اقتصادِ هنر ۵ هزارساله در اغمای عمیق| صادرات به داد هنرمندان «مینا»ی اصفهان می رسد؟!

فاطمه کازرونی؛ بازار: اصفهان شهری است که یک سوم صنایع دستی جهان را در دل هنرمند خویش جای داده است، در این میان نصف جهان را بیشتر با هنر «مینا» می شناسند، گرچه محصولات این هنر در دیگر نقاط ایران نیز تولید می‌شوند اما مُهر این هنر اصیل بر پیشانی اصفهان به عنوان پایتخت نقش شده است.

استاد شکرالله صنایع زاده برای ایران نامی آشناست، فردی که به نام پدر هنر مینا در کشورمان شناخته می شود، وی هنرمندی برجسته و پیشکسوت و دارنده نشان هنری بروکسل، مدال درجه یک هنری، تقدیرنامه و تشویق نامه های متعدد بوده است و به به گواهی تاریخی نه چندان دور، هنر میناکاری را در اصفهان را احیا کرده و سبب ماندگاری این هنر شده است، از این رو «استاد صنیع زاده» ابداع کننده و به عبارت بهتر وسعت دهنده هنر جذاب مینا لقب گرفته است.

میناکاری این هنر پنج هزار ساله که با نام های میناگری یا میناسازی هنری نیز شناخته می شود امروزه بیشتر بر روی مس انجام می‌شود اما در گذشته بر روی طلا، نقره و سفال نیز عملیاتی می شده است اما امروز با وجود اینکه مس نیز قیمت بالایی دارد کار بروی طلا و نقره به دلیل هزینه های بسیار بالاتر کمتر سابقه دارد مگر اینکه سفارشی باشد، نکته جالب اینکه یکی از فرزندان استاد صنیع زاده با توجه به هزینه های بالای مس و رنگ های کاربردی دراین هنر اصیل اصفهان، بار دیگر هنر مینا روی سفال را به نوعی احیا و هنری با نام «ماژومینا» را ابداع کرده است.

همان طور که بیان شد اصفهان کانون تولید میناکاری ایران به‌شمار می‌رود و استادان برجسته ای در این زمینه را در خود جای داده‌است اما متاسفانه قیمت بالای مس و رنگ موجب شده تا هنرمندان این عرصه نتوانند از طریق هنر بی قیمت ذهن و دست خود به سمت اقتصاد هنر حرکت کنند.

مینا چگونه شکل می گیرد؟

به طور کلی هنر میناکاری ترکیبی از آتش و خاک است که با نقاشی آمیخته می شود و نقش‌های زیبایی را می‌آفریند، هنری که در خطه زیبایی پسند ایران، برای زیبایی بخشیدن به زیورآلات و ظروف مختلف استفاده می‌شده‌ است.

نکته جالب توجه اینکه، بشقاب‌ های ساسانی در ارمنستان کشف شده در موزه هنرهای اسلامی برلین و در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شوند، که نمونه‌ هایی از آثار باستانی میناکاری ایرانی هستند؛ مینای خانه‌بندی و مینای نقاشی دو نمونه اصلی تولید این هنر هستند، در مینای خانه بندی که امروزه دیگر مرسوم نیست از مفتول‌های بسیار نازک، لعاب شیشه ای و رنگ‌های مخصوص میناکاری استفاده می شود.

در مینای نقاشی که امروزه بیشتر مرسوم است، نقش‌های مینا به نام اسلیمی و ختایی، گل و مرغ، شکارگاه و صورت‌سازی بر روی لعاب سفیدرنگ خاصی که روی ظروف مس کشیده شده، نقش می شود و پس از رنگ شدن، ظرف به کوره ای می رود که حدود ۸۵۰ تا ۹۰۰ درجه حرارت دارد، این کار باعث می شود که رنگ‌ ها و نقش روی ظرف مینا ثابت شود اما اگر مدت زمان حرارت کوره بسته به میزان ضخامت ظرف و رنگ به درستی تنظیم نشود، هنر دست هنرمند سوخته و از میان می رود.

