صادرات ۲۰ میلیون تنی محصولات پتروشیمی ایران در ۸ ماه؛ ظرفیت خالی اروپای شرقی برای محصولات نفتی

بازار؛ گروه بین الملل: بر اساس اظهارات مهدی مهدوی ابهری، دبیرکل انجمن کارفرمایی پتروشیمی میزان صادرات پتروشیمی در ۸ ماهه سال جاری ۱۹ میلیارد و ۸۵۰ میلیون تن و به ارزش ۸ میلیارد و ۶۰۸ میلیون دلار بوده است، که نشان می دهد ایران مسیری کارآمد را برای تداوم حضور در بازارهای نفتی و افزایش مقاومت بدنه اقتصادی خود در برابر تحریم ها یافته است.

محصولات صادراتی پتروشیمی به عنوان یکی از اصلی‌ترین بخش سبد صادرات غیرنفتی و بالطبع ارزآوری بالای آن، می‌تواند در رشد سرمایه‌گذاری و همین‌طور ثبات اقتصادی تاثیر بگذارد. استفاده صادراتی از این تولیدات از این جهت که جزو محصولات میانی در زنجیره ارزش محسوب می‌شوند، پتانسیل برای تبدیل آنها به مواد مصرفی نهایی به منظور جذب بالاتر ارزش همواره مورد توجه صاحب نظران بوده است.

صنعت پتروشیمی در مقام تامین‌کننده اصلی مواد اولیه بسیاری از بخش‌های اقتصادی است. از یک سو بخش‌های صنعتی در زنجیره ارزش پتروشیمی و از سوی دیگر بخش کشاورزی به‌عنوان تامین‌کننده کود شیمیایی (بیش از ۴/ ۲ میلیون تن در سال) ارتباط تنگاتنگی با صنعت پتروشیمی دارند. هرکدام از این فاکتورها به تنهایی نشان‌ دهنده اهمیت این بخش و لزوم توجه ویژه به آن است.

در شرایط فعلی تحریم ها، ۳۰ درصد از صادرات نفتی به محصولات پتروشیمی اختصاص دارد که می تواند تا حد قابل توجهی از تک محصولی شدن اقتصاد جلوگیری کند. رقم صادرات فرآورده های نفتی ایران در سال گذشته حدود ۱۶ میلیارد دلار بوده است

در شرایط فعلی تحریم ها ۳۰ درصد از صادرات نفتی به محصولات پتروشیمی اختصاص دارد که می تواند تا حد قابل توجهی از تک محصولی شدن اقتصاد جلوگیری کند. رقم صادرات فرآورده های نفتی ایران در سال گذشته حدود ۱۶ میلیارد دلار بوده است. سهم صادرات صنعت پتروشیمی ایران در سال پیش از آن نیز ۱۲ میلیارد دلار بوده است. این رقم در سال ۱۳۹۹ حدود ۱۰ میلیارد دلار بوده است. طی ۵ سال اخیر و از زمان آغاز تحریم های آمریکا علیه ایران از سال ۲۰۱۸، صنعت پتروشیمی ایران بیش از ۶۱ میلیارد دلار برای کشور ارزآوری داشته‌ است. ایران در رتبه بندی تولید محصولات پایه پتروشیمی در منطقه در جایگاه دوم پس از عربستان قرار دارد.

بر اساس آمار، ظرفیت پتروشیمی کشور ۹۱ میلیون تن است که به دلایلی همچون عدم سرمایه گذاری کافی و نوسازی و به روزرسانی تجهیزات و عمدتا ناترازی گاز ، این رقم در سال گذشته به ۶۹ میلیون تن رسیده است.

بر اساس اظهارات جواد اوجی، وزیر نفت در حال حاضر بیش از ۵۴۰ گرید انواع محصولات شیمیایی و پتروشیمیایی در کشور تولید می‌شود و ۱۱۰ طرح بزرگ و کوچک پتروشیمی در حال فعالیت استو قرار است زنجیره ارزش ۲۱ تا ۲۲ محصول راهبردی پتروشیمی در کشور تکمیل شود و به این ترتیب ایران قادر به تقویت حضور خود در بازارهای جهانی پتروشیمی خواهد بود.

