آفریقای جنوبی پل عضویت سریع ایران در بریکس؛ پورتوریا مقصد اول صادرات ایران در قاره سیاه

بازار؛ گروه بین‌الملل: اخیرا حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه در راستای دیپلماسی توجه به جنوب (آفریقا و آمریکای لاتین) دولت سیزدهم سفری به آفریقای جنوبی با هدف شرکت در پانزدهمین نشست کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی ایران و آفریقای جنوبی داشته است. این کشور مقصد اول صادرات کالاهای ایرانی در قاره سیاه است که نشانه اهتمام ایران برای تقویت مشارکت و تعامل اقتصادی با کشورهای این قاره است.

در حال حاضر قاره آفریقا به‌خاطر وجود منابع زیاد و ذخایر فلز و عنصرهای گرانبها که در مسیر گذار انرژی مثل ساخت باتری‌های لیتیومی مورد نیاز هستند، به محل رقابت قدرت‌های بزرگ تبدیل شده است.

قدرت‌های منطقه‌ای خاورمیانه چون ترکیه، عربستان و امارات نیز درصدد افزایش روابط خویش با کشورهای آفریقایی هستند. سهم ایران از تجارت قاره آفریقا که تقریباً ۱۲۰۰ میلیارد دلار است، در حال حاضر تنها ۰.۱ درصد است. صادرات ایران به این قاره در سال‌های گذشته به‌طور متوسط ۶۰۰ میلیون دلار بوده است. با این حال، با تلاش‌های انجام‌شده، حجم تجارت با قاره آفریقا در سال گذشته به بالای ۱ میلیارد دلار رسیده است و این در حالی است که صادرات چین به آفریقا سالانه حدود ۲۰۰ میلیارد دلار است.

اما در میان همسایگان ترکیه با وجود حضوری با تاخیر ده ساله در قاره آفریقا نسبت به ایران توانسته از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ صادرات خود به این قاره را ۲۰ درصد افزایش دهد.‌ هم‌چنین ترکیه با کمک ۱ میلیارد دلاری بلاعوض در آفریقا تلاش کرده تا بتواند چهره خوبی از خود در آفریقا به نمایش بگذارد و زمینه را برای فعالیت اقتصادی خود مهیا کند؛ این کشور هم‌چنین به منظور توسعه سیاست‌های اقتصادی‌اش در آفریقا، هم اکنون به بیش از ۴۰ کشور آفریقایی پرواز دارد و صادرات آن به آفریقا حدود ۲۰ برابر ایران (۱۳ میلیارد دلار) است.

آفریقا قاره فرصت‌ها برای ایران

راهبرد دولت یازدهم و دوازدهم ایران (دوران حسن روحانی) بر اساس نگاه به غرب و به‌خصوص اروپا پایه‌ریزی شد تا بدین وسیله ایران با خروج از انزوای اقتصادی و سیاسی و از طریق توافق هسته‌ای بتواند منافع و نیازهای کشور را تامین کند. اما با خروج یک‌جانبه و غیرقانونی آمریکا از توافق هسته‌ای، اعمال تحریم‌های یکجانبه آمریکا و سکوت و عدم کنشگری مناسب از سوی کشورهای اروپایی ، تجارت خارجی و فروش نفت ایران در شرایطی سخت قرار گرفت و ایران مجددا نگاه خود را برای یافتن شرکای اقتصادی و سیاسی معطوف به کشورهای شرقی و جنوبی کرد.

اما در دولت سیزدهم وضعیت تغییر کرد و ابراهیم رئیسی رئیس جمهوری ایران با در پیش گرفتن سیاست نگاه به شرق و نگاه به جنوب سعی کرد تا شرکای جدید اقتصادی برای ایران در اقصی نقاط جهان خصوصا در آفریقا و آمریکای لاتین بیابد.

در همین راستا وی ماه گذشته به دعوت روسای جمهور سه کشور کنیا، اوگاندا و زیمبابوه عازم این قاره شد و توافقات میان ایران و این سه کشور در خصوص تهاتر کالا با نفت، محصولات پتروشیمی و نیسان زامیاد در برابر کالاهای اساسی را می توان از مهم‌ترین دستاوردهای سفر وی خواند.