انواع میناکاری:

انواع میناکاری را به چهار دسته می توان تقسیم کرد:

۱) بشقاب، گلدان، کاسه و قدح، قاب‌های عکس، تابلوهای مینا که با هنرهای دیگر مانند طلاکاری، خاتم‌کاری، مینیاتور، جواهرسازی ترکیب می‌شود.

2)درها، پنجره‌ها و ضریح‌های میناکاری شده در مکان‌های مذهبی به ویژه حرم امامان شیعی.

3)اشیای تزیینی: جعبه‌های آرایش زنانه، جعبه‌های خاتم‌کاری و میناکاری، سرویس چایخوری و شربت خوری، قلیان، جعبه قرآن، زره، آیینه، قلمدان، کمربند، حباب‌های میناکاری، گلاب پاش، آلبوم عکس، انفیه دان، غلاف خنجر.

4)زیورآلات: گوشواره، سینه ریز، گلوبند، انگشتر، مدال.

در هر دوره از تاریخ ایران نقش های مینا به تناسب زمان و اتفاقات مرسوم تغییر کرده است؛ در زمان صفویان ش‌های اسلیمی و ختایی به طرح‌ها افزوده شد و رنگ قرمز نیز در رنگ ظروف مورد استفاده قرار گرفت، رنگ قرمز اکنون یکی از گران ترین رنگ های مینا به شمار می رود چراکه از طلا در ساخت آن استفاده شده است

و اما در هر دوره از تاریخ ایران نقش های مینا به تناسب زمان و اتفاقات مرسوم تغییر کرده است؛ به طور مثال در زمان صفویان نقش‌های مینیاتوری همانند مجلس‌های بزم در دبار، شکار و اسب‌سواری بیشتر رواج داشت و میناکاری بر روی نقره انجام می‌ شد؛ همچنین نقش‌های اسلیمی و ختایی به طرح‌ها افزوده شد و رنگ قرمز نیز در رنگ ظروف مورد استفاده قرار گرفت، رنگ قرمز اکنون یکی از گران ترین رنگ های مینا به شمار می رود چرا که در رنگ هایی از این دست طلا به کار گرفته می شود.

اوج این هنر تهیه ظروف برنجی و میناکاری در دوره سلجوقیان ‌است که این آثار به کشورهای همسایه نیز صادر می شده است، یکی از نمونه‌های ارزشمند این دوره «سینی آلپ ارسلان» است که میناکاری بر روی نقره است و در موزه صنایع ظریفه بوستون نگهداری می‌شود. این اثر توسط استادی به نام «حسن الکاشانی» ساخته شده و نامش با خط کوفی بر روی آن حک شده ‌است.

در دوره قاجار هنر مینا به نوعی مهجور شد تا اینکه در دوره معاصر همان گونه که بیان شد، شکرالله صنیع زاده احیای هنر مینا را موجب شد و هنرمندان بنامی نیز در این عرضه پرورش داد، از معروف ترین هنرمندان نامی این عرصه می توان از غلامحسین فیض اللهی، حسین هنردوست، مهدی غفاریان، برادران نعمت‌اللهی، محمدعلی فرشید، ابراهیم زرقونی و فرزندان شکرالله صنیع زاده نام برد.

رنجی بر دسترنج هنر مینا

در سال های گذشته گردشگران خارجی و داخلی مشتریان پر و پا قرص صنایع دستی اصفهان بودند اما عدم تبلیغات جهانی درست، قیمت بالای مس و گران بودن ظروف منقش با این هنر، مالیات و گمرکی وارده بر مواد لولیه وارده موجب شده تا گردشگران صنایع دستی چینی را انتخاب کنند.

