بازار؛ گروه بین الملل: اهمیت استراتژیک منطقه جنوب قفقاز که دروازه ورود به اروپا و بازار بزرگ کشورهای مستقل مشترک المنافع از جمله ارمنستان محسوب می شود، ضرورت برقراری ارتباط موثر و پایدار با کشورهای این منطقه را برای ایران دوچندان می کند، زیرا وجود روابط صلح‌آمیز با کشورهای همسایه علاوه بر تقویت امنیت ملی کشور، امکان حضور اقتصادی پرقدرت در این کشورها و بهره برداری از ظرفیت های داخلی و بین المللی آنها را برای ایران فراهم می آورد.
با توجه به موقعیت جغرافیایی کشور ارمنستان که در جنوب رشته کوه‌های قفقاز و در مرز شمال غرب ایران و بین جمهوری آذربایجان و ترکیه واقع شده، آشنایی با ظرفیت های تجاری این کشور و فرصت های همکاری بین ایران و ارمنستان بسیار حائز اهمیت است. ایران با توجه به پیوندهای تاریخی و فرهنگی دو ملت و داشتن امتیاز همسایگی، همکاری های گسترده اقتصادی با ارمنستان دارد.
امکانات و نیازهای ارمنستان در زمینه های انرژی، حمل و نقل و موقعیت جغرافیایی این کشور از یک‌سو و موقعیت مناسب ایران در بهره برداری از معادن، منابع انرژی غنی و راه های مواصلاتی گسترده از سوی دیگر، ظرفیت های مطلوب دو کشور برای گسترش همکاری های اقتصادی است. ارمنستان در خشکی محصور و در جنوب قفقاز میان دریای سیاه و دریای خزر در مسیر راه اروپا و آسیا قرار گرفته است.
به تازگی نیز ژانا واردانیان ایران شناس مرکز اوربلی ارمنستان اعلام کرده است که در سال ۲۰۲۱، تجارت دو جانبه میان تهران و ایروان برای اولین بار از آستانه ۵۰۰ میلیون دلار و در سال ۲۰۲۲ از ۷۰۰ میلیون دلار عبور کرده است. دو کشور حجم تجارت ۱ میلیارد دلار و ۳ میلیارد دلار را برای کوتاه مدت و میان مدت تعیین کرده اند.
در سال۱۹۹۲ اولین روابط دیپلماتیک میان این دو کشور آغاز شد. در سال۱۹۹۶ هم ساخت پل رود ارس برای ارتباط میان این دو کشور کلید خورد. همچنین از سال۲۰۰۸، خط لوله انتقال گاز ایران به ارمنستان آغاز به‌کار کرد و بالاخره در سال۲۰۱۶ روادید برای مسافران دو کشور لغو شد. تاکنون پروژه‌های مشترکی در حوزه‌های مختلف بین دو کشور انجام شده است که به‌عنوان نمونه می‌توان به احداث پل ارس در سال۱۹۹۶ برای برقراری ارتباط زمینی ایران و ارمنستان، ساخت نیروگاه حرارتی در منطقه پوکشین در سال ۲۰۰۵ ، ساخت جاده مغری-داراوان (در مرز ازمنستان با ایران) در سال ۲۰۰۷، افتتاح اولین خط لوله انتقال گاز ایران به ارمنستان در سال ۲۰۰۷ و تکمیل آن در سال ۲۰۰۸ اشاره کرد.
ارمنستان می تواند نقطه اتصال ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا و شرق اروپا باشد. این کشور تنها مرز زمینی ایران با کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا با جمعیت ۱۸۴ میلیون نفری و بازار خرید ۵۰۰ میلیارد دلاری به شمار می رود
ایران برای ارمنستان دروازه ای به دنیای خارج و بالاخص خاورمیانه می باشد، به ویژه با توجه به اینکه ارمنستان در بین چهار همسایه خود تنها با گرجستان و ایران مرز باز دارد و طی مناقشه قره باغ همچنان با مشکلات ترانزیتی و مرزی بسیاری با جمهوری آذربایجان مواجه است.هم چنین حمایت ایران از تمامیت ارضی ارمنستان و مخالفت با کریدور جعلی زنگزور برای ارمنستان اهمیت ویژه ای دارد. ارمنستان هم چنین می تواند نقطه اتصال ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا و شرق اروپا باشد، چرا که این کشور تنها مرز زمینی ایران با کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا با جمعیت ۱۸۴ میلیون نفری و بازار خرید ۵۰۰ میلیارد دلاری به شمار می رود.
