بازار؛ گروه بین‌الملل: توافق تهران و ریاض برای بهبود مناسبات سیاسی پس از یک وقفه ۷ ساله صفحه جدیدی را در روابط میان دو کشور رقم زده است که می‌تواند علاوه بر بهبود روابط تجاری فی‌مابین سبب تقویت شرایط بازارهای نفتی در جهان از طریق این دو عضو مهم اوپک شود.
اخیرا نیز وزیرخارجه ایران حسین امیرعبدالهیان سفری به عربستان با دستور کار دوجانبه و در پاسخ به سفر وزیر خارجه عربستان به تهران در خرداد سال جاری داشته است. امیرعبداللهیان مذاکرات ایران و عربستان را موفقیت آمیز خوانده است. وی با ولیعهد این کشور محمد بن سلمان نیز دیدار داشته است.
اعدام شیخ نمر النمر روحانی شیعه توسط عربستان در ژانویه ۲۰۱۶، تعرض به سفارت عربستان در تهران را در پی داشت که به تنش میان دو کشور دامن زد. اختلافات مذهبی میان شیعیان و اهل تسنن، رقابت برای رهبری در جهان اسلام، سیاست صادرات نفت و روابط با آمریکا و انگلیس نیز سایر موارد اختلاف میان دو کشور است.
اهداف عربستان در پس آشتی و صلح با ایران
بر اساس آمار، تجارت ایران و عربستان حتی پیش از قطع روابط دوجانبه و حتی در درخشان‌ترین دوران خود یعنی امضای دو موافقت‌نامه عمومی و امنیتی اواخر دهه ۷۰ شمسی رقم بسیار بالایی نداشته است. افزون بر این، با توجه به ناهمپوشانی اقتصادهای نفتی دو کشور انتظار سرمایه‌گذاری سریع عربستان در ایران و افزایش یکباره سطح تجارت میان دو کشور امری غیرواقع‌بینانه است و این پروسه قطعا باید در گذر زمان و بر اساس برنامه‌ریزی میان مدت و بلند مدت رخ دهد.
پیش تر و ۶ روز پس از توافق ماه مارس ایران و عربستان «محمد الجدان» وزیر دارایی عربستان سعودی گفته بود:«فرصت‌های زیادی برای سرمایه‌گذاری عربستان در ایران وجود دارد و ممکن است پس از توافق در احیای روابط دیپلماتیک «بسیار سریع» انجام شود،» که این اظهارات موج خوش‌بینانه‌ای از سرمایه‌گذاری پادشاهی سعودی که چشم‌انداز ۲۰۳۰ و پروژه‌های آینده نگرانه‌ای مانند ابرشهر نئوم را برای‌گذار به عصرپسانفت هدفگذاری کرده، در ایران به راه انداخت.
تامین امنیت دریایی و دریانوردی در خلیج‌فارس با هدف تقویت همکاری‌ها و تامین زنجیره صادرات و واردات انرژی هدف اصلی عربستان در توافق با ایران بوده است. البته در این میان ایران نیز درصدد است تا با حل برخی مسایل منطقه‌ای، از مزایای بهبود رابطه با عربستان برای خارج‌شدن از فشار تحریم‌ها برخوردار شود
اما واقعیت این است که عربستان برای مواجهه با هژمونی ایران در منطقه رویکرد «مهار از طریق مذاکره» را برگزید. ریاض طی سالیان از طریق جلوه‌های سخت و نرم از ایالات متحده به دنبال مدیریت رفتار منطقه‌ای ایران و فشار بر آن بود که سرانجام در پی انفجار در تاسیسات نفت آرامکو در سپتامبر ۲۰۱۹ و عدم دریافت حمایت از سوی واشنگتن، به این نتیجه رسید که رویکردی بر اساس «مصون‌سازی استراتژیک» را در پیش گیرد تا علاوه بر حفاظت از خود در برابر تهدیدها زمینه برای بازیابی راهبردهای سابق فراهم شود. در واقع از ظواهر امر چنین برمی‌آید که تامین امنیت دریایی و دریانوردی در خلیج‌فارس با هدف تقویت همکاری‌ها و تامین زنجیره صادرات و واردات انرژی هدف اصلی عربستان در این توافق بوده است. البته در این میان ایران نیز درصدد است تا با حل برخی مسایل منطقه‌ای، از مزایای بهبود رابطه با عربستان برای خارج‌شدن از فشار تحریم‌ها برخوردار شود.
