پیوند اهداف مشترک ترانزیتی تهران و آستانه؛ تکمیل کریدور شمال–جنوب متضمن منافع ایران در آسیای میانه

بازار؛ گروه بین الملل: مشارکت سیاسی در مسائل بین‌المللی، وابستگی متقابل در حوزه ترانزیت بین‌المللی، مبادلات تجاری رو به رشد و حضور مشترک در اتحادیه اقتصادی اوراسیا و شانگهای همگی از عوامل زمینه ساز نزدیکی بیش تهران و آستانه در حوزه های گوناگون شده است.

قزاقستان ثروتمندترین کشور آسیای مرکزی با منابع غنی نفتی و گازی و معدنی است که طی دو سال اخیر تمایل ویژه تری به توسعه روابط اقتصادی با ایران از خود نشان داده است. برگزاری کمیسیون های اقتصادی و همایش های تجاری مشترک صورت مکرر، اعزام هیات های تجاری به تهران و هدف گذاری 3 میلیارد دلاری تجارت با ایران همگی مهر تاییدی بر این ادعا است.

ایران نیز خود به این اشتیاق قزاقستان پاسخ مثبت نشان داده و در سال گذشته نمایشگاه اختصاصی کالاهای ایرانی در آلماتی را با حضور ۶۸ شرکت ایرانی برگزار نمود و در همایش اقتصادی مشترک با این کشور که آذر ماه سال گذشته در آلماتی برگزار شد حضور یافت.

اخیرا نیز علی اکبر جوکار سفیر ایران در قزاقستان در دیدار با قنات توموش، معاون وزیرخارجه این کشور رونوشت استوارنامه خود را تقدیم وی کرده و خواستار توسعه روابط اقتصادی و تجاری میان دو کشور شده است. وی در همین راستا اعلام کرد که یک هیات تجاری از هرمزگان در سال جاری به قزاقستان اعزام خواهد شد تا مسیر برای بازدید میدانی فعالان اقتصادی ایران هموارتر شود.

به تازگی محسن فغانی سرکنسول جمهوری اسلامی ایران در آلماتی قزاقستان در دیدار با اووز تایمبتوف، مدیر کل جدید اتاق بازرگانی آلماتی اعلام کرده که حجم مبادلات فی مابین قزاقستان و ایران در سال ۲۰۲۲ نسبت به سال ۲۰۲۱ حدود ۲۰ درصد افزایش یافته و از ۴۴۰ میلیون دلار به ۵۲۸ میلیون دلار رسیده است.

توسعه روابط ترانزیتی بخش اصلی هرم روابط دوجانبه ایران و قزاقستان

حضور مشترک ایران و قزاقستان در کریدور شمال – جنوب بیش از هر عامل دیگری موجب درهم تنیدگی منافع مشترک لجستیکی و حمل و نقلی دو طرف شده است. ترانزیت کالاهای قزاقستان به مقصد ایران عمدتا از طریق دریای خزر و راه آهن قزاقستان – ترکمنستان – ایران صورت می گیرد.

دی ماه سال گذشته خبرگزاری تاس اعلام کرد قاسم ژامرت تاکایف رئیس جمهور قزاقستان در نشست سران همسود بر اهمیت مسیر ترانزیتی « شمال - جنوب» و نقش کشورهای ایران، ترکمنستان و قزاقستان در این کریدور تاکید کرده بود. وی هم چنین نقش دالان حمل و نقلی راه آهن «قزاقستان-ترکمنستان-ایران » را بسیار حایزاهمیت خوانده بود.

هم چنین در آذر ماه سال جاری نیز سریک ژومان گارین، معاون نخست وزیر قزاقستان از تمایل کشورش برای افزیش سهم خود در ترانزیت کالا بین روسیه و ایران از طریق کریدور بین المللی شمال - جنوب خبر داده بود.

به گزارش رویترز، وی در دیدار با یک هیات تجاری روسیه در آلماتی عنوان کرده بود در ۹ ماهه نخست سال گذشته میلادی ۸۰ هزار تن کالا از طریق مسیر شرقی کریدور بین المللی شمال - جنوب بین روسیه و ایران در خاک قزاقستان جابجا شده است که در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته، هشت برابر شده است.

توافق‌نامه کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب که با نام نستراک نیز شناخته می شود، در سپتامبر ۲۰۰۰ میلادی بین سه کشور ایران، هند و روسیه منعقد شد. درحال حاضر ۱۰ عضو جدید شامل آذربایجان، ارمنستان، قزاقستان، تاجیکستان، ترکیه، اوکراین، بلاروس، عمان و سوریه نیز به این توافق‌نامه ملحق شده‌اند.

راهگذر شمال- جنوب، شبکه حمل و نقل دریایی، ریلی و جاده‌ای به طول ۷ هزار و ۲۰۰ کیلومتر است که با راه‌اندازی کامل آن می‌توان شاهد تغییر زنجیره‌های لجستیک، کاهش هزینه و زمان تحویل کالا، جذب جریان حمل کالا و سود از کشورهای همسایه برای ایران بود. اما حلقه مفقوده این راهگذر در بخش ایران خط ریلی رشت – آستارا به طول 164 کیلومتر است که به رغم اصرار کشورهایی چون روسیه و آذبایجان بر راه اندازی آن، هنوز تکمیل نشده است.