باید به این نکته اشاره کنیم که در حدود یک دهه پیش هنر مینا داشت رو به افول می رفت تا اینکه با تدبیر فریدون الله یاری مدیر کل وقت میراث فرهنگی اصفهان و کمک سازمان میرات فرهنگی کل کشور، کارگاه های رایگان در کل شهر اصفهان برای آموزش این هنر تشکیل شد.

این موضوع از یک سو موجب رونق این هنر شد اما از جنبه ای دیگر به دلیل برخی آموزش های نه چندان حرفه ای، کیفیت هنر مینا ضعیف تر شد گرچه باز هم بی کیفیت های چینی هرگز به پای این صنایع کم کیفیت تر نسبت به هنرمندان با سابقه نمی رسد اما قاچاقچیان به راحتی صنایع دستی چین را به کشور وارد می‌ کنند و با قیمت مناسب در اختیار فروشندگان قرار می‌ دهند.

قیمت بالای مس و رنگ هایی که کیفیت ندارد

مشکل مهم دیگر هنر مینا همان طور که بیان شد، قیمت بالای مس و رنگ های بی کیفیت است، در این ارتباط عبدالامیر صنیع زاده فرزند پدر هنر میناکاری ایران، به بازار می گوید: در زمان‌های قدیم پدرم با استفاده از خرد کردن و پودر کردن سنگ‌ های رنگی که در طبیعت یافت می ‌شد و با آمیختن و مالش آن با آب، گلیسیرین و صمغ عربی رنگی آماده می‌ کرد و این رنگ‌ها را با قلم روی مس کار می‌ کردند.

وی ادامه داد: بعد از آن‌که این آثار نقاشی شده در کوره قرار می‌گرفت، آب، گلیسیرین و صمغ عربی می‌ سوخت و تنها سنگ باقی می‌ ماند، یعنی وی آن سنگ سخت را به نقاشی خیلی ظریف تبدیل می کرد.

آلمانی ها با استفاده از پروسه‌های شیمیایی رنگ‌های مورد نیاز نقاشی مینا را تولید کرد و انصافا بسیار هم مرغوب بود اما امروزه آلمانی ها رنگ‌های مورد نیاز مینانگاری را به‌خاطر تحریم به ما نمی‌ فروشند و هنرمندان در این رابطه دچار مشکل شده‌ اند

این استاد هنر میناکاری تاکید کرد: بعدها آلمانی ها با استفاده از پروسه‌ های شیمیایی رنگ‌های مورد نیاز نقاشی مینا را تولید کرد و انصافا بسیار هم مرغوب بود اما امروزه آلمانی ها رنگ‌های مورد نیاز مینانگاری را به‌خاطر تحریم به ما نمی‌ فروشند و هنرمندان در این رابطه دچار مشکل شده‌ اند.

رویکرد صادراتی، نجات بخش هنر مینای اصفهان

اکنون با توجه به شرایط خاص این هنر به نظر می رسد که تنها رویکرد صادراتی می تواند به داد این عرصه برسد اما وضعیت هنر مینا در این عرصه نیز گویی گره در گره شده است؛ در این ارتباط رئیس اتحادیه صنایع دستی استان اصفهان نیز در گفت و گو با خبرنگار بازار اظهار می کند: هزینه های بالای مواد اولیه، بیمه و مالیات و مشکلاتی از این دست باعث شده که انگیزه ای برای تولیدکنندگان صنایع دستی باقی نماند.

مجدالدین تاج در ارتباط با مشکل صادرات در این عرصه به خبرنگار بازار تاکید می کند: از سویی دیگر قوانین دست و پا گیر گمرکی که بر روی صادرات این حوزه تاثیر منفی می گذارد بسیاری از تولیدکنندگان را با مشکلات جدی روبرو کرده است.

