اهمیت فراژئواکونومیکی کریدور شمال-جنوب برای تاشکند؛ ایران معبر جغرافیای اقتصاد، قدرت و سیاست

بازار؛ گروه بین‌الملل: در پی تغییرات در نظم ژئوپلیتیک در عرصه بین‌الملل و جنگ اوکراین که منجر به تحریم کریدورهای عبوری از روسیه و بنادر این کشور شده است، بار دیگر توجه کشورهای آسیای مرکزی و خصوصا ازبکستان کاملا محصور در خشکی به دالان‌های تجاری ایران جلب شده است که سفرهای مکرر مقام های آسیای مرکزی به ایران طی سال گذشته و سال جاری گواه این مطلب است.

ازبکستان از ذخایر غنی طلا، مس، اورانیوم، نفت و گاز برخوردار است و کشاورزی ۲۶٪ از نیروی کار این کشور را به خود اختصاص داده است و ۱۸٪ از تولید ناخالص ملی آن را تشکیل می‌دهد. طی سال‌های اخیر صادرات محصولات خام و دارای ارزش افزوده در صنعت نساجی ازبکستان شامل ، پنبه فرآوری نشده، نخ پنبه، محصولات بافت تمام شده، کتان، پارچه و.... افزایش یافته است و در دوره زمانی چهار ماهه اول 2023 ازبکستان به 50 کشور جهان محصولات نساجی به ارزش 997.8 میلیون دلار صادر نموده است.

حجم مبادلات تجاری (عمدتا شامل محصولات غذایی و کشاورزی) ایران و ازبکستان در سال 2022 میلادی به میزان 44.9 میلیون دلار رسید. در سال 2022 میلادی ایران جایگاه سیزدهم را در بین کشورهای صادرکننده محصولات کشاورزی به ازبکستان و جایگاه نوزدهم را در حوزه واردات محصولات غذایی و کشاورزی را داشته است و دو کشور قصد دارند با امضای قرارداد تجارت ترجیحی حجم تعاملات اقتصادی را به 1 میلیارد دلار در سال برسانند.

حجم تعاملات تجاری دو کشور در سال 2018 حدود 305 میلیون دلار بود که ۱۷۲ میلیون دلار آن صادرات ازبکستان و 173 میلیون دلار واردات بوده است که متاسفانه در پی خروج یکجانبه آمریکا از برجام و اعمال تحریم‌های شدید علیه ایران که توام به مشکلات بانکی و انتقال ارز عدیده برای ایران شد، روابط اقتصادی دو کشور در شیب نزولی قرار گرفته است.

عمده‌ترین محصولات صادراتی ازبکستان به ایران پنبه، الیاف پنبه، فلزات آهنی و غیرآهنی، کود معدنی، الیاف شیمیایی بوده است و ایران متقابلا مصالح ساختمانی، تجهیزات الکترومکانیکی، میوه‌، خشکبار و محصولات پلاستیکی را به این کشور صادر می‌کند. در حال حاضر بیش از ۱۲۰ شرکت سرمایه گذاری مشترک با مشارکت سرمایه گذاران ایرانی در ازبکستان فعالیت می‌کنند که ۱۵ مورد از آنها با سرمایه ۱۰۰ درصدی ایران است.

وابستگی متقابل ازبکستان و ایران از منظر ترانزیت و لجستیک

تیر ماه سال جاری ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری ایران در گفتگوی تلفنی با «شوکت میرضیایف» همتای ازبک خود ابراز امیدواری کرده بود در دوره جدید نیز روابط اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و تجاری در سایه عزم و اراده جدی سران دو کشور، بیش از پیش گسترش یابد. بر همین اساس می توان گفت که پویایی روابط ایران و ازبکستان گواه ماهیت پایدار همکاری های دوجانبه است. هر دو کشور دارای پتانسیل سیاسی و اقتصادی قابل توجه، حمل و نقل و ارتباطات گسترده و فرصت های ترانزیتی هستند.

اخیرا نیز حسین امیرعبداللهیان وزیرامور خارجه در پیامی ضمن عرض تبریک به مناسبت سالروز استقلال ازبکستان نسبت به جهش در توسعه روابط دو کشور ابراز امیدواری کرده است.

اتصال حوزه جنوبی ایران( بندرعباس و چابهار) به حوزه شمال ( بنادر روسیه و آسیای مرکزی) می تواند در توسعه روابط ایران و ازبکستان بسیار موثر باشد. زیرساختهای ریلی در آسیای مرکزی به شدت وابسته به ازبکستان است و این کشور به عنوان قلب ترانزیتی منطقه در نظر گرفته می شود. از این رو، بدون حضور ازبکستان نمی توان فرآیند حمل و نقل ریلی و حوزه های راه را در منطقه تعریف کرد

اتصال حوزه جنوبی ایران( بندرعباس و چابهار) به حوزه شمال ( بنادر روسیه و آسیای مرکزی) می تواند در توسعه روابط ایران و ازبکستان بسیار موثر باشد. زیرساختهای ریلی در آسیای مرکزی به شدت وابسته به ازبکستان است و این کشور به عنوان قلب ترانزیتی منطقه در نظر گرفته می شود. از این رو، بدون حضور ازبکستان نمی توان فرآیند حمل و نقل ریلی و حوزه های راه را در منطقه تعریف کرد.