۲۵ درصد از کل ذخایر نفت و میعانات گازی جهان در ایران قرار دارد و تا پیش از اعمال تحریم‌ ‌ها، درآمد حاصل از صادرات نفتی و محصولات وابسته به آن مهم‌ ترین عامل گرداننده اقتصاد به حساب می‌آمد. همچنین ایران در سال ۲۰۲۰ حدود ۲۰ میلیارد دلار محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی صادر کرده که دو برابر ارزش صادرات نفت خام ایران به حساب می‌ ‌آید. البته به دلیل تحریم ‌ها و دور زدن آنها توسط ایران آمار دقیقی از میزان صادرات نفت و مشتقات آن در دست نیست.

نفت و محصولات پتروشیمی ایران همچنان به شکل فزآینده ای از سوی کشورهایی چون هند و چین و حتی روسیه و آفریقا خریداری می شود، اما در دو سال اخیر بیشتر صادرات نفت و میعانات گازی ایران به مقصد چین بوده است و سایر کشورهای آسیایی در جایگاه دوم قرار می‌ گیرند

نفت و محصولات پتروشیمی ایران همچنان به شکل فزآینده ای از سوی کشورهایی چون هند و چین و حتی روسیه و آفریقا خریداری می شود، اما در دو سال اخیر بیشتر صادرات نفت و میعانات گازی ایران به مقصد چین بوده است و سایر کشورهای آسیایی در جایگاه دوم قرار می‌ گیرند. کشورهای آفریقایی نیز مشتری‌ همیشگی نفت و فرآورده های نفتی ایران به حساب می‌آیند، اما در ۱۰ سال اخیر آسیایی ‌ها بیشترین استقبال را از نفت ایران داشتند. در حال حاضر روسیه یکی از مهم ترین مشتریان مواد شیمیایی و کاتالیست های ایران است.

بر اساس برآوردهای صورت گرفته صنعت پتروشیمی تا سال ۱۴۰۴ معادل ۱۹ میلیارد دلار نیاز به سرمایه گذاری دارد تا برخی از طرح ها را به بهره برداری برساند و ظرفیت تولید خود را به ۱۳۱ میلیون تن ارتقا دهد.

البته بر اساس اظهارات رهبر داودزاده، مدیرعامل یک مجموعه پتروشیمی در کشور، بازارهای صادراتی ایران برای این فرآورده های استراتژیک شامل ٨٠ کشور و حتی قلب اروپا است. ایران جزء تولیدکنندگان پلی استایرن (ماده مورد استفاده در تولید لوازنم آشپزخانه، مواد یک بار مصرف و لوازم بهداشتی) بسیار باکیفیت است و موفق به کسب لایسنس اروپایی نیز شده است. سایر بازارهای صادراتی شامل روسیه، کشورهای منطقه CIS، کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس شامل امارات، اردن، سوریه، قطر، عمان و همچنین آمریکای جنوبی، اروپای شرقی، مرکزی، استرالیا، آفریقای جنوبی و کنیا است.

سهام داری ایران در پالایشگاه های آمریکای لاتین

با حضور ایران در پروژه های فراسرزمینی آمریکای لاتین و به عنوان مثال پالایشگاه "ال پالیتو" ونزوئلا می توان به افزایش فروش فرآورده های نفتی کشور که ذیل تحریم ها قرار ندارند، امید بیش تری بست.

ال پالیتو ظرفیت پالایش ۱۴۶ هزار بشکه نفت در روز را دارد. فعال ‌سازی مجدد واحد کراکینگ کاتالیزوری این پالایشگاه که از مهمترین واحدها و فرآیندهای تبدیل کاتالیستی در جهان محسوب می‌شود، مواد سنگین و کم ارزش نفتی را به مواد سبک‌ تر و با ارزش‌ تر تبدیل می‌ کند و به دست مهندسین ایرانی صورت می گیرد. این اقدام موجب تولید حدود ۲۰ هزار بشکه در روز می‌ شود.

در دولت سیزدهم سیاست بازارسازی در حوزه نفت مورد توجه قرار گرفته است. در اردیبهشت‌ ماه سال گذشته وزیر نفت در جریان سفر خود به ونزوئلا، چندین قرارداد و تفاهم‌ نامه بین دو کشور در حوزه های نفتی را به امضا رساند که از جمله مهم‌ ترین آن، قرارداد ۱۱۰ میلیون یورویی بازسازی و تعمیرات اساسی پالایشگاه "ال‌پالیتو" ونزوئلا بود که منجر به صادرات ۱۰۰ هزار بشکه نفت ایران به این پالایشگاه فراسرزمینی شد.