افزون بر این، دولت های ترکیه و ارمنستان طی یک سده گذشته هرگز روابط رسمی نداشته اند. رابطه آنها با کشتار ۱۹۱۵ و آواره شدن اجباری حدود ۱.۵ میلیون ارمنی که در آن زمان در امپراتوری عثمانی زندگی می کردند، تیره شد و به رغم برگزاری مذاکرات دوجانبه همچنان پنجره های دوستی میان دو کشور بسته است.
نگاهی به فراز و نشیب روابط اقتصادی تهران و ایروان
ارمنستان به عنوان یکی از همسایگان شمالی ایران هر چند کشوری کوچک و کم جمعیتی با سقف بازاری مشخص است، اما طی سال های اخیر دولت ایروان تلاش کرده نیازهای خود را از منابع مختلف تامین کند و در این میان به جز چین و روسیه کشورهایی چون آمریکا، سوئیس و حتی هلند شرکای تجاری ارمنستان به شمار می آیند. ایران نیز در سال های اخیر جایگاه خود در این بازار را گسترش داده اما با توجه به پتانسیل اقتصادی کشور همچنان فاصله زیادی تا رسیدن به اهداف کلان کشور در این بازار باقی مانده و چین و روسیه دو رقیب بزرگ ایران در ارمنستان هستند.
به عقیده برخی کارشنان اقتصادی، مدل تجاری ارمنستان و ایران شکلی نامتقارن و نامتناسب دارد چرا که در این شکل تجارت کفه ترازو به شدت به نفع ایران سنگینی می کند و هم چنین بخش قابل توجهی از تجارت دو کشور را تبادل گاز ایران در مقابل برق ارمنستان تشکیل می دهد
به عقیده برخی کارشنان اقتصادی، مدل تجاری ارمنستان و ایران شکلی نامتقارن و نامتناسب دارد چرا که در این شکل تجارت کفه ترازو به شدت به نفع ایران سنگینی می کند و هم چنین بخش قابل توجهی از تجارت دو کشور را تبادل گاز ایران در مقابل برق ارمنستان تشکیل می دهد و این مورد به ویژه در خصوص ارمنستان پررنگ تر است چرا که بیش از نیمی از صادرات ارمنستان به ایران را برق تشکیل می دهد. بنابراین، به طور کلی علاوه بر نیاز به تنوع در محصولات صادراتی دو کشور، لزوم توسعه همکاری های انرژی و فنی مهندسی بسیار ضروری می نماید.
در جریان سفر نیکول پاشینیان به ایران در آبان ماه ۱۴۰۱ یک یادداشت تفاهم همکاری میان دو کشور در بخش انرژی منعقد شد. این تفاهم‌نامه در راستای تمدید قرارداد گازی از طریق تهاتر گاز با برق به امضا بود. با امضای این تفاهم نامه قرارداد تهاتر گاز ایران با برق ارمنستان تا سال ۱۴۰۹ تمدید می شود. اکنون ایران یک میلیون مترمکعب گاز به ارمنستان صادر می کند که در راستای آن قرار است صادرات گاز ایران به این کشور به دو برابر شود.
بر اساس اظهارات سیدروح‌الله لطیفی سخنگوی کمیسیون روابط بین‌الملل و توسعه تجارت خانه صنعت، معدن و تجارت ایران، تجارت غیرنفتی ایران به کشور ارمنستان در بهار سال جاری به ۱۰۱ میلیون و ۷۴۷ هزار دلار رسید که در مقایسه با بهار سال قبل، با رشد ۴/۳۸ درصدی همراه بوده است. از این رقم حدود ۷ میلیون دلار واردات ایران از ارمنستان و مابقی صادرات ایران به این کشور بوده است.
