بازار؛ گروه بین الملل: باید توجه داشت که قفقاز جنوبی به واسطه استقرار در نزدیکی مناطق مهمی مانند اروپا، خاورمیانه و آسیای مرکزی از اهمیت ژئوپلیتیکی ویژه ای برخوردار است. گرجستان نیز در این میان به دلیل دسترسی به دریا و داشتن مرز مشترک با روسیه، آذربایجان، ارمنستان و ترکیه، بخش بسیار مهمی از این منطقه به شمار می آید.
اخیرا نیز ایلیا دارچیاشویلی وزیر خارجه گرجستان در دیدار با همتای ایرانی خود حسین امیرعبداللهیان در حاشیه اجلاس داووس در سوئیس ایران را کشوری قوی و ریشه دار در منطقه خوانده و بر تمایل کشورش برای گسترش روابط دوجانبه با ایران در زمینه‌های مختلف تأکید کرده است. امیرعبداللهیان در این دیدار اعلام کرد: امنیت قفقاز و امنیت گرجستان برای ایران مهم است و روابط دو کشور می‌تواند بدون هیچگونه محدودیتی گسترش یابد. تاکید بر اهمیت همکاری‌ها در زمینه‌های ترانزیتی و انرژی از دیگر محورهای مورد اشاره وزیر امور خارجه ایران در این دیدار بود.
جذاب ترین ویژگی گرجستان برای ایران، نزدیکی اقتصادی آن به اتحادیه اروپا است که با ایجاد یک توافقنامه تجارت آزاد عمیق و جامع (DCFTA) به اوج خود رسیده است. تفلیس فعالانه خود را به عنوان یک «دروازه اقتصادی به اروپا» معرفی کند، که به موجب آن سرمایه گذاران کشورهای ثالث می‌توانند با ایجاد مشاغل در گرجستان به بازار اروپا دسترسی داشته باشند. از همین روی بسیاری از کارشناسان باور دارند که تهران از سال ۲۰۱۵ به گرجستان به عنوان دروازه ورود به اروپا نگاه می‌کند.
استفاده از ظرفیت‌های گرجستان برای صادرات مجدد کالاهای ایرانی، اتصال خطوط راه ایران و گرجستان و عملیاتی شدن کریدور ترانزیتی ایران-آذربایجان-گرجستان-اروپا، امکان سرمایه‌گذاری مشترک و استفاده از تعرفه صفر گرجستان با اروپا برای افزایش ظرفیت صادرات به قاره سبز همگی از نقاط پررنگ اهمیت توسعه روابط ایران با گرجستان به شمار می آیند
استفاده از ظرفیت‌های گرجستان برای صادرات مجدد کالاهای ایرانی، اتصال خطوط راه ایران و گرجستان و عملیاتی شدن کریدور ترانزیتی ایران-آذربایجان-گرجستان-اروپا، امکان سرمایه‌گذاری مشترک و استفاده از تعرفه صفر گرجستان با اروپا برای افزایش ظرفیت صادرات به قاره سبز همگی از نقاط پررنگ اهمیت توسعه روابط ایران با گرجستان به شمار می آیند.
با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی نقش منطقه قفقاز برای ایران افزایش یافته است و اگرچه گرجستان کشور همسایه نیست، اما می‌تواند دروازه ورود ایران به اروپا باشد. حتی در زمان درگیری و عملیات نظامی میان آذربایجان و ارمنستان، گرجستان از نظر لجستیکی یک کشور مهم باقی ماند. هم چنین ایران علاقه‌مند به استفاده از سیستم بانکی گرجستان و فرصت‌های ترانزیتی گرجستان است.
با توجه به نقش راهبردی قفقاز جنوبی در صفحه شطرنج ژئوپلیتیک اوراسیا و تغییرات منطقه ای ناشی از جنگ منطقه کوهستانی قره باغ در سال ۲۰۲۰، مناقشه اوکراین و جهان چند قطبی، اهمیت این منطقه و گرجستان برای تهران افزایش یافته است، هر چند کارنامه روابط سیاسی دو کشور با فراز و فرودهای قابل توجهی همراه است.