هم چنین موضوع بازسازی پالایشگاه سینفوئگوس کوبا با ظرفیت ۶۵ هزار بشکه، اوایل خرداد سال جاری مطرح شد و در پی سفر مقامات کوبایی به ایران در اواخر پاییز و مذاکرات صورت گرفته، احتمال ورود ایران به این حوزه افزایش پیدا کرده است. رویترز نیز اخیرا در گزارشی اعلام کرده که که ایران در حال افزایش عرضه نفت خام خود به ونزوئلا است و ماهانه ۴ میلیون بشکه نفت به پالایشگاه‌های این کشور صادر می‌کند.

بعد از موفقیت دولت سیزدهم در بازارسازی نفت با روش خرید تقاضا در پالایشگاه ال‌پالیتو ونزوئلا، گام‌ های بعدی نیز آماده برداشته شدن برای سهامداری در پالایشگاه‌ های فراسرزمینی در کشورهای آمریکای لاتین است تا ایران به این ترتیب بتواند با پالایش نفت خود در کشورهای هم سو مشتریان بیش تری برای مشتقات نفتی پیدا کند

بعد از موفقیت دولت سیزدهم در بازارسازی نفت با روش خرید تقاضا در پالایشگاه ال‌پالیتو، گام‌ های بعدی نیز آماده برداشته شدن برای سهامداری در پالایشگاه‌ های فراسرزمینی در کشورهای آمریکای لاتین است تا ایران به این ترتیب بتواند با پالایش نفت خود در کشورهای هم سو مشتریان بیش تری برای مشتقات نفتی پیدا کند.

در خردادماه امسال نیز رئیس جمهوری در راس هیئتی عالی‌رتبه عازم آمریکای لاتین شد و طبق مذاکراتی که آنجا صورت گرفت، قرار شد برای سهامداری در ۳ پالایشگاه جدید «سینفوئگس کوبا»، «رویای آرمانی بولیوار نیکاراگوئه» و «کاردون ونزوئلا» اقدام شود که به بازارسازی برای صادرات ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار بشکه نفت ایران منجر خواهد شد.

پالایشگاه سینفوئگس کوبا یک تأسیسات مربوط به دوران شوروی سابق است که برای استفاده از نفت خام روسیه پیکربندی شده که بعداً توسط شرکت نفت ونزوئلا برای تبدیل روزانه ۶۵ هزار بشکه‌ نفت ونزوئلا به محصولات پالایش شده برای بازار داخلی و صادرات کوبا ارتقا یافت.

این پالایشگاه حاصل سرمایه‌گذاری مشترک کوبا با ونزوئلاست اما از آگوست ۲۰۱۷، پالایشگاه سینفوئگوس به عنوان یک نهاد کاملا دولتی کوبا فعالیت می‌کند. هم‌اکنون به دلیل فرسودگی توان عملیاتی این پالایشگاه به ۴۰ هزار بشکه کاهش یافته که ایران می‌تواند برای احیای آن و صادرات نفت خود اقدام کند.

همچنین در سفر اخیر رئیس جمهوری کوبا به ایران میگل دیاز به ایران قرار شده که چند تفاهم‌نامه همکاری میان دو کشور امضا شود و بر اساس مذاکراتی که صورت گرفت نیز آمادگی جمهوری اسلامی ایران برای نوسازی زیرساخت‌های انرژی در کوبا مطرح شده که به‌نظر می‌ رسد عزم جدی برای بازسازی این پالایشگاه وجود داشته باشد.

محدودیت های فناوری پاشنه آشیل صنعت پتروشیمی

به رغم موفقیت های ایران در کسب سهم از بازارهای پتروشیمی در جهان، آگاهی به محدودیت ‌های شاخه ‌های زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی امری ضروری می نماید. به عنوان نمونه، یکی از مولفه ‌های مربوط به صنعت پتروشیمی که در حال حاضر با چالش های زیادی مواجه است، محدودیت فناوری و دسترسی به لایسنس‌های مختلف است که علت آن از تحریم ها نشات می گیرد.

