بازار؛ گروه بین‌الملل: پیوندهای مشترک تاریخی، تأثیر وضعیت امنیتی در منطقه، جمعیت مسلمانان و جاذبه‌های اقتصادی، اهمیت توسعه روابط ایران با کشورهای آسیای مرکزی به ویژه تاجیکستان را به شدت برجسته کرده است.
فراز و فرود روابط دیپلماتیک تهران و دوشنبه
ایران و تاجیکستان طی سال‌های اخیر روابطی همراه با فراز و نشیب را تجربه کرده‌اند و روابط دو کشور به مدت 5 سال ملتهب شد. اما پس از سفر ابراهیم رئیسی رئیس جمهوری ایران به دوشنبه در شهریور 1400 برای حضور در اجلاس سران شانگهای و متعاقبا حضور امامعلی رحمان رئیس جمهوری تاجیکستان به ایران در خرداد گذشته و امضای 17 سند همکاری میان دو طرف روابط فی مابین کاملا در مدار دوستی و آشتی قرار گرفت.
در طی این دوره پنج ساله دولت تاجیکستان ایران را به پشتیبانی از «کودتای نافرجام» عبدالحلیم نظرزاده، معاون پیشین وزیر دفاع خود در سال ۲۰۱۵ و حمایت از حزب نهضت اسلامی تاجیکستان متهم کرده بود.
روابط تهران و دوشنبه به ویژه به دنبال دعوت ایران از محی‌الدین کبیری، رهبر حزب نهضت اسلامی تاجیکستان به عنوان "مهمان ویژه" به همایش "وحدت اسلامی" در تهران در اوایل دی‌ماه ۱۳۹۴ (دسامبر ۲۰۱۵) رو به تیرگی گرایید. پیشتر دادگاه عالی تاجیکستان حزب نهضت اسلامی تاجیکستان را سازمانی "تروریستی" اعلام کرده و فعالیت آن در کشور ممنوع شده بود.
اما در سال 1400 در اظهارات مقامات دو کشور، نشانه‌هایی از تنش‌زدایی دیده شد و سرانجام شیرعلی میرزا، وزیر دفاع تاجیکستان در ماه آوریل سال ۲۰۲۱ در سفری از پیش برنامه‌ریزی نشده به ایران سفر کرد و با وزیر دفاع و رئیس ستاد کل نیروهای مسلح کشورمان دیدار و گفت‌وگو داشت. در پایان این گفت‌وگوها مقامات هر دو کشور به همکاری در بخش نظامی تاکید کردند. در ماه می همان سال، رمضان رحیم‌زاده، وزیر کشور تاجیکستان هم به ایران سفر و با مقامات ایرانی دیدار و گفت‌وگو کرد.
علاوه بر بهبود مناسبات سیاسی میان تهران و دوشنبه، روابط دو طرف در ابعاد نظامی نیز رو به گسترش است و ایران اقدام به ساخت کارخانه تولید پهپاد موسوم به "ابابیل ۲ " در تاجیکستان کرده است که علاوه بر توانایی بالای عملیات انهدامی قادر به انجام ماموریت‌هایی مانند شناسایی و تصویربرداری هوایی نیز هست
علاوه بر بهبود مناسبات سیاسی میان تهران و دوشنبه، روابط دو طرف در ابعاد نظامی نیز رو به گسترش است و ایران اقدام به ساخت کارخانه تولید پهپاد موسوم به "ابابیل ۲ " در تاجیکستان کرده است که علاوه بر توانایی بالای عملیات انهدامی قادر به انجام ماموریت‌هایی مانند شناسایی و تصویربرداری هوایی نیز هست
اخیرا نیز در گفت‌وگوی تلفنی میان وزیر خارجه حسین امیرعبداللهیان و همتای تاجیک وی سراج الدین مهرالدین، امیرعبداللهیان با اشاره به روابط دوستانه و نزدیک جمهوری اسلامی ایران و دولت تاجیکستان اعلام کرده است: اکنون فصل جدیدی از همکاری‌های همه جانبه در مناسبات ایران و تاجیکستان شکل گرفته است که این روند رو به رشد در روابط باید ادامه یابد. در این تماس تلفنی طرف تاجیک از رئیسی برای سفر به دوشنبه دعوت به عمل آورد.