به عنوان مثال پیش از تحریم های شدید غرب علیه ایران، گرجستان در سال ۲۰۱۱ یک سیاست دوجانبه بدون ویزا با ایران را اجرا کرد که منجر به افزایش چهار برابری حضور گردشگران ایرانی در این کشور شد. این لغو روادید به احیای روابط اقتصادی ایران و گرجستان کمک کرد. تعداد شرکت های ایرانی ثبت شده در گرجستان تنها طی دو سال به طور قابل توجهی افزایش یافت و در سال ۲۰۱۳ به ۱۵۰۰ شرکت رسید. سرکنسولگری ایران در سال ۲۰۱۱ در باتومی افتتاح شد.
با این حال، تفلیس در ژوئیه ۲۰۱۳ به طور یکجانبه قرارداد بدون روادید با ایران را لغو کرد و با مسدود کردن ۱۵۰ حساب بانکی ایران، به شدت از تحریم‌های اعمال شده علیه ایران تبعیت کرد، در پی آن سفر ایرانیان به گرجستان در سال ۲۰۱۵ نسبت به سال ۲۰۱۲ به میزان ۷۲ درصد کاهش یافت. هم چنین گرجستان پیش از تحریم ها از مشتریان اصلی نفت ایران و ترکمنستان بود، اما در پی تحریم ها طی چند سال اخیر نیاز گاز خود را از طریق روسیه و آذربایجان تامین می کند.
البته طی سال‌های اخیر، تفلیس چندین مرتبه به خرید نفت و گاز ایران علاقه نشان داده است، اما متاسفانه تحریم ها همچنان سد بزرگی دربرابر فروش انرژی ایران به این کشور است. اما سوای بحث انرژی، موقعیت ویژه ژئوپلیتیک ایران و استقرار آن در چهارراه ترانزیت جهان هم گرجستان را ترغیب به توسعه تعاملات لجستیکی و ترانزیتی با ایران با هدف اتصال به کشورهای خلیج فارس و آسیای میانه کرده است.
تجارت در حوزه های غیرتحریمی، فرصت‌های سرمایه گذاری در گردشگری و بخش کشاورزی، و تقاضای گرجستان برای محصولات و مشتقات پتروشیمی همگی از فرصت های توسعه تعاملات اقتصادی میان ایران و گرجستان به شمار می آیند
هم چنین تجارت در حوزه های غیرتحریمی، فرصت‌های سرمایه گذاری در گردشگری و بخش کشاورزی، و تقاضای گرجستان برای محصولات و مشتقات پتروشیمی همگی از فرصت های توسعه تعاملات اقتصادی میان دو کشور به شمار می آیند.
در سال های ریاست جمهوری میخیل ساکاشویلی (۲۰۱۳-۲۰۰۴) در گرجستان، در روابط سیاسی دوجانبه میان تهران و تفلیس تحرکات مثبتی مشاهده شد. رئیس جمهور گرجستان در ۱۶ تیر ۱۳۸۳ برای یک سفر رسمی عازم ایران شد و ساکاشویلی در دیدار با محمد خاتمی، رئیس جمهور وقت ایران، مسائل امنیتی قفقاز جنوبی و همچنین امکان صادرات گاز ایران به اروپا را مورد بحث و بررسی قرار داد. هر چند که در آن دوران گرجستان خود خریدار نفت ایران بود.
اما در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد (۱۳۹۲-۱۳۸۴)، پس از تشدید تحریم های آمریکا علیه ایران و علیرغم مزایای اقتصادی فوق العاده،تفلیس به واسطه فشارهای غربی تعاملات تجاری خود با ایران را محدود کرد که اولین گام آن لغو حذف روادید برای اتباع ایرانی در جولای ۲۰۱۳ بود. در آن زمان دولت تفلیس بهانه استفاده ایران از سیستم مالی گرجستان برای دورزدن تحریم های اقتصادی را مطرح کرد و این شرایط با خروج دونالد ترامپ از برجام نیز تشدید شد.
