بازار؛ گروه بین الملل: نورلان کولباتیروف، معاون توسعه تجارت قزاقستان که اخیرا در راس هیأت تجاری و حمل‌ونقل قزاقستان به ایران سفر کرده گفته است که یکی از اهداف کشورش استفاده از ظرفیت ترانزیتی ایران است، زیرا ایران را کشوری مهم می داند و مصمم به گسترش روابط تجاری با تهران است. اوایل آبان سال جاری رستم قاسمی، وزیر پیشین راه و شهرسازی از توافق تهران و آستانه برای افزایش حجم بار ترانزیتی ۲ کشور از یک میلیون فعلی تن به چهار میلیون تن در سال خبر داده بود.
مسیر ترانزیتی ایران برای قزاقستان بسیار بااهمیت است؛ زیرا از این طریق قزاقستان که به آبهای آزاد دسترسی ندارد، به خاورمیانه، هند و پاکستان متصل می شود. در همین راستا و در پی سفر مقامات قزاقستانی به ایران در ماه گذشته، مقرر شده است امکانات و اماکنی در بنادر جنوبی ایران از جمله بندر شهید رجایی در اختیار این کشور آسیای میانه قرار گیرد تا این کشور از ظرفیت ها و پتانسیلهای ایران برای توسعه صادرات خود به کشورهای شرق دور استفاده کند. چنین مناسباتی قطعاً به توسعه روابط تجاری و اقتصادی ایران نیز می‌انجامد. از سوی دیگر، قزاقستان نیز آماده انجام فعالیت‌های پشتیبانی اعم از نگهداری، انبارداری، آماده‌سازی، صادرات و واردات در بندر شهید رجایی شده است. قزاقستان علاقمند است فعالیت‌های ترانزیتی خود را در بخش کانتینرهای یخچالی شامل محصولات دامی، غلات و آرد و سایر کالاهای فله از طریق بندرعباس مدنظر قرار دهد.
دو کشور اخیرا در خصوص الکترونیکی کردن گمرکات، یکسان سازی تعرفه‌ها، صدور ویزا برای رانندگان و تجار ایرانی ، افزایش همکاری حمل‌ونقل جاده‌ای، حمل‌ونقل دریایی و حمل‌ونقل هوایی و انتقال بار از کریدورهای شمال- جنوب و شرق - غرب نیز توافقاتی حاصل کرده اند.
قزاقستان در کریدورهای شمالی و میانی از شرق تا غرب هزینه های کلانی صرف کرده است، اما جنگ روسیه و اوکراین موجب عدم امنیت و مسدود شدن مسیر فعالیت کریدور شمالی شده است. از سوی دیگر بنادر اکتائو، کوییک و ترکمن باشی در کریدور میانی فعال هستند، اما حجم ترافیک گسترده در بندر باکو و مرز سامور (مرز داغستان و جمهوری آذربایجان) نیز موجب کاهش رقابت پذیری این مسیر شده است و از این رو کریدور جنوبی که مرزهای ایران را در بر میگیرد، می تواند جایگزین مطلوب و موردپسندی برای صادرات، واردات و ترانزیت کالاهای قزاقستان باشد. این در حالی است که قزاقستان خود نیز با اذعان به ترافیک بالا در مسیر کریدور میانی، اعلام کرده که به دنبال حل این مشکل و یافتن کریدورهای جایگزین است.
با توجه به موقعیت منحصر به فرد ژئوپلیتیک ایران، کشورهایی از جمله عراق، امارت، پاکستان، هند، ترکیه و ترکمنستان که بازارهای هدف صارداتی قزاقستان را تشکیل میدهند، مسیر عبوری از ایران می‌تواند با استفاده از حمل و نقل ترکیبی (زمینی، ریلی و دریایی) مزایا و منافع فراوانی را عاید دو طرف ایرانی و قزاق کند
تحریم‌های گسترده بین المللی بر علیه روس‌ها و خارج از دسترس شدن کریدور شمالی (راه آهن سراسری روسیه - ترانس سیبریا ریل وی)، ظرفیت خط ریل بین آسیا و اروپا به شدت کاهش یافته و فشار زیادی متوجه دالان میانی است تا کالا و کانتینرها را از طریق راه آهن چین، قزاقستان، دریای خزر (بین آکتائو و باکو)، جمهوری آذربایجان، گرجستان و ترکیه به اروپا برساند و به تقاضای زمین مانده در این بازار پاسخگو باشد.