افزون بر این، بحث اتصال شرق به غرب یعنی متصل شدن زمینی چین به عراق، حوزه شامات و اروپا و حوزه عربی است که ازبکستان هم می‌تواند یکی از این مسیرها در نظر گرفته شده و در حلقه اتصال ریلی ایران، افغانستان و جنوب ازبکستان، نقش قطعا موثری ایفا نماید.بر همین اساس، به طور کلی ایران و ازبکستان، می توانند به عنوان پرکننده خلا اتصال ریلی شرق به غرب و جنوب به شمال در حوزه اوراسیا با همکاری یکدیگر در نظر گرفته شوند. بر همین اساس، با توجه به ظرفیت‌های موجود زیرساخت‌های حمل‌ونقل ایران و ازبکستان و پروژه‌های توسعه آن، تعامل دو کشور در بخش ترانزیت و حمل‌ونقل تأثیر چند برابری برای کل آسیای مرکزی خواهد داشت.

در این زمینه تصمیم طرفین برای ایجاد مرکز لجستیکی ایرانی_ازبکی نیز در خور توجه است. کارآفرینان ازبکستانی امکان مشارکت مستقیم در ساخت پایانه ها و انبارها در بنادر چابهار و بندرعباس ایران را خواهند داشت؛ در حالی که همه این مسائل به تشدید ارتباطات تجاری و افزایش جریان کالا نه تنها بین دو کشور کمک می کند، بلکه دسترسی مستقیم کشورهای آسیای مرکزی را به بازارهای جهانی باز می کند و به ازبکستان کمک می کند تا جغرافیای صادراتی خود را گسترش داده، تعرفه های حمل و نقل را کاهش دهد و تجارت و سرمایه گذاری بین دو کشور را تسهیل نماید.

جمهوری اسلامی ایران طی سال‌های اخیر اقدامات زیادی برای اجرایی کردن پروژه‌های مرتبط با استفاده از ظرفیت کامل مسیرهای ارتباطی میان کشورهای آسیای مرکزی با خود انجام داده است، اما دسترسی ازبکستان به بنادر جنوب ایران برای تاشکند بسیار حیاتی است و در این راستا، تکمیل ساخت راه آهن چابهار – زاهدان که بخش ارزشمندی از مسیر اتصالی راه‌های منطقه اوراسیا با گذرگاه‌های ایران است از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

موقعیت ژئواکونومیک ویژه ایران برای ارائه دسترسی کشورهای محصور در خشکیِ آسیای مرکزی به آب‌های آزاد، مهم‌ترین مزیت اقتصادی در تعاملات ایران با کشورهای این منطقه است و ازبکستان نیز ملزم به تنوع‌بخشی به مسیرهای امن، کوتاه و ارزان برای تجارت بین‌المللی خود است و با استقرار در قلب آسیای مرکزی می‌تواند شریکی استراتژیک برای ایران جهت همکاری‌های ترانزیتی باشد

موقعیت ژئواکونومیک منحصر به فرد ایران برای ارائه دسترسی کشورهای محصور در خشکیِ آسیای مرکزی به آب‌های آزاد، همواره نخستین و مهم‌ترین مزیت اقتصادی در تعاملات ایران با کشورهای این منطقه محسوب می‌شود و ازبکستان نیز که در حال تبدیل شدن به قطب صنعتی، اقتصادی و تجاری آسیای مرکزی است، طبیعتاً ملزم به تنوع‌بخشی به مسیرهای امن، کوتاه و ارزان برای تجارت بین‌المللی خود است. از سوی دیگر، ازبکستان دقیقا در قلب آسیای مرکزی قرار گرفته و دسترسی‌های جغرافیایی تسهیل شده به هر چهار کشور منطقه و همچنین افغانستان دار و تمام این شرایط گویای آن است که تاشکند می‌تواند شریکی استراتژیک برای ایران جهت وابستگی متقابل ژئواکونومیکی با آسیای مرکزی علی‌الخصوص در حوزه همکاری‌های ترانزیتی باشد.

