«پمپاژ آب» سناریوی بعدی برای احیاء خلیج گرگان | نباید از حوزه آبخیز بالادست غافل شد 

نجمه جهان تیغ؛ بازار: خلیج گرگان با مساحت ۴۰ هزار هکتار بزرگترین خلیج دریای خزر به حساب می آید که در سال های اخیر حال ناخوشی را تجربه کرد. پس از سفر رئیس‌جمهور در سال ۱۴۰۰ به گلستان، خشکی خلیج گرگان به عنوان یک ابر چالش استان مطرح و اهمیت احیای آن برای مسئولان تبیین شد که بلافاصله دستورات در خصوص احیای این تالاب صادر شد.

اکنون پس از گذشت دو سال کانال آشور بازگشایی و تراز آب در خلیج و دریا برابر شده است اما احیای این اکوسیستم به این مرحله ختم نمی شود و بازگشایی کانال آشور اولین قدم در جان دادن به بزرگترین خلیج دریای خزر بود.

خبرنگار بازار گفت‌وگویی را با «محمدرضا کنعانی» مدیر کل حفاظت محیط زیست گلستان ترتیب داده است. وی بر این باور است که سرعت تغییرات در اکوسیستم خلیج بسیار زیاد است و لذا بایستی سرعت اقدامات مداخله ای بعدی در زنده نگه داشتن خلیج هم به همان میزان پیش رود و دستگاه های مختلف وظایف خود را در قبال این اکوسیستم به درستی انجام دهند. مشروح گفت‌وگو را در ادامه می خوانید.

* وقوع چه شرایطی خلیج گرگان را به یک اکوسیستم بحرانی تبدیل کرد؟

بخش عمده منابع آبی تالاب ها از دریا تامین می شود و خلیج گرگان یک تالاب ساحلی بوده که با دریا ارتباط دارد. از زمان های گذشته سه کانال ارتباطی آشوراده، چاپاقلی و خوزینی بین دریای خزر و خلیج گرگان وجود داشت. سه دهه گذشته ارتباط بین این کانال ها و خلیج قطع شده بود و در بازه هایی هم به دلیل افزایش تراز آب، روستای آشوراده تخلیه شد.

بسیاری از صاحب نظران معتقد بودند که کاهش تراز آب طی سالیان اخیر در خلیج گرگان شرایط طبیعی اکوسیستم است اما باید پذیرفت که شرایط کنونی با دهه های گذشته متفاوت است زیرا امروز شاهد تغییرات اقلیمی و به تبع آن کاهش بارندگی، گرمایش زمین و افزایش تبخیر هستیم.

در حوزه خلیج گرگان میزان تبخیر دو برابر بارندگی است و در این تالاب شاهد بیلان منفی آب از نظر نزولات جوی هستیم. سال گذشته با قطع ارتباط بین خلیج و دریا، طبق مدل سازی ها پیش بینی شد که در یک بازه زمانی چهار ساله کل پهنه خلیج از دست رفته و به شوره زار تبدیل خواهد شد.

باید پذیرفت که در دهه های گذشته فعالیت و سبک زندگی مردم و سکونتگاه های شهری به شکل امروزی نبود و فعالیت های توسعه ای گسترده، فعالیت های کشاورزی در ابعاد وسیع و شهرک های صنعتی وجود نداشت اما امروز بروز همه این موارد سبب شد آب شیرین مورد نیاز خلیج که موجب پایداری اکولوژیک این تالاب می شود از حوضه های آبخیز بالادست تامین نشود و در مقابل زه آب اراضی کشاورزی و پساب سکونتگاه های انسانی و صنعتی وارد خلیج شود. همه این عوامل سبب شد کمیت و کیفیت آب خلیج تحت تاثیر قرار گیرد.

آب ورودی از دریا به خلیج موجب خود پالایی سیستم شده و گردش آن در محدوده خلیج ۲۰۰ روز به طول می انجامد و مجدد از همان کانال خارج می شود.