مختصات روابط تجاری تهران و دوشنبه
ارزش صادرات ایران به این کشور از حدود ۲۱۷ میلیون دلار در سال 1396 به ۷۸ میلیون دلار در سال 1397 کاهش یافت و این روند نزولی تا سال 1400 نیز ادامه داشت. البته لازم به ذکر است که در رابطه با عوامل بین‌المللی، با توجه به روابط اقتصادی اندک آمریکا با تاجیکستان، تعاملات اقتصادی این کشور با ایران چندان تحت تاثیر تحریم‌ها نبوده است و افزون بر این دولت رئیسی از زمان آغاز به کار خود سیاست خارجی متوازن و لزوم توجه به شرق و افزایش تعاملات اقتصادی با کشورهای منطقه و همسایگان را در اولویت دستور کار خود قرار داده که یکی از نتایج بارز آن عضویت کامل ایران در بلوک اقتصادی شانگهای است که میتواند آورده‌های اقتصادی و گسترش بازارهای صادراتی را برای ایران در تنگناهای تحریم‌ها به همراه آورد. البته امامعلی رحمان پیشتر از مخالفان پیوستن ایران به این بلوک اقتصادی بوده است.
حجم مبادلات تجاری میان ایران و تاجیکستان در سال 1401 به 240 میلیون دلار رسیده است که این رقم در سال 1399 حدود 57 میلیون دلار بوده است و هدف دو کشور دستیابی به رقم 500 میلیون یورو تجارت دوجانبه سالانه است
به گفته نظام الدین زاهدی سفیر تاجیکستان در تهران حجم مبادلات تجاری میان دو کشور در سال 1401 به 240 میلیون دلار رسیده است. این رقم در سال 1399 حدود 57 میلیون دلار بوده است. هدف دو کشور دستیابی به رقم 500 میلیون یورو تجارت دوجانبه سالانه است. در سال 1400، بیش از ۱۳۹ هزار تن کالای غیرنفتی به ارزش ۱۳۱ میلیون دلار بین ایران و تاجیکستان تبادل شد که نسبت به مدت مشابه، رشد ۴۸۹ درصدی در وزن و ۴۶۳ درصدی در ارزش را به همراه داشته است. البته این رقم با توجه به پتانسیل گستره اقتصادی دو کشور رقمی ناچیز است چرا که در طی سال‌هایی حجم تجارت دو طرف حدود 300 میلیون دلار نیز بوده است.
تولیدات و صادرات عظیم تاجیکستان در زمینه آلومینیوم و نخ پنبه بازار هدف مناسبی در ایران دارد و تاجیکستان نیز متقابلا به واردات محصولات پتروشیمی، نفتی، فرآورده‌های گوشتی، چای، سیمان و محصولات دارویی از ایران نیازمند است. البته محصولات کشاورزی، خشکبار، مصالح ساختمانی، محصولات صنعتی، لوازم الکترونیکی، لوازم‌خانگی، محصولات شیمیایی، ماشین‌آلات صنعتی و ادوات کشاورزی نیز از سایر اقلام صادراتی ایران به تاجیکستان هستند.
در بازه زمانی ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۹، از ۶۳ کشور جهان سرمایه گذاری کننده در اقتصاد تاجیکستان، ایران با ۲۸۱.۸ میلیون دلار (انواع خدمات: صنعت، ساخت و ساز، خدمات مالی، تجارت) جایگاه هشتم را به خود اختصاص داده است. از نظر درصدی، سهم پکن ۲۹ درصد و سهم تهران ۲.۹ درصد از کل درصد سرمایه گذاری در اقتصاد تاجیکستان بوده است.
تاجیکستان با توجه به اشتراک فارسی تاجیکی با فارسی رایج در ایران، یک شریک طبیعی اقتصادی برای ایران در نظر گرفته می شود و به همین دلیل، پیمانکاران ایرانی چندین پروژه زیربنایی را در این کشور انجام داده‌اند که شامل احداث تونل استقلال (انزاب) به ارزش چند میلیارد دلار است. این تونل زمان سفر بین دوشنبه، پایتخت تاجیکستان، و دومین شهر بزرگ آن، خجند را به طور چشمگیری کاهش می‌دهد و در واقع اتصال شمال و مرکز تاجیکستان را که در فصل زمستان مسدود می‌شد ممکن کرده است. ساخت نیروگاه ۲۲۰ مگاواتی سنگتودا-۲ در سال ۲۰۱۹ و آغاز به احداث نیروگاه دیگری در سد راغون تاجیکستان نیز تماما پروژه‌هایی است که به دست پیمانکاران ایرانی انجام شده است.