لزوم توجه ویژه به گنجاندن فولاد و مواد غذایی در سبد صادراتی به عربستان
تجارت ایران و عربستان در سال ۲۰۰۶ در بیشترین میزان خود بود و به ۸۵۱میلیون دلار می‌رسید. بعد از سال ۲۰۱۵ که تجارت دو کشور به ۳۳۰میلیون دلار رسیده بود، مبادلات دو کشور تقریبا قطع بوده است. نکته حائز اهمیت این است که تراز تجاری دو کشور در بیشتر سال‌ها به نفع ایران مثبت بوده است و صادرکنندگان ایرانی توانسته‌اند صادرات بیشتری را نسبت به واردات از عربستان رقم بزنند و این نسبت در سال‌های ۲۰۰۸-۲۰۰۴ مشهودتر است.
بر این اساس انتظار واقع‌بینانه از روابط اقتصادی این دو همسایه رقمی حدود یک میلیارد دلار در وهله نخست یعنی مانند پیش از قطع روابط و هدفگذاری تجارت دو تا سه میلیارد دلاری در سال‌های پیش رو است .
عربستان به دلیل شرایط زراعی نامناسب، خاک غیرحاصلخیز و اقلیم گرم و خشک عمده مواد غذایی و محصولات کشاورزی خود را از خارج از کشور وارد می کند و از ضریب امنیت غذایی پایینی برخوردار است و با توجه به ظرفیت‌های عظیم کشاورزی و اقلیم چهارفصل در ایران،این کشور قادر خواهد بود با ارسال محصولات کشاورزی از طریق بنادر جنوبی خود صادرات مستقیم به عربستان را آغاز کند
در وهله اول باید در نظر داشت که عربستان به دلیل شرایط زراعی نامناسب، خاک غیرحاصلخیز و اقلیم گرم و خشک عمده مواد غذایی و محصولات کشاورزی خود را از خارج از کشور وارد می کند و از ضریب امنیت غذایی پایینی برخوردار است و بر اساس آمار در سال ۲۰۲۱، از تمامی کشورهای دنیا بجز ایران، بورکینافاسو و سودان واردات داشته است و دلیل این موضوع نیز، سیاست های میان دو کشور بوده است.
این در حالی است که با توجه به ظرفیت‌های عظیم کشاورزی و اقلیم چهارفصل در ایران و امتیاز همسایگی دو کشور، ایران قادر خواهد بود با ارسال محصولات کشاورزی از طریق بنادر خرمشهر، اروند کنار، امام خمینی و آبادان و بدون استفاده از بنادر واسطه در دبی و امارات مستقیما صادرات به عربستان را آغاز کند.
براساس آمار اعلامی گمرک ایران، در ده ماهه ابتدایی سال گذشته میزان صادرات تهران به ریاض ۱۴ میایون و ۷۵۰ هزار دلار بوده است که بیش از ۹۵ درصد آن صادرات شمش و فولاد بوده است. تجارت‌های مرتبط با فولاد معمولا بازارهای مستمر و ادامه‌دار را می‌طلبد و این موضوع نشان‌دهنده آن است که روابط تجاری دو کشور برای محصولاتی مانند فولاد که به استمرار نیاز دارد مهیا شده که این موضوع می‌تواند در آینده به توسعه روابط اقتصادی در سایر سطوح نیز منجر شود. همچنین برنامه های گسترده عربستان برای ساخت و سازهای عظیم در آینده آهن و فولاد را در راس هرم نیازهای صنعتی این کشور قرار داده است که با توجه به رتبه عمدتا تک رقمی ایران در تولید و صادرات فولاد فرصت بسیار مناسبی برای ارزآوری در این صنعت به شمار می‌آید.
به گفته یحیی آل‌اسحاق، رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق بهبود ارتباطات ایران و عربستان و کشورهای حاشیه خلیج فارس به بهبود روابط تجاری و نقل و انتقالات مالی ایران در منطقه کمک خواهد کرد، خصوصا در حوزه نقل و انتقالات ارزی و کالا.
نزدیکی عربستان سعودی و ایران می‌تواند فرصتی برای دستیابی به تغییرات مثبت اقتصادی باشد؛ اما این امر مستلزم کاهش تحریم‌های آمریکا و تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران و همکاری و تفاهم دیپلماتیک است. چنانچه این امر محقق شود، استفاده از فرصت‌های سرمایه‌گذاری و تجاری موجود میان دو کشور امکان‌پذیر می‌شود که موجب رشد اقتصادی و ثبات منطقه خواهد بود.
افزون بر این، حوزه‌هایی چون ترانزیت و توسعه بنادر و دریانوردی که دو کشور منافع مشترکی در آن دارند می‌تواند در کانون سرمایه گذاری مشترک دو کشور قرار گیرد، چرا که ایران با موقعیت ویژه ژئوپلیتیک خود می‌تواند به راحتی مسیر دسترسی عربستان به قفقاز و آسیای میانه را تسهیل کند و از سوی دیگر عربستان با موقعیت سرزمینی ممتاز خود می‌تواند پلی برای ورود ایران به بازارهای بکر و بزرگ آفریقا باشد.
