این پروژه‌ها، افزایش ظرفیت ترانزیت و تسهیل تجارت بین‌المللی است؛ اما در عمل، به آمریکا امکانی کم‌سابقه برای حضور مستقیم و پایدار در قلب قفقاز جنوبی می‌دهد.
واشنگتن این توافق را گامی برای «صلح پایدار و توسعه اقتصادی منطقه» توصیف می‌کند، اما مخالفان، به‌ویژه در ایران و روسیه، آن را ابزاری برای کاهش نفوذ سنتی این دو کشور و تغییر موازنه ژئوپلیتیک می‌دانند. ترکیه اما از این توافق استقبال کرده و آن را در راستای تحقق «کریدور جهان ترک» ارزیابی کرده است.
ترامپ با این قرارداد فشار آمریکا را بر کشور های ایران و روسیه دوچندان خواهد کرد
زنگزور؛ اهرم فشار تهران بر باکو
کریدور زنگزور در ظاهر یک مسیر ترانزیتی برای تسهیل تجارت بین‌المللی است، اما در واقع یک ابزار ژئوپلیتیک است که می‌تواند موازنه قدرت در منطقه را تغییر دهد. این مسیر، با اتصال مستقیم آذربایجان به نخجوان و ترکیه، عملاً نقش ایران در ترانزیت قفقاز را کاهش می‌دهد و بخشی از درآمد و نفوذ سیاسی تهران را از میان می‌برد.
با فعال شدن زنگزور، مسیر شرق غرب که کالاها را از آسیای مرکزی و چین به اروپا می‌رساند، تقویت می‌شود. این یعنی جذابیت سرمایه‌گذاری در پروژه‌های موازی مانند «کریدور شمال–جنوب» که ایران محور آن است، کاهش خواهد یافت و جریان سرمایه به سمت مسیرهایی بدون وابستگی به ایران حرکت می‌کند.
حضور مستقیم آمریکا در مدیریت این مسیر، بعد امنیتی و سیاسی آن را پررنگ‌تر می‌کند. واشنگتن می‌تواند در صورت تشدید تنش با تهران، با هماهنگی با باکو و ایروان، جریان کالا و انرژی را به شکلی مدیریت کند که فشار اقتصادی بر ایران افزایش یابد. این همان «اهرم فشار» است که کریدور زنگزور را از یک پروژه صرفاً زیرساختی، به ابزاری در جنگ ژئوپلیتیک منطقه‌ای بدل می‌کند.
افزون بر این، زنگزور می‌تواند بستری برای عبور خطوط لوله گاز و نفت باشد که منابع آسیای مرکزی و دریای خزر را بدون عبور از خاک ایران به بازارهای اروپایی متصل می‌کند؛ مسیری که مستقیماً با منافع ایران در بازار انرژی در تضاد است و رقابت صادراتی را برای تهران دشوارتر می‌سازد.
کریدور زنگزور که اهرم فشاری بر باکو برای پیشبرد اهداف تهران بود یا این قرارداد امریکایی ها به شدت کاهش خواهد یافت
نظر شما