مواد معدنی، انواع فیلترها،دام، تجهیزات پزشکی، دستگاه‌های سنجش، لوازم الکتریکی، محصولات آهنی و لوازم یدکی کالای وارداتی معمول ایران از ارمنستان است. این در حالی است که ارمنستان می تواند یکی از تامین کنندگان مواد معدنی برای ایران باشد که در حال حاضر از طریق سایر کشورها تامین می شود و اخیرا کنستانتره مس نیز به این مواد معدنی مورد نیاز افزوده شده است.
محصولات فولادی،مواد غذایی و میوه و سبزی جات، خشکبار، مصالح ساختمانی، زغال سنگ، مشتقات نفتی، گاز، محصولات شیمیایی، مواد پلاستیکی، پوشاک، لوازم خانگی، تجهیزات پزشکی، ماشین‌آلات معدنی و تجهیزات کشاورزی از عمده ترین کالاهای صادراتی ایران به ارمنستان است.
بر اساس آمار گمرک ایران طی سال ۱۴۰۱، ارزش صادرات بدون نفت خام ایران به ارمنستان و واردات از این کشور نسبت به سال ۱۴۰۰ به ترتیب با رشد ۵۲/۷ درصدی و منفی ۳۰/۵ درصد همراه بوده است. متوسط رشد سالانه ارزش صادرات ایران به ارمنستان و واردات از کشور مزبور طی بازه زمانی ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۱ به ترتیب برابر با ۱۸ درصد و منفی ۶/۱۱ درصد بوده است. بررسی آمار تجارت فیمابین ایران و ارمنستان طی دو سال اخیر نشان می‌دهد که صادرات ایران به این کشور از سرعت رشد به مراتب بالاتری در مقایسه با واردات ایران از ارمنستان برخوردار بوده به نحوی که افزایش مازاد تراز تجاری را نیز به دنبال داشته است.
تراز تجاری ایران با ارمنستان به لحاظ ارزشی طی ۶ سال مورد بررسی همواره به نفع ایران و با مازاد مواجه بوده و در سال ۱۴۰۱ نیز به حدود ۱/۴۵۰ میلیون دلار رسیده است. طی سال ۱۴۰۱، مقدار وزنی صادرات بدون نفت خام ایران به ارمنستان نسبت به سال قبل ۴/۳۹ درصد افزایش و واردات ایران از ارمنستان نسبت به سال قبل از حیث وزن تقریبا ثابت بوده است. متوسط رشد سالانه میزان صادرات و واردات کالایی ایران با ارمنستان طی سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۱ به ترتیب برابر با ۳/۱۳ درصد و منفی ۲/۱۳ درصد بوده است. تراز تجاری ایران با ارمنستان به لحاظ وزنی طی ۶ سال منتهی به ۱۴۰۱ همواره به نفع ایران و با مازاد مواجه بوده و در سال ۱۴۰۱ نیز به حدود ۵/۱ میلیون تن رسیده است.
لزوم تمرکز بر بازار ارمنستان
در جنگ اول قره باغ (۱۹۹۴- ۱۹۸۸) فرصتی طلایی برای بازرگانان ایرانی برای توسعه صادرات به ارمنستان شکل گرفت، چرا که در بازه زمانی یاد شده دولت ارمنستان به دلیل حمایت برخی از کشورهای منطقه از جمهوری آذربایجان تصمیم به قطع روابط اقتصادی خود با آنها گرفت و بر همین اساس درخواست ۲۵۰۰ قلم کالا را به ایران داد که ایران از توان تولیدی برای برخی از کالاهای موردنیاز برخوردار نبود و برای تهیه نیاز به رجوع به سایر منابع منطقه ای بود، اما تجار ایرانی نتوانستند کالاهای مورد نیاز را به صورت داخلی و یا حتی از طریق صادرات مجدد تامین کنند.