در بهمن ۱۴۰۰ رئیسی در دیدار با «رابرت دوسی» وزیر امور خارجه توگو با بیان اینکه کشورهای آفریقایی از ذخایر طبیعی، معدنی و نیروی انسانی غنی و با استعدادی برخوردار هستند، اظهار داشت: تهران بدنبال توسعه همه جانبه روابط با کشورهای آفریقایی از جمله توگو در راستای منافع مشترک ملت‌هاست.

به گفته کارشناسان گسترش روابط اقتصادی ایران با کشورهای آفریقایی نه تنها سبب افزایش جایگاه و اعتبار ایران در این قاره می شود، بلکه تامین کننده منافع اقتصادی ایران به عنوان یک بازار هدف صادراتی است و سبب گسترش نفوذ ایران در افق‌های جهانی وسیع‌تر می شود و در واقع آفریقا می‌تواند به عنوان کاتالیزور، روند حضور ایران را در بازارهای جهانی تسهیل کند

به گفته کارشناسان گسترش روابط اقتصادی ایران با کشورهای آفریقایی نه تنها سبب افزایش جایگاه و اعتبار ایران در این قاره می شود، بلکه تامین کننده منافع اقتصادی ایران به عنوان یک بازار هدف صادراتی است و سبب گسترش نفوذ ایران در افق‌های جهانی وسیع‌تر می شود و در واقع آفریقا می‌تواند به عنوان کاتالیزور، روند حضور ایران را در بازارهای جهانی را تسهیل کند.

درهم تنیدگی روابط ایران و آفریقای جنوبی از عضویت در بریکس، همکاری ترانزیتی و ظرفیت پروژه‌های فراسرزمینی

آفریقای جنوبی می‌تواند سنگ بنای استراتژی «جنوبی» ایران باشد که هدف آن تقویت روابط با کشورهای آفریقایی و آمریکای جنوبی است.

ایران همواره در طول تاریخ مناسبات گرم و دوستانه‌ای با آفریقای جنوبی بعنوان یکی از کشورهای عضو بریکس داشته است. دوستی‌های قدیمی و عدم منفعت طلبی بر سر نفت، انرژی هسته‌ای دو کشور و پروژه های بزرگ تجاری بخشی از زوایای همکاری میان دو طرف بوده است.

البته که تعاملات ایران با آفریقای جنوبی فراتر از روابط دوجانبه بوده است. آفریقای جنوبی دروازه بزرگ جنوب قاره آفریقا است که در آن منافع ایران وجود دارد و ایران سال گذشته دفتر تجاری خود را در این کشور افتتاح کرد.

در ژانویه ۱۹۸۴، ایران پایان تحریم‌های تجاری و اقتصادی علیه آفریقای جنوبی را اعلام کرد و در اردیبهشت ۹۴ روابط دیپلماتیک دوجانبه مجددا برقرار شد. با این وجود، در سال ۲۰۱۲، تحریم‌های ایالات متحده و اتحادیه اروپا علیه بانک مرکزی ایران، آفریقای جنوبی را مجبور به جایگزینی منبعی برای نفت ایران که ۲۷ درصد از واردات آن را تشکیل می‌داد، کرد.

بنابراین، آفریقای جنوبی به ناچار برای تامین نفت به عربستان روی آورد و به جستجوی تامین کنندگان جایگزین در قاره سیاه ادامه داد. در سال ۲۰۱۳، ۶۰ درصد نفت آفریقای جنوبی از عربستان سعودی و ایران و ۴۰ درصد از منابع آفریقایی تامین می‌شد.

البته ماجرای دوستی میان دو کشور تنها به این موضوع ختم نشد و حمایت این کشور از تهران در مجامع بین‌المللی از جمله سازمان ملل در خصوص پرونده هسته‌ای ایران نیز شایان ذکر است. مجله انگلیسی «اکونومیست» در سال ۲۰۱۰ آفریقای جنوبی را «یکی از سرسخت‌ترین حامیان ایران در سازمان ملل» توصیف کرد.