کریدور شمال - جنوب یک مسیر اقتصادی و استراتژیک مهم برای ترانزیت بار از طریق ایران میان هند، روسیه، کشورهای CIS و شمال اروپا است که تکمیل راه‌آهن رشت - آستارا تنها بخش تکمیل نشده این کریدور است. این مسیر ریلی در ادامه راه آهن قزوین - رشت، مرکز استان گیلان را به منطقه ویژه اقتصادی کاسپین متصل می‌کند که از نظر مبادلات بازرگانی با کشورهای همجوار منطقه دارای اهمیت ویژه است.

دی ماه سال جاری نیز مهرداد بذرپاش، وزیر راه و شهرسازی گفته بود در صورت تأمین مالی با مشارکت روس‌ها، این خط ریلی سه‌ساله تکمیل خواهد شد. دولت روسیه علاقمند به مشارکت در تکمیل راه‌آهن رشت- آستارا است تا به صورت وام و یا روش‌های دیگر به تأمین مالی این خط ریلی کمک کند. به همین منظور طی ماه‌های اخیر مذاکراتی با دولت روسیه در راستای توسعه ترانزیت میان دو کشور انجام شده است.نوع سرمایه‌گذاری روسیه در این پروژه، نحوه طراحی، بهره‌برداری و نحوه مشارکت دو کشور در حال مذاکره است.

باتوجه به نقشه های نظام بین الملل با هدف مانع تراشی در نقش آفرینی ایران در معادلات جهانی لازم است ایران به منظور رفع این تهدیدها و حفظ اهمیت ژئوپلیتکی و تأمین منافع ملی، ضرورتاً باید در اتحادیه ‏های منطقه ‏ای عضو شود که البته در وهله اول نیازمندی تقویت و توسعه زیرساخت های انتقال انرژی و کالا و دیگر مسیرهای ترانزیتی است

ناگفته پیداست با توجه به موانع گسترده ‏ای که نظام بین الملل در قبال حضور و نقش آفرینی ایران در معادلات جهانی ایجاد کرده است؛ در وضعیت کنونی عملیاتی ترین راه رفع این تهدیدها و موانع، عضویت و نقش ‏آفرینی در «اتحادیه ‏ها و معادلات منطقه ‏ای و اتصال به کریدورهای انتقال انرژی و دیگر محموله های تجاری و کالایی» است. به ویژه با تغییر برخی کریدورهای تجاری در منطقه قره‏‌باغ و بروز بحران اوکراین و روسیه، اهمیت جایگاه استراتژیکی و پل ارتباطی جاده ابریشمی ایران در خطر جدی قرار گرفته است. لذا، نظام جمهوری اسلامی ایران به منظور رفع این تهدیدها و حفظ اهمیت ژئوپلیتکی و تأمین منافع ملی، ضرورتاً باید در اتحادیه ‏های منطقه ‏ای عضو شود که البته در وهله اول نیازمندی تقویت و توسعه زیرساخت های انتقال انرژی و کالا و دیگر مسیرهای ترانزیتی است.

کریدور بین المللی شمال - جنوب در جمهوری اسلامی ایران امکان ترانزیت ریلی کالا از هند و کشورهای خلیج فارس به جمهوری آذربایجان، روسیه و شرق و شمال اروپا را فراهم می ‌کند؛ لذا این کریدور از اهمیت راهبردی برای جمهوری اسلامی ایران، منطقه و جهان برخوردار است و اساساً این کریدور، می‏تواند دیپلماسی سیاسی- اقتصادی ایران در قفقاز را از بن بست خارج نموده و نقش‏ آفرین کند.

در حال حاضر، برخی کشورها کریدورهای جایگزین را انتخاب و درحال دور زدن ایران هستند؛ به عنوان مثال، هند ارسال محمولات تجاری «غیر تحریمی» به روسیه را از طریق کشور گرجستان آغاز کرده است. همچنین در غیاب نقش بنادر و راه آهن روسیه به دلیل تحریم‌های بین المللی وضع شده بر علیه مسکو، کارشناسان بانک جهانی به کمک گرجستان و جمهوری آذربایجان آمده‌اند تا مسیر ترانزیتی آنها در امتداد کریدور میانی از عملکرد بهتری برخوردار شود؛ از این‌رو بانک توسعه آسیایی هم قرار است میلیون‌ها دلار برای توسعه کریدور میانی در اختیار گرجستان قرار دهد تا با ظرفیت بالاتر به حمل ریلی کالا و کانتینر از آسیا به اروپا کمک کند.