در نهایت همه این عوامل سبب خشکی، افزایش شوری و رسوب‌گذاری بیش از حد در خلیج شده و یک اکوسیستم بحرانی از آن باقی گذاشت. این شرایط، متخصصان و مسئولان را بر آن داشت تا به فکر علاج بخشی این تالاب بیافتند.

* اهمیت احیای خلیج چگونه تبیین شد؟

در یک تعامل بین دستگاهی برنامه احیا خلیج گرگان تدوین و با توجه به اینکه این خلیج یک تالاب بین المللی محسوب می شود، این تصمیم در ستاد هماهنگی و مدیریت تالاب های کشور به تصویب رسید.

در سفر اول دولت سیزدهم به گلستان مسئله خلیج به عنوان ابر چالش استان تبیین شد. اتفاقی که خلیج گرگان به آن دچار شد، یک دهه گذشته در تالاب گمیشان رخ داد که اکنون در آن منطقه هم اقدامات مداخله ای در حال انجام است.

برای احیای اکوسیستم تالابی ابتدا باید احیای هیدرولوژیک انجام و آب در خلیج جریان پیدا می کرد

در محور اول پیش پروژه هایی برای احیای خلیج گرگان در نظر گرفته شد تا از خشکی و افزایش شوری آن جلوگیری شود. این اقدامات دارای بیشترین اثر بخشی بوده و بایستی در کوتاه مدت اجرا میشد زیرا برای احیای اکوسیستم تالابی ابتدا باید احیای هیدرولوژیک انجام و آب در خلیج جریان پیدا می کرد تا پس از آن احیا اکولوژیک برای ماندگاری زیست مندان و گونه های جانوری مورد توجه قرار گیرد.

* نخستین اقدام برای احیای خلیج گرگان چه بود؟

اولین مصوبه ستاد تالاب ها تهیه سناریو ارتباط بین خلیج و دریا بود که در همین راستا استانداری گلستان با پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی قراردادی منعقد کرد که طی آن دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان و دانشگاه صنعتی شریف در قالب یک کنسرسیوم مطالعه ای مبنی بر ضرورت لایروبی و تبعات مثبت آن انجام دادند.

برای لایروبی به پشتوانه قانونی و علمی نیاز بود. پشتوانه قانونی آن مصوبه ستاد هماهنگی مدیریت تالاب های کشور و پشتوانه علمی آن هزار صفحه مطالعه در کنسرسیوم فوق بود.

لایروبی کانال آشوراده در اولویت قرار گرفت و قرارگاه سازندگی خاتم الانبیا (ص) به عنوان پیمانکار اجرای این اقدام مداخله ای و عاجل تعیین شد که در بازه زمانی کوتاه و با پیوست های محیط زیستی این اقدام به سرانجام رسید و کانال آشور بازگشایی شد.

* چنانچه خلیج لایروبی نمیشد چه اتفاقی را شاهد بودیم؟

چنانچه لایروبی انجام نمیشد، تبخیر بالا و تراز آب پایین در خلیج سبب افزایش شاخص هایی مانند شوری و هدایت الکتریکی شده و همچنین منجر به تلفات زیست مندان و در نهایت به پهنه ای خشک تبدیل میشد.

* خلیج گرگان اکنون در چه وضعیتی قرار دارد؟

ورود آب به خلیج گرگان سبب همترازی آب بین خلیج و دریای خزر شده به نحوی که اکنون شاهد افزایش ۴۵ سانتی متری تراز آب در این تالاب هستیم. ضمن اینکه سه شاخص شوری، هدایت الکتریکی و TSS حدود ۵۰ درصد بهبود یافته است. افزایش بیشتر این شاخص ها زمان بر بوده زیرا چرخش کامل آب ورودی در پهنه خلیج یکسال به طول می انجامد و این آب به خود پالایی سیستم کمک می کند.

* سناریو بعدی احیای خلیج گرگان چیست؟

لایروبی انجام شده برای پایین ترین تراز ثبت شده دریای خزر در دهه های گذشته یعنی ۲۹- پیش بینی شده و اگر تراز آب در دریا بیش از این میزان باشد دیگر امکان تبادل آب به صورت ثقلی بین این دو از طریق کانال مورد نظر وجود ندارد، ضمن اینکه امکان عمیق تر کردن آن هم وجود نداشت.

