ایران و سوریه رفیق در سیاست، بیگانه در تجارت؛ امتیازات قابل توجه اتصال ریلی ایران به مدیترانه

بازار؛ گروه بین الملل: سهم ایران در بازار سوریه تنها محدود به صادرات کالاهای غیرنفتی و نفتی نیست و شرکت ‌های خدمات فنی و مهندسی ایرانی و برخی شرکت‌های صنعتی قبل از شروع بحران داخلی سوریه، نقش فعالی در بازار این کشور داشته و از سال ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۷ پروژه‌های خدمات فنی و مهندسی و سرمایه‌گذاری مختلفی را به ارزش حدود ۲.۵ میلیارد دلار در این کشور در زمینه‌ های مختلف اجرا کرده‌ اند، اما به دلیل جنگ داخلی و ناامنی این کشور، روند تداوم صادرات خدمات و فنی و مهندسی ایران به این کشور دچار وقفه شد.

همچنین سرمایه‌گذاری های شرکت‌های ایرانی در صنایع سوریه مانند خودروسازی بخش دیگری از سهم صادراتی ایران در بازار سوریه را تشکیل داده که این نوع فعالیت‌ها هم به دلایلی مشابه تقریباً متوقف و یا با کاهش سطح فعالیت مواجه شده است. البته طی سفر اخیر نخست وزیر سوریه به ایران حسین عرنوس و توافق دو کشور مقرر شده ایران عهده دار بازسازی پالایشگاه ۱۲۰ هزار بشکه ای حمص را در سوریه شود.

تا پیش از بحران داخلی سوریه، این کشور در بسیاری از حوزه ها از جمله تولید نفت، صنایع معدنی، کشاورزی و مونتاژ خودرو فعالیت های وسیعی داشته است و محصولات غذایی، منسوجات، نوشیدنی‌، توتون و تنباکو، سنگ فسفات و سیمان از اقلام صادراتی سوریه بوده است. منابع معدنی سوریه نیز شامل فسفات، کروم، منگنز، سنگ آهن، نمک، مرمر و گچ است. اما متاسفانه تنش های سیاسی و امنیتی که بیش از یک دهه در این کشور به طول انجامیده و هم چنین تحریم های غربی آن را به کشوری فقیر تبدیل کرده است.

هم چنین طی این جنگ داخلی در این کشور حجم مبادلات تجاری سوریه با جهان نیز به شدت نزولی شده و از حدود ۳۰ میلیارد دلار (شامل ۱۶ میلیارد دلار صادرات و ۱۴ میلیارد دلار واردات) در سال ۲۰۰۸ به حدود ۵ میلیارد دلار (شامل ۸۲۳ میلیون دلار صادرات و ۴.۱ میلیارد دلار واردات) در سال ۲۰۲۰ و حدود ۴.۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۹ کاهش پیدا کرده است. صادرات سوریه در سال ۲۰۲۱ با ادامه روند نزولی حدود ۱ میلیارد دلار بوده است که عمده آن را روغن زیتون، خشکبار، گوجه فرنگی، ادویه و فسفات کلسیم تشکیل داده است.

سوریه پس از دوران جنگ داخلی بسیاری از معادن و بنادر و زیرساخت های خود را در اختیار ایران قرار داد، اما به رغم حضور مستشاری و نظامی قابل توجه ایران در سوریه که سهم به سزایی در تامین امنیت ملی آن داشت، دستگاه دیپلماسی و اقتصادی ایران در اغنای بازار دمشق چندان موفق عمل نکرد و این بازار هدف، عمدتا به دست رقبا افتاد

بعد از ویرانی های داعش در سوریه، اقتصاد آن تا مرز نابودی کامل پیش رفت. اما پس از مهار نسبی بحران امنیتی کشور، دولت دمشق سیاست احیای عوامل اقتصادی را در پیش گرفت. در راستای احقاق این امر، بازار سوریه پنجره ای را به روی سرمایه گذاران و تولید کنندگان کالا گشود و این کشور بسیاری از معادن و بنادر و زیرساخت های خود را در اختیار ایران قرار داد، اما به رغم حضور مستشاری و نظامی قابل توجه ایران در سوریه که سهم به سزایی در تامین امنیت ملی آن داشت، دستگاه دیپلماسی و اقتصادی ایران در اغنای بازار دمشق چندان موفق عمل نکرد و این بازار هدف، عمدتا به دست رقبا افتاد. در حال حاضر روسیه در قالب بخش دولتی وارد سوریه شده و در پروژه های نفت و پتروشیمی سرمایه گذاری کرده است و ترکیه نیز در بخش گسترده ای از ساخت و ساز در این کشور مشارکت دارد.