ضرورت های مسیر توسعه تعامل اقتصادی با عربستان
تدوین نقشه راه اقتصادی دو کشور ضرورتاً باید به صورت مشترک و در راستای نقشه راه سیاسی صورت گیرد تا به همکاری‌های آتی پایدار بینجامد و نخستین گام در این زمینه تشکیل کمیته‌ای متشکل از بوروکرات‌های اقتصادی و زیر نظر مقامات اقتصادی بلندپایه برای تدوین نقشه راه در بازه زمانی مشخص است.
افزون بر این، بخش خصوصی ایران نیز به ناگزیر باید الزامات ژئوپلیتیکی را در محاسبات و برنامه‌های خود در تعامل با عربستان سعودی در نظر گیرد. به‌طور تاریخی عربستان سعودی از اهرم‌های فشار اقتصادی برای پیشبرد اهداف سیاسی یا فشار بر دولت‌های متخاصم بسیار استفاده می‌کند. قطع روابط تجاری با ترکیه و تحریم قطر که بعدها به‌واسطه احیای روابط سیاسی برطرف شد، نمونه‌های اخیر این راهبرد است؛ بنابراین بخش خصوصی ناگزیر است به‌موازات گذار یا عدم گذار دولت‌های دو کشور از مراحل چهارگانه تعامل، تفاهم، همکاری راهبردی و اتحاد، برنامه‌های تعاملات اقتصادی خود را تنظیم کند.
عربستان سعودی می‌تواند مسیر مناسبی برای دسترسی آسان‌تر ایران به آفریقا باشد. از طرف دیگر ایران می‌تواند از طریق کریدور شمال-جنوب مسیر بهینه و مناسب برای دسترسی عربستان سعودی به اقتصادهای آسیای مرکزی و اقتصاد روسیه باشد. بنابراین دو کشور در حوزه لجستیک دارای منافع مشترکی هستند
در عین حال ، یکی از راهبردهای جدید اقتصاد عربستان سعودی برای نیل به اهداف چشم‌انداز ۲۰۳۰، تبدیل شدن به هاب لجستیک میان آفریقا، اروپا و آسیا است. عربستان سعودی می‌تواند مسیر مناسبی برای دسترسی آسان‌تر ایران به آفریقا باشد. از طرف دیگر ایران می‌تواند از طریق کریدور شمال-جنوب مسیر بهینه و مناسب برای دسترسی عربستان سعودی به اقتصادهای آسیای مرکزی و اقتصاد روسیه باشد. بنابراین دو کشور در حوزه لجستیک دارای منافع مشترکی هستند.
قوت گرفتن احتمال اتصال ریلی ایران-عراق-کویت-عربستان
اهمیت کریدورها و دالان‌های تجاری در جهان امروزی بسیار پررنک شده است . پروژه ریلی ایران، عراق و عربستان حلقه مفقوده کریدور شرق به آفریقا و تسهیل‌کننده تجارت از خلیج فارس تا آسیای مرکزی خواهد بود و اخیرا نیز روزنامه کویتی الجریده اعلام کرده که عربستان اتصال خط ریلی با ایران از طریق بصره عراق و کویت را بررسی می‌کند.
این موقعیت مهم ژئوپلتیک ایران به عنوان تنها راه مواصلاتی ریلی و آسان، توجه کشورهای حوزه خلیج فارس را نیز که از سال‌ها پیش در پی گسترش رشد جایگاه و ارتقاء اقتصادی و صادراتی خود بوده اند جلب کرده است. باید خاطرنشان کرد این موقعیت خاص، موجب تجارت کشورهای خلیج فارس با شرق آسیا تا اروپا وآفریقا و آسیای مرکزی و روسیه شده و همچنین این کشورها می‌توانند از مسیر ریلی ایران به هند دسترسی داشته باشند و از هزینه های صادراتی خود بکاهند.
گفته می شود این کریدور شامل بخش بزرگی از پروژه راه ابریشم چین با عنوان (یک کمربند و یک جاده) می باشد. کشور چین در سال های اخیر همواره در رقابت سنگین اقتصادی با ایالات متحده آمریکا بوده و درصدد یافتن موقعیت برتر هژمونیک اقتصادی در قبال آمریکا به خصوص در منطقه مهم غرب آسیا می باشد. باید توجه داشت در دهه ی اخیر این کشور به دنبال افزایش سرمایه گذاری و مبادلات تجاری خود با کشورهای آفریقایی برآمده است و چشم انداز وسیعی به قاره آفریقا دارد و بنظر می رسد وجود یک مسیر ریلی با صرفه از طریق ایران و عراق و عربستان و سپس دریای سرخ در این راستا بسیار راه‌گشا خواهد بود.