اهمیت متقابل ایران و تاجیکستان
در نگاه کلی میتوان گفت ایران با حرکت به سمت آسیای مرکزی در حال پیشبرد اولویت‌های سیاست خارجی خود است که شامل مقابله با تحریم‌ها از طریق ایجاد کانال‌های جدید تجاری و مبارزه با تهدیدات خارجی است.
علاوه بر این، تاجیکستان نیز میتواند به محرکی برای همکاری نزدیک‌تر بین ایران و سایر کشورهای آسیای مرکزی تبدیل شود. هرچند در مورد امکانات تاجیکستان با توجه به توان اقتصادی و میزان نفوذ آن در منطقه نمی توان اغراق کرد. همچنین تاجیکستان میتواند به یک شریک مهم ایران در سازمان ملل تبدیل شده و از آن حمایت کند و در مقابل نیز ایران ضمانت امنیت این کشور آسیای میانه را بر عهده خواهد گرفت.
برای کشورهای محصور در خشکی آسیای مرکزی، ایران امتیازات بزرگی چون استقرار در مسیر کریدورها و زیرساخت‌های حمل و نقل انرژی را دارد که مورد نیاز این کشورها است، زیرا موقعیت ژئوپلیتیک ویژه ایران میتواند پلی برای ورود تاجیکستان محصور در خشکی به آب های آزاد از طریق بندر چابهار در جنوب و بندر امیرآباد در شمال باشد و تاجیکستان نیز می تواند ترانزیت ایران به چین را تسهیل نماید
برای کشورهای محصور در خشکی آسیای مرکزی، ایران امتیازات چشم گیری مانند استقرار در مسیر کریدورها و زیرساخت‌های حمل و نقل انرژی را دارد که مورد نیاز این کشورها است. موقعیت ژئواکونومیک و ژئوپلیتیک ویژه ایران میتواند پلی برای ورود تاجیکستان محصور در خشکی به آب های آزاد از طریق بندر چابهار در جنوب و بندر امیرآباد در شمال باشد و این در حالی است که تاجیکستان نیز می تواند ترانزیت ایران به چین را تسهیل نماید.
از آنجایی که هر دو کشور عضو توافقنامه های حمل و نقلی مختلف از جمله کریدور شمال - جنوب، کریدورهای حمل و نقلی اکو و تراسیکا بوده و در زمینه ارتباطات حمل و نقلی موافقت‌نامه‌های زیادی میان دو کشور امضا شده است و ایران نیز میتواند تامین کنننده دسترسی تاجیکستان به آب های آزاد باشد بنابراین گسترش روابط تزانزیتی یک معامله برد متقابل برای طرفین به حساب می‌آید.
با توجه به این که کریدور حمل و نقل قرقیزستان، تاجیکستان، افغانستان و ایران (کتای) و کریدور اکو (اسلام آباد، تهران، استانبول) مهم‌ترین کریدورهای ترانزیت بین ایران و تاجیکستان هستند، هر دو کشور باید فعال‌تر از مزایای این کریدور بهره‌مند شوند تا دسترسی آسانتری به بازارهای آسیای میانه صورت گیرد.
ایران و تاجیکستان و تبادلات برقی
پتانسیل و تجربیات ارزشمند فنی مهندسی ایران و منابع عظیم آبی تاجیکستان فرصتی طلایی برای ساخت نیروگاه برق آبی در تاجیکستان و سوآپ برق این کشور به آسیای مرکزی و آسیای جنوبی با تکیه بر دانش فنی ایران است.
تاجیکستان جزء شش کشور جهان است که بیشترین پتانسیل تولید برق را دارد. منابع انرژی آبی این کشور امکان ساخت تاسیساتی را فراهم می کند که مجموع تولید انرژی آن می تواند تا ۵۲۷ میلیارد کیلووات ساعت در سال باشد و همین امر موجب ترغیب کشورهایی چون روسیه، مصر و ازبکستان به ساخت نیروگاه برقابی دراین کشور شده است.