این در حالی است که افزایش صادرات و یا حتی سرمایه گذاری های هدفمند ایران در سوریه به عنوان شریک استراتژیک، می تواند به عنوان قراردادی دو سویه برد – برد برای تهران و دمشق منجر شود که در عین تسریع روند توسعه و بهبود اوضاع اقتصادی ایران، خلاء موجود در رکن اقتصادی سوریه را پر کند و خسارت های ناشی از بحران تروریسم را به مرور جبران کند.

ایران در سال‌های اخیر بخش قابل توجهی از تمرکز خود در بازارهای صادراتی را به بازار کشورهای همسایه و منطقه اختصاص داده و در حالی که صادرات به کشورهای عربی مانند عراق و امارات متحده عربی روند صعودی داشته اما در سوریه فعالیت‌ های تجاری مشترک محدود بوده است.

سهم گسترده ترکیه از بازار سوریه به رغم دشمنی سیاسی اردوغان با اسد

بر اساس آمارهای مرکز تجارت بین‌الملل (ITC) در سال ۲۰۲۰، ترکیه با ۱ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار و سهم ۳۸.۵ درصدی یکه تاز بازار سوریه بوده است و چین، مصر، روسیه، هند و لبنان در رتبه های بعدی تجارت با سوریه ایستادند.

بر اساس آمارهای موجود، حجم کل صادرات ایران به سوریه در سال ۲۰۲۲ حدود ۲۴۳ میلیون دلار و صادرات ترکیه (که از حامیان شورشیان مسلح بوده و به نوعی دشمن دولت دمشق به حساب می آید) به سوریه ۱۰ برابر صادرات ایران به سوریه و معادل ۲ میلیارد و ۲۳۴ میلیون دلار بوده است. بیشترین حجم صادرات ایران به سوریه طی دهه گذشته،۳۲۶ میلیون دلار در سال ۲۰۱۷ بوده که در این سال حجم صادرات ترکیه به سوریه، بیش از یک میلیارد و ۷۷۶ میلیون دلار بوده است. هر چند براساس قوانین سوریه، واردات کالاهای تجاری ترکیه و عربستان به سوریه ممنوع است، ولی تاجران این دو کشور محصولات خود راولو به شکل قاچاق وارد بازار سوریه می کنند.

کارشناسان مسائل اقتصادی سوریه عدم شناخت سوریه از ایران، ضعف لجستیک، عدم برندسازی مناسب، باور نداشتن سوریه به توانمندی های ایران، عدم انتخاب سفرا با رویکرد اقتصادی و عدم وجود رایزنان بازرگانی در کشورهای مختلف و نداشتن راهبرد مشخص تجاری از سوی سازمان توسعه تجارت ایران را مهمترین نقاط ضعف در توسعه روابط تجاری ایران و سوریه عنوان کردند

کارشناسان مسائل اقتصادی سوریه عدم شناخت سوریه از ایران، ضعف لجستیک، عدم برندسازی مناسب، باور نداشتن سوریه به توانمندی های ایران، عدم انتخاب سفرا با رویکرد اقتصادی و عدم وجود رایزنان بازرگانی در کشورهای مختلف و نداشتن راهبرد مشخص تجاری از سوی سازمان توسعه تجارت ایران را مهمترین نقاط ضعف در توسعه روابط تجاری ایران و سوریه عنوان کردند.

البته بر اساس اظهارات اخیر وزیر اقتصاد ایران احسان خاندوزی، در حال حاضر ایران و سوریه درصدد تأسیس یک بانک مشترک به نسبت سهامداری ۶۰ درصد طرف ایرانی و ۴۰ درصد طرف سوری هستند تا به این ترتیب سهولت بیشتری در نقل و انتقالات مالی و بانکی وبیمه‌ ای میان دو کشور صورت گیرد.