روابط حسنه ایران و آفریقای جنوبی می‌تواند مسیر تهران برای عضویت در بریکس را هموارتر کند و این موضوعی است که قویا مدنظر دولتمردان ایرانی است

اما روابط حسنه دو کشور می‌تواند مسیر تهران برای عضویت در بریکس را هموارتر کند و این موضوعی است که قویا مدنظر دولتمردان ایرانی است. امیرعبداللهیان در نشست خبری مشترک با نالدی پاندور، همتای آفریقای جنوبی خود گفته است: ما امیدواریم با حمایتی قوی که از آفریقای جنوبی انتظار داریم، از فرصت عضویت سریع (در بریکس) بهره‌مند شویم. نگاه ما در عضویت در بریکس، تقویت چندجانبه گرایی است. ما از عضویت کشورهای مختلف با هدف نیرومندسازی هرچه بیشتر بریکس استقبال می‌کنیم.

وزیر امور خارجه آفریقای جنوبی نیز در این دیدار ضمن تاکید بر اهمیت روابط ایران و کشورش، حمایت کشورش از عضویت ایران در بریکس را مورد اشاره قرار داد. هم‌چنین سیریل رامافوزا، رئیس جمهوری آفریقای جنوبی نیز در دیدار با امیرعبداللهیان تاکید کرده بود: آفریقای جنوبی علاقه‌مند است ایران به عضویت بریکس پذیرفته شود و از حمایت کامل ما برخوردار خواهد بود.

ایران به دلیل ظرفیت‌های بالا و موقعیت بی‌نظیر جغرافیایی خود کشوری است که می‌تواند هم خود را به عنوان قدرتی نوظهور نشان دهد و هم مرکز ثقل قدرت‌های اصلی جهان را از غرب به شرق منتقل کند لذا این موضوعی است که اعضای بریکس از جمله آفریقای جنوبی آن را به وضوح دریافته‌اند.

البته موقعیت ژئوپلیتیکی ایران که در چهارراه ترانزیت جهان واقع شده را نیز نباید در تعامل با آفریقای جنوبی فراموش کرد، چرا که با توجه به تحولات روسیه و اوکراین و تحریم شاخه شمالی کریدور شمال – جنوب که از روسیه می‌گذرد، ایران قادر است به عنوان مسیر ایمن و کوتاه برای جابجایی کالاها از آفریقای جنوبی به آسیای میانه، قفقاز و روسیه و یا بالعکس عمل کند.

در واقع ایران ظرفیت تبدیل شدن به هاب ترانزیتی بین قدرت‌های بزرگ بریکس را دارا است و با راه‌اندازی راهگذر قطب و تکمیل گذرگاه شمال – جنوب این ویژگی برجسته‌تر خواهد شد. کریدور قطب شمال مکمل کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب (INSTC) خواهد بود که آبراه‌ها و راه‌آهن‌ها را از روسیه و از طریق ایران به هند متصل می‌کند.

استقرار ایران میان روسیه و هند و استقرار آفریقای جنوبی در مسیر ارتباطی با برخی از اعضای بریکس بیانگر اهمیت عضویت ایران در بریکس است، چرا که ایران محل تلاقی دو کریدور جنوب به شمال و شرق به غرب است

استقرار ایران میان روسیه و هند و استقرار آفریقای جنوبی در مسیر ارتباطی با برخی از اعضای بریکس بیانگر اهمیت عضویت ایران در بریکس است، چرا که ایران محل تلاقی دو کریدور جنوب به شمال و شرق به غرب است.

آفریقای جنوبی در بین ۵۵ کشور آفریقایی یکی از پیشروترین کشورها به حساب می‌آید و البته جزو ۲۰ اقتصاد برتر دنیا نیز محسوب می‌شود. این کشور را می‌توان یک مرکز مهم برای توزیع کالاها به سایر کشورها در قالب «دروازه ورود کالاهای ایرانی به کشورهای آفریقایی» به شمار آورد.

واردات و صادرات این کشور بیش از ۲۸۰ میلیارد دلار در سال است، و بنا به اظهارات روح الله لطیفی، سخنگوی باشگاه تجار ایران و آفریقا، بیش از ۲۰ درصد حجم تجارت خارجی قاره آفریقا به این کشور اختصاص داده شده که این نشان از جایگاه اقتصادی بالای آفریقای جنوبی در قاره سیاه است.