وی اضافه کرد: در حقیقت گرچه صنایع دستی و فروش آن ارزآوری زیادی داشته و درآمد آن در دنیا برابر با فروش نفت است اما در کشور ما قوانین سختگیرانه ای برای صادرات صنایع دستی وجود دارد.

به نظر می رسد فراهم نبودن شرایط مناسب برای صادرات و فروش صنایع دستی، کاهش کیفیت این تولیدات را رقم زده است چرا که به گفته برخی هنرمندان پیشکسوت این عرصه باید سطح خرید مردم را در نظر بگیریم و متناسب با آن صنایع دستی با کیفیت های متفاوتی تولید می شود.

در حقیقت گرچه صنایع دستی و فروش آن ارزآوری زیادی داشته و درآمد آن در دنیا برابر با فروش نفت است اما در گشور ما قوانین سختگیرانه ای برای صادرات صنایع دستی وجود دا

یکی از هنرمندان صنایع دستی نیز در گفت و گو با خبرنگار بازار به مشکل فروش صنایع دستی اصفهان از جمله مینا اشاره کرده و می گوید: اگر این مشکل فروش برطرف نشود بسیاری از صنایع‌ دستی اصفهان منسوخ خواهد شد.

عباس شیردل با بیان اینکه صنعتگران صنایع دستی خواهان حمایت های قانونی دولت و مجلس هستند، تاکید کرد: باید قوانین مرتبط با صادرات صنایع دستی واردات مواد اولیه توسط دولت و مجلس اصلاح شود که این موضوع بخش زیادی از مشکلات تولیدکنندگان را برطرف کنند.

هنر ایرانی اما ثبت جهانی با نامی دیگر

وی اضافه کرد: موضوع تاسف بار این است که هنرهای دستی ما توسط برخی از کشورها به سرقت می‌ رود و حتی مشابه این هنرها را به نام خود، به ثبت جهانی می‌ رسانند.

این پیشکسوت صنایع دستی اصفهان در ارتباط با کاهش مرغوبیت برخی صنایع دستی از جمله مینا نیز می گوید: کمتر نشانه ای از انتقال تجربه هنری در تولید صنایع دستی به نسل بعد وجود دارد وباید در این زمینه دقت بیشتری اعمال کنیم اما لازم است مینا و صنایع دستی با قیمت های متفاوت تولید شود که هم خریدار قابل به خرید باشد و هم فروشنده ضرر نکند.

وی معتقد است که با وجود شعار های مختلف در خصوص حمایت از صنایع پاک طی چند دهه گذشته، دولت ها انواع تسهیلات مالی و حقوقی را برای توسعه صنایع آلاینده در شهر ها فراهم کرده اند و چندان حمایتی از هنرمندان صنایع دستی نشده است که از جمله مهم ترین آنها می توان به هزینه های واردات مواد اولیه و شرایط گمرکی خاص است.

با وجود اینکه اصفهان یک سوم صنایع دستی دنیا را دارد اما ما نتوانسته ایم از این ظرفیت در راستای رشد صادرات غیر نفتی و ثروت‌ آفرینی برای کشور و نصف جهان بهره ببریم؛ البته فراهم کردن شرایط مناسب برای فروش صنایع دستی، تبلیغات جهانی در این ارتباط، امکان فراهم سازی حضور در نمایشگاه های بین المللی و فراهم سازی زیرساخت های صادراتی بر عهده مسئولان دولتی است چراکه صنعتگران وظیفه خود را در این ارتباط به خوبی به انجام رسانده اند.

بازاریابی دقیق جهانی در زمینه صنایع دستی و توجه به ذائقه مخاطب

به گفته کارشناسان ما نیازمند بازاریابی دقیق جهانی در زمینه صنایع دستی هستیم و از سویی به گفته همه کارشناسان تولید صنایع دستی مطابق نوع اعلام و نیاز مخاطب بین المللی موضوعی است که هنرمندان کمتر زیر بار آن می روند و این امر بر مشکلات فروش و صادرات افزوده است.