لایروبی کانال های خوزینی و چاپاقلی فعلا در دستور کار قرار ندارد و سناریو بعدی برای احیا خلیج گرگان، تغذیه مصنوعی و یا پمپاژ آب است

لایروبی کانال های خوزینی و چاپاقلی فعلا در دستور کار قرار ندارد و سناریو بعدی برای احیا خلیج گرگان، تغذیه مصنوعی و یا پمپاژ آب است. در حال حاضر مطالعات ایستگاه پمپاژ آب دریا به خلیج در مرحله نهایی قرار دارد تا بدین ترتیب آب از طریق پمپاژ وارد عمیق ترین نقطه خلیج شود. در صورتی که روند کاهش تراز آب دریای خزر به کمتر از ۲۹- سانتی متر برسد، اقدام مداخله ای دوم یعنی پمپاژ آب آغاز خواهد شد. پیشنهاد مشاور این است که ایستگاه پمپاژ در کانال خوزینی که به عمیق ترین نقطه خلیج منتهی می شود، قرار گیرد.

* سایر دستگاه ها برای احیای خلیج چه نقشی دارند؟

در کنار همه این موارد نباید از حوضه آبخیز بالادست غافل شد. در قانون آمده که سازمان محیط زیست باید مطالعات لازم برای تامین آب مورد نیاز تالاب ها را انجام و وزارت نیرو باید تخصیص لازم را در اختیار بگذارد. در حال حاضر این مطالعات انجام و به وزارت نیرو اعلام شده است. قطعا تامین آب به پایداری اکولوژیک این تالاب بسیار کمک خواهد کرد.

یکی دیگر از تکالیف وزارت نیرو انتقال آب بین حوزه ای از مازندران به سمت غرب خلیج گرگان است و همچنین لایروبی کانال های منتهی به خلیج گرگان و تعیین حد بستر هم به عهده وزارت نیرو بوده که در حال انجام است.

اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوان داری در حوزه آبخیز خلیج گرگان هم از تکالیف اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان و همچنین کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی در حوزه آبریز خلیج گرگان هم به عهده جهاد کشاورزی استان است.

تکالیف دستگاه های مختلف تا حدودی در حال انجام بوده اما باید سرعت آن افزایش پیدا کند زیرا سرعت تغییرات در اکوسیستم از سرعت اقدامات بیشتر است و قطعا انجام این اقدامات نیازمند تامین اعتبار است. بر اساس مطالبه ما در سفر دوم رئیس جمهور به گلستان، قرار است سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور یک ردیف اعتباری برای خلیج گرگان در نظر بگیرد.

* محور دوم احیای خلیج چیست؟

محور دوم طرح احیا خلیج گرگان جلوگیری از تغذیه گرایی و افزایش کیفیت آب بوده که توسعه و تکمیل سیستم فاضلاب در سکونتگاه های شهری راهکار این محور است.

احیا خلیج صرفا در پهنه سرزمینی گلستان قرار ندارد و شهرهای بهشهر، گلوگاه و رستم کلاه هم باید به سیستم تصفیه فاضلاب مجهز باشند.

احداث سیستم تصفیه فاضلاب روستایی و توسعه سیستم تصفیه فاضلاب شهرک های صنعتی هم از تکالیف وزارت نیرو بوده، همچنین میزان آلودگی انبوهی از مزارع پرورش آبزیان که در استان مازندران وجود دارد بایستی کاهش یابد و به آب بری و خروجی آنها نظارت شود. پایش کمی و کیفی آب خلیج گرگان به طور مستمر توسط محیط زیست در حال انجام است.

با پسروی آب دریا ممکن است با تصرف اراضی رو برو شویم که از دیگر تکالیف وزارت نیرو تعیین حد بستر خلیج است. همچنین ممیزی مراتع، اراضی ملی و مستثنیات از تکالیف منابع طبیعی بوده که انجام شده است.