به گفته وی، در چهار ماهه ابتدای سال جاری ایران حدود ۴۳۲ هزار تن کالا به ارزش تقریبی ۱۵۲ میلیون دلار به قاره آفریقا صادر کرده است که از این میان ۱۰۱ هزار تن کالا به ارزش ۲۹ میلیون دلار به آفریقای جنوبی بوده است که عمدتا شامل اوره، قیر، محصولات فلزی و آهنی و فرش، گلیم، شوینده‌ها و گلاب بوده است. که البته در مقایسه با ظرفیت دو کشور برای تعاملات اقتصادی رقم چشم‌گیری به شمار نمی‌آید.

مجموع ارزش کالاهای صادراتی ایران به این کشور در سال ۱۴۰۰ بالغ بر ۲۵۵ میلیون دلار بوده است. مجموع ارزش کالاهای وارداتی از آفریقای جنوبی به ایران در بازه زمانی یاد شده حدود ۶ میلیون و ۵۰۰ هزار دلار بوده است که عمدتا شامل نباتات و عصاره‌های نباتی بوده است.

آفریقای جنوبی با بحران بی‌سابقه کمبود برق مواجه است و ایران می‌تواند از طریق ساخت نیروگاه فراسرزمینی در این کشور و تامین سوخت آن به عنوان تامین کننده پایدار وارد عمل شود و علاوه بر صدور خدمات فنی و مهندسی به این کشور و تقویت وابستگی اقتصادی و سیاسی ارزآوری را در بحبوحه تحریم‌های غربی برای خود رقم زند

اما به جز ظرفیت بزرگ تعاملات تجاری دو کشور، اجرای پروژه‌های فراسرزمینی در آفریقای جنوبی به دست ایران نیز انتفاع دوجانبه را در پی خواهد داشت. آفریقای جنوبی با بحران بی‌سابقه کمبود برق مواجه است و ایران می‌تواند از طریق ساخت نیروگاه فراسرزمینی در این کشور و تامین سوخت آن به عنوان تامین کننده پایدار وارد عمل شود و علاوه بر صدور خدمات فنی و مهندسی به این کشور و تقویت وابستگی اقتصادی و سیاسی ارزآوری را در بحبوحه تحریم‌های غربی برای خود رقم زند. چنانکه شرکت‌های ایرانی پیش تر احداث نیروگاه در عراق، تاجیکستان، ترکمنستان و حتی اکوادور را در کارنامه خود با موفقیت ثبت کرده‌اند.

بحران برق و خاموشی‌های طولانی مدت در آفریقای جنوبی تا حدی است که رئیس جمهوری این کشور این بحران را که موجب کاهش رشد اقتصادی کشورش شده وضعیت فاجعه ملی اعلام کرد. شرکت دولتی «اسکام» که مسئولیت تامین برق آفریقای جنوبی را بر عهده دارد با انبوهی از بدهی روبرو است و نتوانسته تقاضای برق در این کشور را تامین کند.

نتیجه

تعمیق حضور اقتصادی ایران در آفریقای جنوبی از طریق توسعه بازار محصولات دانش‌بنیان و صادرات خدمات فنی، مهندسی، کشاورزی و پزشکی در قالب تنوع‌بخشی به سبد صادراتی جمهوری اسلامی ایران به آفریقای جنوبی امری است که تحقق آن نیازمند نگاه ملی و برنامه ریزی میان مدت و بلند مدت است.

وجود شاخص‌های پررنگی هم‌چون برخورداری از منابع اولیه و نیروی جوان در آفریقای جنوبی و عضویت آن در بریکس می‌تواند زمینه را برای اجرای پروژه های زیرساختی و سرمایه گذاری ایران در این کشور هموارتر کند.

هم چنین وجود معادن طلا در این کشور کار تهاتر کالا را برای ایران که در معاملات بانکی بین المللی خود با چالش های عدیده ای روبروست آسان‌تر می‌کند و امکان حضور تهران در پروژه‌ها و بازارهای آفریقای جنوبی را تقویت می‌کند.