پیش تر و در اوایل دهه ۱۹۹۰ توافقنامه‌ای بین ایران و گرجستان مبنی بر اجرای معامله «گاز-سنگ» منعقد شد. در سال ۲۰۰۶، در زمان تعلیق صادرات گاز روسیه به گرجستان، ایران روزانه ۴ میلیون متر مکعب گاز را برای مدت کوتاهی از طریق خاک جمهوری آذربایجان به گرجستان منتقل می کرد.
روابط ایران و گرجستان پس از روی کار آمدن حسن روحانی و سیاست عادی سازی روابط با همسایگان تا حدودی بهبود یافت و روحانی در دیدار با ایوسب چاخواشویلی سفیر جدید گرجستان در ۲۲ آوریل ۲۰۱۴ با تاکید بر ضرورت تشدید روابط ایران، آذربایجان و گرجستان، خاطرنشان کرد: «اتصال ایران به دریای سیاه و بنادر باتومی بسیار مهم است. ما می‌خواهیم خط راه آهن خود را از طریق خاک آذربایجان به گرجستان متصل کنیم.»
بر اساس آمارهای غیررسمی، در حال حاضر ۴۰۰۰۰ ایرانی در گرجستان اقامت دارند که ۱۰۰۰۰ نفر از آنها اجازه اقامت دریافت کرده اند. گرجستان در پایان سال ۲۰۱۸ و اوایل سال ۲۰۱۹ بیش از دویست شهروند ایرانی را اخراج کرد. به گفته طرف ایرانی، گردشگرانی که از طریق شرکت‌های مسافرتی به گرجستان سفر و ویزای قانونی داشتند نیز اخراج شدند. اگرچه طرف گرجستانی هیچ توضیحی در مورد دلایل اخراج ارائه نکرد.
در آن دوره روابط ایران و گرجستان متشنج شد و دو طرف حتی مدعی بازگرداندن رژیم ویزا بودند. سرانجام در نتیجه مذاکرات دو کشور، تفلیس و تهران تنش‌های فوری را حل کردند، اما فعالیت تجاری ایرانیان در گرجستان به تدریج محدودتر شد. در واقع؛ مقامات گرجستان برنامه‌های همکاری خود با ایران را در نتیجه فرآیندهای سیاسی داخلی، مواضع ایالات متحده و اتحادیه اروپا و تعهدات گرجستان در قبال اتحادیه اروپا تعریف می‌کنند.
عدم تحقق پروژه ارسال گاز به گرجستان
پس از امضای توافق هسته ای ایران و گروه ۱+۵ در سال ۲۰۱۵، مجددا روابط ایران و گرجستان رونق گرفت و دو کشور علاقه خاصی به همکاری در زمینه ترانزیت گاز نشان دادند. هدف گرجستان تنوع بخشیدن به جریان انرژی خود بود و این در حالی است که صادرات گاز ایران به گرجستان می‌توانست وابستگی ایران به ترکیه را به میزان قابل توجهی کاهش دهد، چرا که امروز ترکیه در کنار عراق تنها خریدار گاز ایران است و با توجه به شرایط ژئوپلیتیک ایران، ترکیه تلاش می‌کند تا از ایران امتیازاتی در زمینه قیمت گاز بگیرد.
در ۱۶ فوریه ۲۰۱۶ کاخا کالادزه معاون نخست وزیر گرجستان برای گفتگو در مورد مسائل واردات گاز و برق با ایران عازم ایران شد که طی آن توافقنامه‌ای برای صادرات ۲۰۰ میلیون متر مکعب گاز به گرجستان در مدت ۷ ماه حاصل شد.
در ۲۲ آوریل ۲۰۱۷، گیورگی کویریکاشویلی، نخست وزیر گرجستان، به ایران سفر کرد. اسحاق جهانگیری معاون اول رئیس جمهور ایران در دیدار نخست وزیر گرجستان با اشاره به امکان صادرات گاز ایران به گرجستان گفت: «ایران آماده گازرسانی به گرجستان است. ما می‌توانیم گاز را از طریق مرز آذربایجان یا ارمنستان تحویل دهیم.» اما متاسفانه با به هم خوردن برجام این پروژه هرگز عملی نشد.