هم چنین برای تولید برخی محصولات در زنجیره پتروشیمی ایران نیازمند کاتالیست، قطعات و افزودنی‌ هایی است که فقدان وجود آن ها تبدیل به پاشنه آشیل این صنعت شده است، به طوری که برخی مواقع واردات مواد زنجیره پتروشیمی سهل الوصول تر از واردات مواد افزودنی و کاتالیست است.

وجود برخی واحدهای تولیدی پتروشیمی بسیار مجهز در کشورهایی همچون امارات و عربستان در همسایگی ایران، رقابت ‌پذیری بالایی نسبت به محصولات ایرانی ایجاد کرده و بالطبع کار صادرات این زنجیره برای ایران دشوارتر شده است

افزون بر این، وجود برخی واحدهای تولیدی پتروشیمی بسیار مجهز در کشورهایی همچون امارات و عربستان در همسایگی ایران، رقابت ‌پذیری بالایی نسبت به محصولات ایرانی ایجاد کرده و بالطبع کار صادرات این زنجیره برای ایران دشوارتر شده است.

سه کالای عمده صادراتی صنعت پتروشیمی ایران پلیمر، اوره و متانول است که بخش بزرگی از سبد صادراتی این حوزه را تشکیل می دهد. اما هم چنان در حال حاضر صنایع بسیاری با مشکل کمبود مواد اولیه مواجه هستند. گروه‌ های کالایی پلی‌ پروپیلنی، پلی‌اتیلن‌ های سنگین لوله، پلی‌ استایرن‌ ها و استایرن‌ منومر و دی‌اتیل هگزانول و بسیاری از گریدهای مختلف PVC از جمله کالاهایی هستند که با برتری تقاضا بر عرضه‌ها و رقابت برای خرید و رشد نرخ روبه‌رو شده و همین مطلب یک ریسک بنیادین را پیش‌روی صنایع تکمیلی ترسیم می‌کند، زیرا احتمال توقف تولید یا رشد قیمت تمام شده را در بازه‌های مختلفی از زمان در بر دارد و به همین سبب تامین خوراک اولیه برای واحدهای پتروشیمی و تامین گاز و به روزرسانی این واحدها در اولویت اصلی قرار دارد.

نتیجه

در حوزه صادرات در سال‌ های اخیر و با توجه به تحریم صنعت نفت بخش عمده‌ ای از نیاز ارزی کشور از طریق صنایع پایین‌ دستی و تکمیلی پتروشیمی تامین شده است و لزوم برنامه‌ریزی با هدف تکمیل زنجیره ارزش و اجتناب از ارزان‌ فروشی و خام‌ فروشی به شدت احساس می شود. در صورت تنگ تر شدن حلقه تحریم، نقش صنایع کوچک و متوسط پایین‌ دست پتروشیمی در صادرات حائز اهمیت بیشتری خواهد بود.

به گفته مرتضی شاه میرزایی، مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی از آنجا که بخشی از محصولات تولیدی مجتمع‌ های پتروشیمی ایران با کیفیت بسیار قابل‌ قبول در کشورهای مختلف جهان عرضه می‌شوند، برای موفقیت در این مسیر، هم‌گرایی میان صادرکنندگان از ضروریات به‌حساب می‌آید. به گفته شاهمیرزایی، کشور چین در حالی یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان متانول در جهان است که به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین واردکنندگان محصولات پتروشیمی نیز به‌شمار می‌آید که با توجه به مقدار ظرفیت تولید متانول در صنعت پتروشیمی ایران، عمده بازار تولیدکنندگان ایران، این کشور است. هم چنین با توجه به فقدان سوخت های فسیلی در اروپای شرقی و نیاز مبرم این پهنه جغرافیایی از جهان به فزآورده های نفتی و مستقات پتروشیمی لازم است ایران با دیپلماسی انرژی کارآمدتری در این مبخش ورود کند تا بتواند سهم خود را در این بخش گسترش دهد.

در نهایت این که تنوع بخشی به مشتریان و محصولات پتروشیمی کشور نیز بسیار احساس می شود، چرا که با توجه به ذخایر عظیم نفتی و هیدروکوربوری در کشور، در صورت حل مشکل ناترازی گاز و نوسازی واحدهای تولیدی، این مجتمع ها پتانسیل بالایی برای فروش فرآورده های پتروشیمی به اقصی نقاط جهان دارند که از زمان جنگ اوکراین و بر هم خوردن معادلات نفتی بسیار به این محصولات نیاز پیدا کرده است.