شرکت‌های خصوصی صنعت برق ایران می‌توانند در پروژه‌هایی نظیر مطالعات توسعه برق، کاهش تلفات، صادرات تجهیزات فنی، خدمات مهندسی، انتقال خطوط مشترک و آموزش با کشور تاجیکستان همکاری داشته باشند. همچنین با عنایت به توانمندی‌های بالای شرکت‌های آبی ایران در حوزه‌های مختلف اعم از ساخت انواع تجهیزات فنی، این شرکت ها آماده حضور فعال در طرح‌ها و پروژه‌های آبی کشور تاجیکستان به ویژه در حوزه‌هایی چون آب شرب، بازیافت و تصفیه آب و شیرین سازی آب دریا هستند.
به نظر می رسد با اهتمام بخش خصوصی صنعت برق برای حضور هر چه گسترده‌تر در پروژه‌های صنعتی در کشورهای همسایه از جمله تاجیکستان و با توجه به کارنامه موفق مهندسان و صنعتگران ایرانی در تاسیس نیروگاه در کشورهایی همچون عراق و سوریه که حاکی از دانش فنی بالا و توانمندی شرکت های خصوصی ایرانی است، لازم است هر چه بیشتر این فرصت غنیمت شمرده شود و تسهیلات لازم برای حضور این شرکت‌ها در پروژه های فراسرزمینی فراهم شود. بدیهی است عایدی و ارزآوری ناشی از چنین پروژه های علاوه بر گسترش افق تجارت میان دو کشور موجب گشایش های مالی برای ایران و خلاصی از فشارها و تنگناهای ناشی از تحریم های ظالمانه غرب خواهد بود.
همچنین در چنین شرایطی با توجه به موقعیت ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک ایران میتوان برق تولیدی را طریق کریدور برق شمال - جنوب به کشورهایی همچون گرجستان و ارمنستان سواپ کرد که خود منجر به تقویت وزنه اقتصادی و سیاسی ایران در منطقه خواهد شد . بنابراین گسترش روابط تجاری خصوصا سواپ انرژی با جمهوری های محصور در خشکی آسیای میانه از جمله تاجیکستان ظرفیتی عظیم است که نباید از آن غافل شد.
نتیجه
استقبال تاجیکستان برون‌سپاری پروژه های صنعتی و سدسازی خود به پیمانکاران ایرانی لزوم بهره‌برداری ایران از فرصت صدور خدمات فنی – مهندسی به تاجیکستان را پررنگ‌تر می‌کند. بدیهی است با وجود کثرت شرکت‌های دانش بنیان توانمند و پردستاورد حوزه هایی چون صنعت کشاورزی، برق و صنعت ایران در صورت فعال سازی دیپلماسی اقتصادی سهم گسترده‌تری از بازار تاجیکستان را کسب خواهد کرد و جایگاه و وزنه اقتصادی و سیاسی خود را در میان کشورهای آسیای میانه ارتقا خواهد داد.
همچنین با توجه به استقرار رایزن بازرگانی ایران در تاجیکستان تا پایان سال جاری، لزوم برپایی نمایشگاه تخصصی، تبادل بیشتر هیات های تجاری با هدف بازاریابی و بازارسازی برای توسعه بازار صادراتی در این کشور آسیای میانه که نیازمند خدمات فنی و مهندسی است و ساختار تولیدی ضعیفی دارد احساس می شود. جمهوری اسلامی ایران فعالیت‌هایی را در طول ۳۰ سال گذشته در جهت توسعه و تحقق اهداف سه‌گانه استراتژیک تاجیکستان در زمینه انرژی، دستیابی به امنیت قضایی و پایان دادن به بن‌بست ارتباطی مشارکت خوبی داشته است. اما در حالت کلی احیای پیوندهای دیرینه و تعمیق روابط ایران و تاجیکستان در گرو شاخصه‌های مهمی چون پایدارسازی روابط اقتصادی، پرهیز از شکل‌گیری تنش‌ها و تلاش در جهت اعتمادسازی است.
نظر شما