در سال ۱۳۹۹ میزان صادرات ایران به سوریه حدود ۱۲۰ میلیون دلار بوده است که سهم ۳ درصدی ایران را از بازار این کشور را نشان می دهد، البته این روند در سال های بعد اندکی سیر صعودی به خود گرفت، به طوری که در سال ۱۴۰۰ صادرات ایران به سوریه حدود ۲۱۸ میلیون دلار و واردات نیز ۱۷ میلیون دلار بوده است. در سال بعد نیز ارزش سبد صادراتی ایران به این کشور حدود ۲۵۰ میلیون دلار و واردات از آن ۳۰ میلیون دلار بوده است. . طی سال های اخیر، بیش ترین میزان صادرات ایران به سوریه در سال ۹۶ صورت گرفته که میزان آن ۳۰۰ میلیون دلار بوده است.

لازم به ذکر است که به دلیل تحریم ها علیه ایران بخش قابل توجهی از صادرات کشور از طریق کشورهای ثالث صورت می گیرد و سوریه نیز از این امر استثنا نیست و بخشی از اقلام صادراتی ایران به کشورهای عراق و امارات از طریق صادرات مجدد وارد بازار سوریه می شود و این میزان درآمار رسمی ثبت نمی شود.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر، عمده واردات سوریه مواد اولیه نفتی آتش‌زا، مواد پتروشیمی، محصولات پلیمری، مواد اولیه غیرنفتی، مواد خوراکی، صنایع مهندسی و کشاورزی بوده است و این موارد در بسیاری از بسته های صادراتی ایران به سایر کشورها جای دارند. طی سال های اخیر محصولات دارویی و بهداشتی، محصولات کشاورزی و غذایی، از جمله گندم، روغن، شکر، میوه و سبزیجات و محصولات صنعتی، از جمله ماشین‌آلات، تجهیزات، مواد اولیه و محصولات شیمیایی مهم ترین اقلام صادراتی ایران به سوریه بوده اند و در مقابل ایران از این کشور فسفات طبیعی، مواد معدنی و محصولات نفتی وارد کرده است.

بر اساس اظهارات فرزاد پیلتن مدیرکل دفتر غرب آسیای سازمان توسعه تجارت ایران، در سال ۸۹ توافق نامه تجارت آزاد میان ایران و سوریه امضا شد که به جز ۸۸ قلم کالا، مبادله سایر کالاها بین دو کشور مشمول موافقت نامه تجارت آزاد شد؛ یعنی تجار دو کشور اجازه یافتند صرفاً با پرداخت ۴ درصد تعرفه بازرگانی این کالاها را مبادله کنند، اما به دلیل سیاست‌ های دولت‌ های ایران و سوریه در زمینه ممنوعیت ‌ها و محدودیت‌ های صادراتی و وارداتی عملاً امکان استفاده تجار از این موافقت نامه محدود شد.

اما به نظر می رسد در طی دو سال اخیر روزنه های امیدی به توسعه تجارت ایران با سوریه باز شده است، به نحوی که اخیرا حسین سلاح ورزی، رئیس اتاق ایران در جریان دیدار با محمد ابوالهدی اللحام رئیس اتحادیه اتاق‌ های بازرگانی سوریه و هیات همراهش، از حل مسئله پولی و بانکی میان ایران و سوریه و افزوده شدن یک الحاقیه به موافقت‌نامه تجارت آزاد دو کشور با هدف عملیاتی شدن آن، ابراز خرسندی کرد و گفته است: بخش عمده‌ای از کاهش سطح تجارت دو کشور به عدم اجرای موافقت‌نامه تجارت آزاد میان آن‌ها بازمی‌گردد که از ۱۳ سال پیش تاکنون عملیاتی نشده بود. با امضای موافقتنامه تجارت آزاد، تعرفه تجاری میان دو کشور صفر خواهد شد. هم چنین اخیرا محمد مخبر معاون اول رئیس جمهور نیز از توافق دو کشور برای ایجاد کشتیرانی منظم میان ایران و سوریه خبر داده است.

تکمیل پروژه بصره شلمچه و تحقق رویای اتصال ایران به مدیترانه

با افتتاح پروژه اتصال ریلی شلمچه- بصره که عملیات ریل گذاری آن از شهریور ماه سال جاری آغاز شده است این خط ریلی برای ایران یک کریدور راهبردی خواهد بود که کشور را از طریق عراق و سوریه به دریای مدیترانه متصل می‌کند. این خط ریلی به منظور انتقال مسافران و زائران عتبات مقدس ایجاد می‌شود و قرار است ایران را به به استان‌های نجف و کربلای معلی متصل کند.