عربستان با وجود منابع عظیم نفتی و درآمدهای حاصل از آن در طی سال های اخیر به پیشرفت و توسعه اقتصادی خوبی دست یافته و به دنبال رشد و سرمایه گذاری برآمده از درآمدهای غیر نفتی خود می باشد. در این راستا توسعه راه های تجاری در یک مسیر امن با همکاری و همگرایی با همسایگان خود و دیگر کشورها یکی از اهداف فوق این کشور می باشد. به نظر می رسد با بهبود روابط ایران و عربستان و زمزمه ی اتصال ریلی ایران و عراق و کویت و عربستان، یکی از اهرم‌های فشار آمریکا و هم پیمانان منطقه‌ای آن (ترکیه و اسرائیل) بر علیه این پروژه ریلی، عراق و موقعیت خاص این کشور باشد که طی سال های طولانی به خصوص ۲۰۰۳ ببعد تحت نفوذ سیاسی و نظامی و اقتصادی آمریکا بوده است.
تکمیل پروژه ریلی راه آهن شلمچه-بصره، عربستان کشورهای حوزه خلیج فارس را از راه ریلی به ایران و شرق آسیا متصل نموده و می تواند در ادامه، ایران را به سوریه (بندر لاذقیه و طرطوس)، لبنان، دریای مدیترانه و سپس اروپا متصل کند
در این راستا باید افزود تکمیل پروژه ریلی راه آهن شلمچه-بصره، عربستان کشورهای حوزه خلیج فارس را از راه ریلی به ایران و شرق آسیا متصل نموده و می تواند در ادامه، ایران را به سوریه (بندر لاذقیه و طرطوس)، لبنان، دریای مدیترانه و سپس اروپا متصل کند. همچنین باید خاطرنشان کرد این راه ریلی ترانزینی و مسافری، موجب افزایش سفرهای زیارتی و گردشگری و تقویت اقتصاد ایران و کشورهای همسایه خود و همچنین کشورهای حوزه مقاومت و کاهش تاثیر تحریم‌های آمریکا علیه کشورهای مذکور می گردد.
پروژه ریلی ایران، عراق و عربستان حلقه ی مفقوده کریدور شرق به آفریقا و تسهیل کننده تجارت از خلیج فارس تا آسیای مرکزی خواهد بود. همچنین باید توجه داشت در ایجاد این مسیرهای ریلی که منافع کشورهای زیادی را در آسیا در بر خواهد گرفت.
نتیجه
احیای روابط با عربستان سعودی به‌عنوان مهم‌ترین بازیگر در شورای همکاری خلیج‌فارس این فرصت بالقوه را برای ایران فراهم می‌آورد تا به‌تدریج مذاکرات تجارت آزاد با شورای همکاری خلیج‌فارس را آغاز کند. به دیگر سخن ایران می‌تواند از موقعیت و پتانسیل عربستان سعودی برای پیشبرد تدریجی موافقت‌نامه جدید تجارت آزاد با کلیت شورای همکاری خلیج‌فارس بهره گیرد.
در عین حال باید در نظر داشت که با توجه به رابطه نزدیک ریاض و واشنگتن، عربستان با توجه به تحریم‌های آمریکا در خصوص سرمایه گذاری در ایران بسیار محتاط خواهد بود و ایران نیز برای پذیرش سرمایه خارجی نیازمند اصلاح برخی قوانین به خصوص مقررات مربوط به بخش خصوصی است.
با توجه به مناسبات ایالات متحده و عربستان و همچنین تعاملات اقتصادی عظیم ریاض با چین، ژاپن و کره جنوبی خصوصا در دوران ولیعهد این کشور محمد بن سلمان و اهداف وی در سند چشم انداز ۲۰۳۰ عربستان، انتظار جهش در روابط تجاری تهران و ریاض یا سرمایه گذاری بزرگ و فوری عربستان در ایران از واقعیت دور به نظر می رسد، اما با عنایت به روابط عربستان با عمده کشورهای حاشیه خلیج فارس و هم چنین کشورهای عربی قاره آفریقا، بهبود روابط سیاسی تهران و ریاض درب‌های تجارت این مناطق با ایران را گشوده‌تر خواهد کرد.
در این راستا بلافاصله پس از بازگشایی سفارتخانه‌ها و سرکنسولگری‌ها باید بر تبادل هیات‌های تجاری بخش خصوصی، ایجاد کمیته مشترک مالی، اعطای روادید و آغاز پروازها متمرکز شد تا گام به گام در مسیر رشد روابط اقتصادی حرکت کرد.
نظر شما