دولت ازبکستان در پی یافتن راه‌های جدید ترانزیتی با هدف کاهش هزینه‌های حمل و نقل و حمایت از تولیدکنندگان و صادرکنندگان کالاهای داخلی است، اما در این میان علاوه بر وابستگی ژئواکونومیکی ایران و ازبکستان، دغدغه کاهش هزینه‌های حمل و نقل در حوزه واردات و صادرات کالا برای این کشور بسیار حیاتی است و تاشکند در راستای اجرایی کردن هدف راهبردی خود که داشتن اقتصادی رقابت پذیر با محوریت کاهش وابستگی به واردات و جایگزین کردن محصولات تولید داخل است، نیاز شدیدی به تغییر مسیرهای ترانزیتی و کاهش هزینه های حمل و نقل دارد.

در راستای تقویت تعاملات لجستیکی ایران و ازبکستان راه‎‎اندازی حلقه‌های مفقوده گذرگاه راهبردی شمال – جنوب نیز از اهمیت ویژه‎ای برخوردار است که شامل مسیر مهم اتصال راه‎های موجود میان منطقه اوراسیا به بنادر جنوب ایران نیز خواهد بود که مشتمل بر تکمیل ساخت راه آهن چابهار – زاهدان و رشت – آستارا به عنوان بخش ارزشمندی از مسیر اتصالی راه های منطقه اوراسیا با گذرگاه های ایران است

در راستای تقویت تعاملات لجستیکی ایران و ازبکستان راه‎‎اندازی حلقه‌های مفقوده گذرگاه راهبردی شمال – جنوب نیز از اهمیت ویژه‎ای برخوردار است که شامل مسیر مهم اتصال راه‎های موجود میان منطقه اوراسیا به بنادر جنوب ایران نیز خواهد بود که مشتمل بر تکمیل ساخت راه آهن چابهار – زاهدان و رشت – آستارا به عنوان بخش ارزشمندی از مسیر اتصالی راه های منطقه اوراسیا با گذرگاه های ایران است. البته ایران و روسیه اردیبهشت سال جاری سند احداث این خط ریلی را با سرمایه گذاری 1.6 میلیارد دلاری روسیه به امضا رساندند که قرار است طی مدت 48 ماه به بهره برداری برسد.

در شرایط مطلوب ایجاد راه‌آهن منطقه‌ای مستقیم و واحد میان ایران و آسیای مرکزی گزینه‌ای مقرون به صرفه برای حمل و نقل است چرا که در شرایط فعلی حمل و نقل کالا میان این دو منطقه عمدتا توسط کامیون‌ها در مسیرهای جاده‌ای انجام می‌شود که هزینه بر، زمان‌بر و ناچیز به لحاظ وزنی است .

ایران برای رشد سریع اقتصاد خویش نیاز به بازارهای جدیدی دارد و کشورهای آسیای مرکزی نیز توجه زیادی به صادرات و واردات کالا از کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس، جنوب شرق آسیا و بویژه هند و پاکستان نشان می دهند. برای ازبکستان، مسیر ایران برای رسیدن به این هدف از منظر اقتصادی به مراتب به صرفه تر از سایر مسیرهای موجود است. باید توجه داشت که ایران و کشورهای آسیای مرکزی عملا مکمل یکدیگر هستند.

کریدور ترانس افغان رقیب دالان شمال جنوب خواهد شد؟

در ۲ فوریه سال ۲۰۲۱، اولین مذاکرات سه جانبه میان مقامات ازبکستان، افغانستان و پاکستان برای ساخت کریدور ریلی ترانس افغان برگزار شد. براساس نقشه راه، ساخت خط آهن «ترمذ- مزار شریف- کابل- پیشاور» به طول ۶۰۰ کیلومتر نیازمند ۵ سال زمان است و امکان دسترسی به بنادر گوادر و کراچی پاکستان را فراهم می‌کند و این در حالی است که ظهور مجدد طالبان در افغانستان و وضعیت مبهم و امنیتی آن تا حدودی به عنوان عامل دافعه برای ازبکستان عمل کرد و این کشور را ترغیب به پیوستن به پروژه توسعه چابهار در ایران کرده است.

سوای مسایل امنیتی، افغانستان با کمبود بودجه و زیرس اخت‌های حمل‌ونقلی و هزینه های بالای ترانزیت مواجه است و از سویی سه استان شمالی افغانستان که با تاجیکستان هم‌مرز هستند نیز به لحاظ ترانزیتی جایگاه خوبی ندارند.

کریدور ترانس افغان زمینه انتقال کالا میان کشورهای آسیای مرکزی به افغانستان، پاکستان و کشورهای جنوب شرق آسیا را فراهم می سازد، اما اوضاع فعلی شکننده امنیتی در افغانستان و اختلافات داخلیِ حاکمان فعلی در این کشور و شرایط آب و هوایی نامساعد موانع مهمی در ساخت و بهره برداری این پروژه است و این طرح فعلا به عنوان یک “پروژه ممکن” روی کاغذ وجود دارد.