پایگاه خبری العربی الجدید در این زمینه با اشاره به سفر اردیبهشت ماه یک هیات اقتصادی ایران به ریاست مهرداد بذرپاش، وزیر حمل و نقل ایران به دمشق، گفته بود که در این سفر موضوع پروژه اتصال ریلی سه گانه بین ایران و عراق و سوریه مورد بررسی قرار گرفته است.

البته این خط ریلی در داخل خاک عراق در پی حملات داعش دچار آسیب های فراوانی شده است و هم اکنون در دست تعمیر می باشد. هم چنین خط ریل مربوط به این کریدور در قسمت سوریه نیز به دست پیمانکاران ایرانی در دست بازسازی است.

از سوی دیگر با توجه به عبور کریدور شرق به غرب از داخل خاک ایران در صورت گسترش خط ریلی شلمچه به بصره به مرز بوکمال ( سوریه) می توان آن را به سمت بندر لاذقیه هدایت کرد و در واقع خط آهن شلمچه – بصره حلقه گمشده این کریدور ریلی است که فعال شدن آن می تواند نویدبخش فعال سازی دالان تجاری شرق به غرب در ایران باشد.

ایده ساخت راه آهن بین ایران- عراق - سوریه جدید نیست و قدمت آن به بیش از ده سال می‌رسد. اما در آگوست ۲۰۱۸، سعید رسولی، مدیرعامل راه آهن جمهوری اسلامی ایران اعلام کرد که ایران قصد دارد خط آهنی ایجاد کند که خلیج فارس را به دریای مدیترانه از بصره در جنوب عراق تا بوکمال در مرز عراق و سوریه و تا دیرالزور در شمال شرقی سوریه متصل کند. این پروژه برای چین نیز جذاب خواهد بود. مقامات عراقی بارها نسبت به این پروژه از نظر امکان سنجی اقتصادی ابراز تردید کرده‌ بودند.

مسیرهای ترانزیتی ایران به سوریه شامل مسیر بندرعباس – بندر لاذقیه و مسیر ترکیبی به صورت ارسال زمینی تا بندر مرسین یا اسکندرون ترکیه و بندر لاذقیه است و با توجه به هزینه بر بودن ترانزیت دریاپایه، تکمیل دالان تجاری ایران-عراق - سوریه و مدیترانه به عنوان بخشی از کریدور شرق - غرب، هزینه ارسال کالاها از ایران به سوریه را به شدت کاهش خواهد داد

مسیرهای ترانزیتی ایران به سوریه شامل مسیر بندرعباس – بندر لاذقیه و مسیر ترکیبی به صورت ارسال زمینی تا بندر مرسین یا اسکندرون ترکیه و بندر لاذقیه است و با توجه به هزینه بر بودن ترانزیت دریاپایه، تکمیل دالان تجاری ایران-عراق - سوریه و مدیترانه به عنوان بخشی از کریدور شرق - غرب، هزینه ارسال کالاها از ایران به سوریه را به شدت کاهش پیدا خواهد داد.

جمع بندی

عدم شناخت بازار سوریه، ترس تجار ایرانی از ورود به سوریه، عدم بازارسازی برای محصولات ایرانی، تحریم های شدید علیه ایران، موانع بانکی و بیمه ای، فقدان زیرساخت حمل و نقل مستقیم دریایی و زمینی همگی از علل اصلی کاهش تراز تجاری تهران و دمشق بوده است که باید نسبت به رفع آن ها اقدام کرد، چرا که سوریه دروازه ورود به بازار گسترده‌ ای از سرزمین‌های عربی است و با ظرفیت صادرات مجدد از سوریه و مهم‌ تر از آن ورود به اقتصاد این کشور از طریق سرمایه‌ گذاری می‌توان با یک بازار ۳۵۰ میلیون نفری روبه‌رو شد.

هم چنین ایران در آرزوی اتصال ریلی با عراق و سوریه است تا از آن به عنوان سکوی پرتاب اصلی به سمت شمال آفریقا و اروپا استفاده کند. هدف ایران این است که این پروژه یک کریدور امن برای مسیر تجاری برای رهایی از تحریم‌های آمریکا باشد. همچنین به دنبال آن است که این پروژه نقش مهمی در تحکیم نفوذ خود در عراق و سوریه ایفا کند تا علاوه بر اطمینان از دسترسی آسان، تحت تأثیر ترتیبات آتی در این دو کشور که توسط ابرقدرت‌ های جهانی تحمیل شده، قرار نگیرد.