این در حالی است که نباید از امکانات و ظرفیت های گسترده بنادر جنوبی ایران مانند بندر شهید رجایی برای "صادرات از" و "واردات به" قزاقستان غافل شد. از سوی دیگر با توجه به موقعیت منحصر به فرد ژئوپلیتیک ایران، کشورهایی از جمله عراق، امارت، پاکستان، هند، ترکیه و ترکمنستان که بازارهای هدف صارداتی قزاقستان را تشکیل میدهند، این مسیر عبوری از ایران می‌تواند با استفاده از حمل و نقل ترکیبی (زمینی، ریلی و دریایی) مزایا و منافع فراوانی را عاید دو طرف ایرانی و قزاق کند.
مسیر کریدور جنوبی آسیا با شروع از آسیای جنوب شرقی و گذر از شبه قاره هند از طریق میرجاوه در مرز جنوب شرقی ایران وارد قلمرو کشور شده و نهایتا از طریق مرز های شمال غربی شامل بازرگان ، رازی و خسروی در مرز کشور های ترکیه و عراق از قلمرو ایران خارج شده و به سمت حوزه های اروپا و دریای مدیترانه امتداد می یابد. طول این مسیر در محور میرجاوه – رازی ۲۴۹۶ کیلومتر بوده و ظرفیت حمل و نقل سه میلیون تن بار را دارا می باشد.
در همین راستا، از زمان آغاز به کار دولت سیزدهم جمهوری اسلامی ایران و توجه ویژه دولت به گسترش تعاملات با کشورهای منطقه و خصوصا همسایگان و همچنین رویکرد شرق محور دولت حاکم، فعالیت‌های سرمایه‌ای مشترک به منظور توسعه ترانزیت یکی از مواردی است که در دستورکار قرار دارد.
افزایش ۲۲ درصدی حجم ترانزیت کالا در ایران
مهرماه سال جاری گمرک ایران اعلام کرد که حجم کالاهای ترانزیتی از کل مسیرهای ترانزیتی کشور در ۶ ماهه امسال نسبت به مدت مشابه سال قبل رشد ۲۲ درصدی داشته است و بالغ بر ۷ میلیون و ۲۸ هزار تن شده است.
آمار گمرک نشان دهنده آن است که بیشترین میزان کالاهای ترانزیتی از مسیر ایران از مبدا گمرک شهید رجایی بوده است، به طوری که در ۶ ماهه سال جاری ۲ میلیون و ۵۶۸ هزار تن کالا از مبدا این گمرک ترانزیت شد و نسبت به مدت مشابه سال قبل ۳۵.۶۷ درصد افزایش داشت
به گفته فعالان اقتصادی، افزایش فعالیت کریدورهای ترانزیتی از جمله شمال - جنوب، کریدور ترانزیتی ایران- ترکیه - پاکستان در ۲ مسیر ریلی و جاده‌ای از مبدا پاکستان و کریدور ترانزیتی از مبدا قزاقستان و هم چنین ارائه تسهیلات گمرکی بیشتر در ایران در حوزه تسهیل ترانزیت از عمده‌ترین دلایل رشد ترانزیت کشور در سال گذشته و استمرار آن در سال جاری است.
علاوه بر این،علیرضا مقدسی، رئیس کل گمرک ایران معتقد است اجرای پروژه تیر الکترونیکی (E- TIR) بین گمرکات ایران و دیگر کشورها نیز موجب تسهیل و رشد ترانزیت کالا از ایران شده است. اولین محموله ترانزیتی در ماه گذشته تحت صحابت کارنه تیر الکترونیکی با استفاده از ظرفیت کریدور شمال- جنوب از مبدا گمرک شهید رجایی و از کشور هند وارد و از گمرک آستارا به روسیه ارسال شد. تیر الکترونیک سیستمی است که کالا تحت سند واحد و تبادل الکترونیکی اطلاعات بین کشورها و با تضمین بین المللی معتبر منتقل میشود.
آمار گمرک نشان دهنده آن است که بیشترین میزان کالاهای ترانزیتی از مسیر ایران از مبدا گمرک شهید رجایی بوده است، به طوری که در ۶ ماهه سال جاری ۲ میلیون و ۵۶۸ هزار تن کالا از مبدا این گمرک ترانزیت شد و نسبت به مدت مشابه سال قبل ۳۵.۶۷ درصد افزایش داشت.
افتتاح کریدور قزاقستان- ترکمنستان – ایران – ترکیه
اواخر خرداد سال جاری کریدور بین المللی جدیدی برای ترانزیت کالا از قزاقستان به اروپا از طریق مسیر ترکمنستان، ایران و ترکیه با حضور رییس جمهوری ایران، سید ابراهیم رئیسی و قاسم ژورمات توکایف، همتای قزاق وی رسما آغاز به کار کرد. نخستین قطار این خط ترانزیت نیز با ۲۴ واگن و ۴۸ کانتینر از مبدا قزاقستان به تهران رسید و پس از مراسم افتتاحیه حرکت خود را به سوی ترکیه آغاز کرد. این خط ترانزیت ریلی ظرفیت انتقال سالانه ۵ میلیون تن کالا از این مسیر به سمت اروپا را دارد.