نگاهی به میزان تجارت تهران و تفلیس
در سال ۲۰۲۳، حجم صادرات ایران به گرجستان حدود ۲۴۰ میلیون دلار و واردات از این کشور ۳۰ میلیون دلار بوده است که نیمی از آن مستقیما ارسال شده و نیم دیگر از طریق سایر کشورها صادر شده است.
بر اساس گزارش آمار و داده‌های مراجع آماری گرجستان ، حجم مبادلات تجاری جمهوری اسلامی ایران و گرجستان در سال ۲۰۲۲ به ۲۶۲ میلیون دلار رسید که از این رقم ۲۳۲ میلیون دلار صادرات ایران به گرجستان و ۳۰ میلیون دلار صادرات گرجستان به ایران بوده است. حجم مبادلات دو کشور در سال ۲۰۲۲ نسبت به سال ۲۰۲۱ حدود ۷۰ درصد رشد داشته است.
مهم‌ترین کالاهای صادراتی ایران به گرجستان را نفت کوره (مازوت)، قیر، محصولات کشاورزی، زغال‌سنگ کک، مشتقات نفتی، مصالح ساختمانی و انواع لوازم خانگی تشکیل می‌دهند. فقدان شعبه بانک‌های ایرانی در گرجستان و تحریم ها دو مانع اصلی افزایش روابط تجاری ایران و گرجستان به شمار می‌رود.
کریدور استراتژیک قفقاز پنجره ورود ایران به اروپا
گرجستان مجرای اصلی برای کریدورهای حمل و نقل و انرژی است که اروپا را به آسیای مرکزی و بازارهای جذاب آسیای شرقی متصل می کند. این کشور هم در پروژه‌های غربی، مانند کریدور گاز جنوبی که گزینه‌هایی برای پیوند دادن بازارهای اروپایی به منابع هیدروکربنی در خزر و مناطق دورتر دارد، و همچنین ابتکار تجاری و سرمایه گذاری جاده ابریشم جدید چین یک کمربند، یک جاده مشارکت می‌کند.
در دسامبر ۲۰۲۱، عباس موسوی سفیر ایران در جمهوری آذربایجان از فعال شدن یک کریدور جدید در منطقه قفقاز میان ایران و اروپا موسوم به کریدور ایران، جمهوری آذربایجان، گرجستان، دریای سیاه و اروپا خبر داد و این کریدور اندکی بعد به صورت ازمایشی مورد استفاده قرار گرفت.
استفاده از این کریدور ضمن ارتقای ظرفیت های حمل و نقل کشورهای ذینفع و تحکیم مناسبات اقتصادی و سیاسی آنها، مسیر تعاملات تجاری و اقتصادی با اروپا از طریق دریای سیاه را کوتاه تر و مقرون به صرفه تر می کند.
در ان زمان وقار بایرام اف نماینده مجلس ملی جمهوری آذربایجان و عضو کمیته سیاست اقتصادی، صنعت و کارآفرینی مجلس این کشور اعلام کرد: تشکیل یک کریدور حمل و نقل جدید که سه کشور منطقه ایران، جمهوری آذربایجان و گرجستان را به هم متصل می کند، نشان می دهد کشورهای منطقه سعی دارند در بهره گیری از فرصت های حمل و نقل بین المللی موجود فعال تر باشند.
کشورهای ایران، جمهوری آذربایجان و گرجستان به دلیل مجاورت با دریاهای مهم منطقه (خزر، کاسپین و عمان) ، هسته اصلی در فعال سازی این مسیر هستند و با توجه به ظرفیت موجود در بنادر جنوبی کشور، شبکه راه های کشورهای جمهوری آذربایجان و گرجستان و بندر باتومی، فعال سازی این کریدور موجب استفاده این کشورها از این ظرفیت ها در حوزه حمل و نقل کالا، صادرات و واردات و ترانزیت می شود.