ایران به‌رغم سرمایه‌گذاری‌های قابل توجه در بنادری نظیر شهید رجایی، انزلی و آستارا؛ به جهت توسعه نقطه‌ای این بنادر و عدم اتصال خطوط مواصلات ریلی و جاده‌ای به یک شبکه موثر حمل‌ونقلی، هنوز نتوانسته به یک بازیگر کلیدی برای مبادلات تجاری منطقه ای، فرامنطقه ای و بین المللی تبدیل شود

مسئله مهم دیگر اینکه؛ به‌رغم سرمایه‌گذاری‌های قابل توجه در بنادری نظیر شهید رجایی (بندرعباس)، شهید بهشتی (چابهار)، امیر آباد و انزلی و آستارا؛ به جهت توسعه نقطه‌ای این بنادر و عدم اتصال خطوط مواصلات ریلی و جاده‌ای به یک شبکه موثر حمل‌ونقلی، ایران هنوز نتوانسته به یک بازیگر کلیدی برای مبادلات تجاری منطقه ای، فرامنطقه ای و بین المللی تبدیل شود. این یعنی همان «وضعیت متناقض نمایِ فقدان و یا ضعف زیرساختهای لازم جهت انتقال منابع به بازارهای منطقه ای و جهانی».

اهمیت متقابل روابط تهران و آستانه

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، ایران علاقه و پایگاه جدیدی برای سرمایه گذاری خارجی پیدا کرد. قزاقستان محصور در خشکی که به آب های آزاد دسترسی ندارد ایران را به عنوان یک شریک تجاری انتخاب کرد تا با ایجاد رابطه بتواند از طریق ایران به بازارهای بین المللی دست یابد.

ایران با موقعیت ژئواستراتژیک و ژئوپلیتیک ویژه در غرب آسیا و سپس در جهان یک گزینه طلایی برای قزاقستان بوده است. البته آستانه پیش تر با میزبانی مذاکرات هسته ای بر سر برجام حسن نیت خود را برای ایجاد روابط دوستانه به ایران نشان داده بود. علاوه بر این، ایران کنترل تنگه هرمز یعنی گلوگاه نفت در جهان را در اختیار دارد و خاورمیانه را به آسیای مرکزی و جنوبی متصل می کند؛ ضمن اینکه سرشار از نفت و گاز طبیعی است و پایگاه صنعتی قابل توجهی دارد. افزون بر این، ایران تنها کشوری است که امکانات ویژه ای برای انتقال انرژی از آسیای مرکزی به خلیج فارس و دریای عمان دارد.

به همین ترتیب، قزاقستان نیز موقعیت ژئواستراتژیک بسیار مهمی دارد و تنها کشور آسیای مرکزی است که با دو کشور بزرگ روسیه و چین دارای مرز مشترک بوده و با دریای خزر در مرزهای غربی ارتباط دارد. این کشور همچنین دارای منابع ارزشمند مس، روی، نقره، طلا، منگنز، سرب، نیکل، فسفات و اورانیوم و همچنین، قابلیت همکاری قومیتی و ثبات سیاسی و اقتصادی است.

به لحاظ تسهیل مبادلات ایران و قزاقستان و ایجاد جذابیت برای تجار و تولیدکنندگان دوطرف، تبدیل منطقه ویژه اقتصادی سرخس به منطقه آزاد تجاری_اقتصادی می‌تواند تأثیرگذار باشد

قزاقستان رتبه اول ذخایر گاز در آسیای مرکزی را دارد که میدان نفتی کاشاگان، یکی از بزرگترین میدان های نفتی شناخته شده خارج از خاورمیانه و پنجمین میدان نفتی بزرگ جهان در نظر گرفته می شود. علاوه بر این، یکی از مهم‌ترین زیرساخت‌های تجارت میان دو کشور راه آهن کتای است که استفاده از ظرفیت‌های این مسیر و فعال کردن آن کمک مهمی برای تجار دو کشور خواهد بود. به‌ویژه، به لحاظ تسهیل مبادلات و ایجاد جذابیت برای تجار و تولیدکنندگان، تبدیل منطقه ویژه اقتصادی سرخس به منطقه آزاد تجاری_اقتصادی می‌تواند تأثیرگذار باشد.

نتیجه

به نظر می رسد نمودار روابط اقتصادی و سیاسی ایران و قزاقستان در آینده نیز روند رو به رشدی را طی کند که مهم ترین علل آن را می توان همگرایی نسبی ایران و قزاقستان نسبت به مسایل دیپلماتیک در منطقه و جهان، احترام به منافع مشترک، پیگیری منافع مشترک لجستیکی و حمل و نقلی و هم چنین مصالحه اخیر ایران و عربستان دانست که منجر به ایجاد نظم جدیدی در منطقه، ثبات بیش تر و اطمینان خاطر کشورهای آسیای میانه به هم افزایی و مشارکت با ایران است.

اما در این میان لازم است ایران نسبت به استحکام موقعیت لجستیکی و ترانزیتی خود در منطقه دوراندیشی بیشتری به خرج دهد و با به فعلیت درآوردن ظرفیت های ترانزیتی خود خصوصا خط آهن رشت – آستارا که حلقه گمشده کریدور شمال – جنوب است موقعیت ژئواستراتژیک خود را به رقبایی چون ترکیه، آذربایجان و گرجستان که به دنبال راه اندازی کریدور میانی با هدف حذف ایران از ترانزیت خاورمیانه و قفقاز هستند واگذار نکند.