با استفاده از این مسیر ایران است کالاهای اساسی را از شمال شرق کشور وارد کند و روند طولانی و پرهزینه انتقال آنها از جنوب به شمال نیز تسهیل خواهد شد. لذا ارزش اقتصادی این طرح برای ایران و کشورهای منطقه پربازده خواهد بود.
دالان تجاری قزاقستان - ترکمنستان- ایران - ترکیه علاوه بر امتیازات تجاری و اقتصادی، از نظر سیاسی و امنیتی نیز پردستاورد خواهد بود چراکه انتقال کالا مستلزم وجود امنیت در مسیر است
قزاقستان کشوری ثروتمند با منابع عظیم نفت و مواد معدنی است. ترکیه نیز پل اتصال شرق به اروپا و کشوری تجارت‌محور است که بازاری بزرگ دارد. ایران به عنوان یک کشور ترانزیت‌محور نقش مهمی در توسعه اقتصادی کشورهای منطقه دارد و امکان توسعه اقتصادی پیرامون این خط حمل و نقل ریلی بیش از بقیه برایش فراهم است. این مسیر ترانزیتی می‌تواند تاًثیر زیادی در گسترش مناسبات اقتصادی ترکیه، ایران و قزاقستان با کشورهای منطقه داشته باشد.
این دالان تجاری علاوه بر امتیازات تجاری و اقتصادی، از نظر سیاسی و امنیتی نیز پردستاورد خواهد بود. انتقال کالا مستلزم وجود امنیت در مسیر است. زمانی که کشورهای مستقر در یک کریدور دغدغه امنیتی مشترک داشته باشند، تلاش همگی برای ایجاد و حفظ صلح رنگ جدی به خود میگیرد و امکان جابجایی کالا و رفت و آمد ایمن را تضمین کند و این نکته ای مثبت است که در این کریدور به وضوح دیده می شود.
کریدور ترانس خزر در غیاب ایران
اخیرا کشورهای قزاقستان، جمهوری آذربایجان، گرجستان و ترکیه یک قرارداد چهارجانبه برای توسعه توان کریدور حمل و نقل ترانس خزر (میدل کریدور - دالان میانی) با هدف تقویت همکاری‌ها و افزایش پتانسیل ترانزیتی کشورهای حاشیه این کریدور امضا کردند که احتمالاً در آغاز یا اواسط سال ۲۰۲۳ اجرایی می شود.
در این قرارداد بر اهمیت همکاری بین کشورهای این مسیر و سرمایه گذاری در توسعه زیرساخت ها برای ادغام کریدور حمل و نقل دالان میانی و ترانس خزر با سیستم حمل و نقل بین المللی تاکید شده است. یکی از اولویت‌ها در این قرارداد افزایش مزیت رقابتی خط ریلی باکو - تفلیس - قارص (BTK) در حمل و نقل آسیا-اروپا و بالعکس و تسریع در افزایش ظرفیت این خط است
در اردیبهشت سال جاری نیز ترکیه و قزاقستان قرارداد افزایش ۴ برابری ترانزیت کالا امضا کردند. هدف از این قرارداد تغییر مسیر بخش مهمی از کالاهای ترانزیتی چین به جای خاک روسیه از منطقه قفقاز و ترکیه به بازارهای اروپایی و بالعکس است. دو کشور اعلام کرده اند که دلیل حذف ایران از مسیرهای جایگزین، عدم توسعه خطوط ریلی است.
نکته حایز اهمیت اینجاست که شوربختانه ایران به علت توسعه ناکافی خطوط ریلی خود به رغم وجود بنادر متعدد در شمال و جنوب کشور و مرزهای طولانی با همسایگان نتوانسته است از تمامی ظرفیت های ترانزیتی خود بهره مند شود و ترکیه در این میان گوی سبقت را از ایران ربوده و در مقایسه با ایران به حجم ترانزیتی 30 برابر بیشتر از ایران رسیده است. میزان ترانزیت ریلی کالاهای خارجی توسط جمهوری آذربایجان نیز چهار برابر ایران است. بر این اساس لازم است ایران با جدیت نسبت به تکمیل و توسعه خطوط ریلی و فراهم آوردن زیرساخت مناسب زمینی و دریایی در مسیرهای ترانزیتی و سایر اقدامات لازم مانند نوسازی ناوگان ها اهتمام ورزد تا بتواند هر چه بیشتر در مسیر استفاده از پتانسیل های خفته ترانزیتی خود گام بردارد.