جمعیت سه میلیون نفری ارمنستان شاید برای بسیاری از فعالان اقتصادی جذاب نباشد. اما در مقایسه با روسیه می‌توان بازار کشور ارمنستان را قابل توجه و رقابتی دانست. در حال حاضر صادرات ایران به ارمنستان حدود ۳۰۰ میلیون دلار است. اما صادرات ۷۰۰ میلیون دلاری ایران به روسیه با توجه به جمعیت ۱۴۶ میلیون نفری این کشور می‌تواند موجب اهمیت بازار ارمنستان برای تجار ایرانی شود.هم چنین با توجه به روابط نزدیک ارمنستان با برخی کشورهای اروپایی و آمریکا، در صورت فعال سازی صنایع بسته بندی ایران در ارمنستان امکان صادرات کالاهای ایرانی به مقاصد مربوطه تسهیل خواهد شد. تجارت در حوزه انرژی اصلی ترین بخش هرم رابطه اقتصادی دو کشور در طول سالیان تشکیل داده است.
نیاز ارمنستان به صنایع پلیمری، نساجی و مواد اولیه و نیاز متقابل ایران به کشت فراسرزمینی با تامین نهاده های دامی می تواند زمینه مساعدی برای گسترش همکاری های اقتصادی در حوزه هایی غیر از انرژی باشد.
ارمنستان با توجه به منابع و توان فنی برای همکاری با ایران، امکانات مطلوبی دارد و با توجه به مزیت نسبی ارمنستان در برخی صنایع مرتبط با مواد معدنی و صنایع سبک، امکان گسترش مبادلات به‌خصوص با هدف تکمیل زنجیره های ناقص صنایع این کشور وجود دارد
صنعت و معدن از دیگر زمینه های مورد علاقه ایران و ارمنستان برای تجارت است. اما به رغم پتانسیل قابل توجه ایران در اجرای پروژه های معدنی توفیق خاصی در تعاملات دوجانبه در این حوزه ایجاد نشده است. ارمنستان با توجه به منابع و توان فنی برای همکاری با ایران، امکانات مطلوبی دارد و با توجه به مزیت نسبی ارمنستان در برخی صنایع مرتبط با مواد معدنی و صنایع سبک، امکان گسترش مبادلات به‌خصوص با هدف تکمیل زنجیره های ناقص صنایع این کشور وجود دارد. یکی دیگر از طرح های موردنظر برای توسعه تجارت میان تهران و ایروان، ایجاد شهرک های صنعتی مشترک بین دو کشور بوده است، اما با گذشت دو سال از این موضوع هم چنان اجرایی نشده است و این در حالی است که پیش بینی می شد با اجرای این طرح ارزش تجاری ایران و ارمنستان به یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار برسد.
هم چنین تولید مشترک دارو بین دو کشور یکی از طرح هایی به زمره طرح های مسکوت دوجانبه پیوسته است است. مرداد سال ۱۴۰۱ ارمنستان از علاقه خود به حضور شرکت های دارویی و تجهیزات پزشکی ایرانی در این کشور با هدف تولید مشترک دارو و تجهیزات پزشکی خبر داد ، اما همچنان این طرح وارد فاز اجرا نشده است.
نتیجه
بهبود تعاملات تجاری میان ایران و ارمنستان مستلزم توسعه زیرساخت لجستیک میان دو کشور از طریق وجود یک شبکه حمل و نقل یکپارچه و به‌هم پیوسته، تقویت خطوط هوایی و استفاده از بنادر دریای خزر و خلیج‌فارس است و این امر در خصوص کریدور دریای سیاه-خلیج فارس از اهمیت بسزایی برخوردار است، چرا که اتصال ایمن و مقرون به صرفه و کوتاه ارمنستان به کشورهای حاشیه خلیج فارس را فراهم می کند.
هم چنین رشد همکاری های بازرگانی میان ایران و این همسایه شمالی لزوم تقویت مواردی چون ایجاد گذرگاه مرزی، حذف محدودیت های ترانزیت و ویزا برای رانندگان، مسافران و تجار، ایجاد شرکت های مشترک برای تولید برخی محصولات خصوصا در حوزه های جذایی چون دارو و صنعت، ایجاد مراکز اطلاعات تجاری و تولیدی، ارتقای همکاری‌های گمرکی و ایجاد رژیم آزاد تجاری را پررنگ تر می کند.
نظر شما