یکی از مهم‌ترین مشکلات ساخت محور ریلی ترانس افغان که هنوز احداث نشده و رقیب کریدور شمال–جنوب در ایران به شمار می‌آید، عبور آن از منطقه کوهستانی صعب العبور هندوکش در افغانستان است. افزون بر این سرما، مشکلات آب و هوایی نیز چالش های دیگراین پروژه در افغانستان است که ۱۲۰ کیلیومتر این خط ریلی از این کشور عبور می‌کند

یکی دیگر از مهم‌ترین مشکلات ساخت محور ریلی ترانس-افغان که هنوز احداث نشده و رقیب کریدور شمال – جنوب در ایران به شمار می‌آید، عبور آن از منطقه کوهستانی صعب العبور هندوکش در افغانستان است. افزون بر این سرما، مشکلات آب و هوایی نیز چالش های دیگراین پروژه در افغانستان است که ۱۲۰ کیلیومتر این خط ریلی از این کشور عبور میکند. به عنوان مثال گذرگاه سالنگ در شمال افغانستان به دلیل بارش شدید برف و ریزش بهمن عمدتا در فصل زمستان بسته است و نتیجتا کابینه طالبان با تغییر در مسیر این خط ریلی به سوی ولایات بغلان و بامیان موافقت کرد تا ایمنی مسیر تضمین شود هر چند که در نهایت سبب طولانی‌تر شدن این خط ریلی شده است. ناسازگاری آب و هوا در حین ساخت، تطبیق زنجیره تامین مواد و تفاوت مقیاس ریل‌بندی سه کشور یعنی ازبکستان، افغانستان و پاکستان نیز دیگر مشکلات این پروژه است.

اولویت محوری ازبکستان در حال حاضر، دسترسی به بنادر جنوب ایران، پاکستان و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس از جمله امارات و عمان است. مسیرهای موجود در ایران زمینه داد و ستد تجاری تاشکند با کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس و جنوب شرق آسیا و همچنین دسترسی به بازارهای قاره آفریقا را نیز فراهم می سازند

اما اولویت محوری ازبکستان در حال حاضر، دسترسی به بنادر جنوب ایران، پاکستان و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس از جمله امارات و عمان است. مسیرهای موجود در ایران زمینه داد و ستد تجاری تاشکند با کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس و جنوب شرق آسیا و همچنین دسترسی به بازارهای قاره آفریقا را نیز فراهم می سازند.

محموله‌های بین المللی ازبکستان عمدتاً از طریق تاشکند-بندرعباس (از طریق ترکمنستان) همراه با مسیرهای ترانزیتی تاشکند-آلماتی و تاشکند-مسکو می‌گذرد. طبق گزارش بانک توسعه آسیایی در سال ۲۰۰۹، بندر عباس دروازه اصلی صادرات پنبه ازبکستان را به خود اختصاص داد. سالانه حدود ۴۰۰۰۰ کامیون از ازبکستان به مقصد بندرعباس وارد ترکمنستان می‌شوند و محصولات را به مناطق مختلف حمل می‌کنند.

نتیجه

همکاری ایران و کشورهای آسیای مرکزی به عنوان یک همگرایی راهبردی مطرح می‌شود که می‌تواند زمینه‌های لازم را برای تبدیل شدن منطقه اوراسیا به شریک مهم اقتصادی و تجاری ایران فراهم سازد. ازبکستان نیز یکی از اجزای مهم این طرح همگرایی است که برای گسترش روابطش با ایران اهمیت زیادی قائل است.

با توجه به تغییرات محسوس در سیاست خارجی کشورهای آسیای میانه من جمله ازبکستان با هدف افزایش تعاملات تجاری و ترانزیتی با ایران خصوصا در پی جنگ اوکراین که کشورهای آسیای میانه را به صرافت استفاده از مسیرهای جایگزین به جای دالان‌های تجاری روسیه انداخته است، ضرورت دارد ایران با جدیت بیشتری نسبت به توسعه و گسترش خطوط ریلی خود در کریدور شمال – جنوب اقدام کند، چرا که به عنوان مثال بسیاری از کشورهای متخاصم از احداث کریدورهای موازی شمال – جنوب مانند ترانس افغان استقبال کرده‌اند که در صورت دریافت بودجه از سازمان های منطقه‌ای و بین المللی که ازبکستان به دنبال آن است، خطری جدی برای منافع ژئوپلیتیکی و ترانزیتی ایران به شمار می‌آید.

مسیر ترانزیتی آسیای مرکزی به ایران در مقایسه با طرح ترانس افغان به مراتب بهتر، کم هزینه تر، امن تر و از نگاه راهبردی مهم تر و همچنین اجرایی شدن آن در صورت ساخت برخی از تاسیسات زیربنایی در کوتاه ترین زمان ممکن امکان‌پذیر است.