افزایش دو و نیر برابری حجم تبادلات تجاری ایران و قزاقستان
براساس آمار، حجم فعلی تبادلات تجاری دو کشور ۴۴۰ میلیون دلار در سال است که نسبت به سال قبل افزایش دو و نیم برابری پیدا کرده است، اما با توجه به ظرفیت های عظیم اقتصادی دو کشور همچنان رقم اندکی به شمار می رود.
مسایلی از جمل فقدان مراودات مستقیم بانکی و شرایط دشوار برای حضور شرکت‌های خدمات فنی مهندسی ایرانی در قزاقستان از جمله مهم‌ترین چالش‌های پیش‌روی فعالان اقتصادی محسوب می شود که البته به نظر میرسد لغو ۱۴ روزه روادید برای اتباع ایران از سوی توکایف موجب افزایش حضور تجار، سرمایه گذاران و گردشگران ایرانی به قزاقستان و شناخت متقابل نسبت به ظرفیت های دو کشور شود که نتیجه آن، توسعه همه جانبه مبادلات و مناسبات دوکشور خواهد بود. همچنین افزایش تعداد پروازها بین دوکشور و برقراری پروازهای هفتگی به جای پروازهای ماهانه نیز در افزایش رفت آمد بین دوکشور موثر است.
دو طرف امیدوارند با رفع کامل چالش های پیش رو حجم مناسبات تجاری میان دو کشور در سه سال آینده به ۳ میلیارد دلار برسد؛ رقمی که تحقق آن نیازمند همکاری بلند مدت دو طرف است.
از دیگر اقداماتی که دو طرف برای افزایش حجم تبادلات تجاری دوجانبه صورت داده اند میتوان به تشکیل شورای تجاری مشترک، برگزاری نمایشگاه توانمندی‌های ایران در قزاقستان ، ایجاد کمیته مشترک خدمات بانکی برای استفاده از ارزهای ملی در تجارت، توسعه حمل‌ونقل و تسهیل شرایط تعرفه‌ای و تقویت حمل‌ونقل دریایی اشاره کرد.
نتیجه
در پی وقوع جنگ میان روسیه و اوکراین یکی از موضوعات مهم و مورد توجه در بخش ترانزیت برای کشورهای مشترک المنافع و آسیای میانه از جمله قزاقستان، استفاده از کریدور جنوبی و جایگاه ویژه ایران برای صادرات و واردات کالا از این مسیر است.
ایران یک مسیر مناسب انتقال کالا برای قزاقستان است که کمترین هزینه و بیشترین سرعت جهت صادرات و واردات را در این کریدور به همراه خواهد داشت. بر این اساس ایران باید با افزایش بودجه پروژه های ریلی و الزام سرعت اجرای این پروژه ها و نسبت به حل مشکلات زیرساختی، رفع کمبود ظرفیت و سرعت پایین تردد کشتی‌های باری در محدوده دریای خزر، راننده محور بودن نظام حمل و نقل جاده ای کشور، تکمیل نشدن مسیر ریلی رشت به بنادر کاسپین، انزلی و آستارا، عدم اتصال راه آهن سراسری به بندر شهید بهشتی چابهار، هزینه بالای کرایه حمل ریلی محمولات کانتینری ترانزیتی در شبکه راه آهن، کندی سیر و حرکت قطارهای باری اقدام کرده تا سهم موثر از مبادلات تجاری منطقه‌ای را دریافت کند.
خصوصا در شرایط کنونی فعلی که با توجه به انسداد مسیرهای روسیه در کریدور شمالی نیاز به کریدورهای جایگزین بیش از پیش احساس میشود ایران باید با برداشتن گام های لازم از رقبای سرسخت خود امثال ترکیه و جمهوری آذربایجان در این زمینه عقب نماند.
تکمیل هر چه سریع‌تر زیرساخت‌ها و روساخت‌ها، بهبود فرآیندهای گمرکی و نظارتی اجتناب از قوانین و بخشنامه های دست و پاگیر برای ارائه خدمات قابل اعتماد به کالاهای ترانزیتی در شبکه های بندری، جاده ای و ریلی کشور، افزایش تعداد و ظرفیت کشتی‌های باری در دریای خزر با استفاده از توان بخش خصوصی، رفع مشکل لایروبی بنادر شمالی و راه‌اندازی سرویس‌های رو-رو در آنها می‌تواند نقش پر رنگی برای ایران در جهت افزایش نقل و انتقال کالاها بین ایران و اسیای میانه و البته قزاقستان داشته باشد.
نظر شما