فعال سازی کریدور ایران-آذربایجان-گرجستان-اروپا در جهت برقراری مسیرهای دسترسی به بازارهای آسیای جنوب شرق و اروپا انجام می شود و با توجه به افزایش سه برابری هزینه حمل و نقل دریایی، توجه به حمل و نقل زمینی افزایش یافته بنابراین باید از این فرصت طلایی در قالب هماهنگی های مرزی، گمرکی و حمل و نقل کالا برای توسعه حمل و نقل زمینی استفاده کرد
فعال سازی این مسیر در جهت برقراری مسیرهای دسترسی به بازارهای آسیای جنوب شرق و اروپا انجام می شود و با توجه به افزایش سه برابری هزینه حمل و نقل دریایی، توجه به حمل و نقل زمینی افزایش یافته بنابراین باید از این فرصت طلایی در قالب هماهنگی های مرزی، گمرکی و حمل و نقل کالا برای توسعه حمل و نقل زمینی استفاده کرد. آغاز به کار این کریدور ترانزیتی زمینی ایران - آذربایجان گرجستان، تعاملات اقتصادی و تجاری بین سه کشور همسایه به ویژه استان های مرزی ایران را تقویت و پررنگ تر از قبل می کند.
هم چنین در سال‌های آینده امکان فعال‌سازی همکاری‌های سه جانبه ایران، ارمنستان و گرجستان در چارچوب کریدور خلیج فارس-دریای سیاه وجود خواهد داشت. در حال حاضر هم ارمنستان به بازسازی جاده‌های ارتباطی گرجستان و ایران ادامه می‌دهد، تا در نهایت اتصال گرجستان را برای ایران فراهم می‌کند و به بنادر دریای سیاه و به طور کلی به گرجستان دسترسی داشته باشد. برای ایران، گرجستان فرصت‌هایی را برای تنوع بخشیدن به مسیرهای صادراتی خود با ایجاد کریدور حمل‌ونقل خلیج فارس-دریای سیاه برای انرژی و تجارت فراهم می‌کند که این طرح‌های کلان منطقه‌ای را به هم مرتبط می‌کند.
ایران در سال ۲۰۱۶ پروژه کریدور حمل و نقل بین المللی جدیدی به نام خلیج فارس-دریای سیاه را مطرح کرد که باید ایران را از طریق قفقاز جنوبی به اروپا متصل کند. مذاکرات در طول همه گیری کووید بین شرکت‌کنندگان بالقوه پروژه یعنی ایران، ارمنستان، گرجستان، آذربایجان و هند متوقف شد اما امید می رود با تمرکز کشورهای حاضر در این دایره این کریدور نیز در کانون توجه قرار گیرد.
خود کریدور احتمالاً ایران را از طریق ارمنستان یا آذربایجان به گرجستان متصل می‌کند. ارمنستان و آذربایجان با گرجستان راه آهن و بزرگراه دارند و آذربایجان تا مرز آذربایجان و ایران نیز راه آهن دارد. البته حلقه مفقوده‌ای به طول ۱۶۵ کیلومتر در داخل ایران (خط رشت - آستارا) برای اتصال راه آهن آذربایجان و ایران وجود دارد. در ژانویه ۲۰۲۳، روسیه و ایران توافق کردند که ساخت و ساز آن را با بودجه روسیه راه اندازی کنند.
نتیجه
تعاملات گرجستان و ایران هم چنان بسیار اندک است و توسعه آن بیشتر به بازی های ژئوپلیتیک وابسته است. مسیر اصلی سیاست خارجی گرجستان همگرایی یورو-آتلانتیک است و تنها تا جایی که رابطه‌ای بر روابط خوب تفلیس با ایالات متحده و اروپا را به خطر نیندازد، با بازیگران سوم تعامل خواهد کرد.
بنابراین، در کوتاه‌مدت یا میان‌مدت، تقویت روابط دوجانبه میان تهران و تفلیس روند کند و آرامی را سپری خواهد کرد و انتظار تغییرات رادیکال سیاسی و اقتصادی در تعاملات دو طرف بسیار بعید به نظر می رسد.
نظر شما