سدسازی در ترکیه؛ کنترل مرکزی ترین رودخانه های خاورمیانه، بی توجهی به نگرانیهای زیست محیطی همسایگان

تهمینه غمخوار؛ بازار: سیاستمداران ترکیه، با وجود انتقادات داخلی و مخالفت با اثرات مخرب اجتماعی و زیست محیطی پروژه های سد سازی، تصمیمات خود را در این زمینه غیرقابل اجتناب یا فداکاری برای خیر بزرگتر توصیف می کنند و معتقدند که این اقدامات ترکیه را به یک کشور کاملاً توسعه یافته تبدیل می کند در حالی که توسعه این کشور به کنترل آب های فرامرزی گره زده شده است.

محافل توسعه در ترکیه به این نکته اذعان دارند که افزایش ظرفیت نیروگاه های آبی هدفی امیدوارکننده برای پیشبرد نوسازی است و ساخت پروژه های بزرگ، فرصتی برای نفوذ بیشتر در سطح بین المللی است. در میان پروژه های ترکیه، پروژه جنوب شرقی آناتولی (گاپ) پروژه مهمی از نظر تامین انرژی و امنیت غذایی این کشور البته بدون توجه به نگرانی همسایه ها است.

سد ایلیسو که به عنوان بخشی از پروژه گاپ یا جنوب شرقی آناتولی ترکیه در سال ۲۰۱۹ تکمیل شد، از مدتها پیش با انتقاد شدید ناظران محلی و بین المللی و کشورهای پایین دستی در دجله عراق مواجه شده؛ در حالی که ترکیه هیچ توجهی به این انتقادات از خود نشان نداده و معتقد است که یکی از اهداف اولیه گاپ تبدیل منطقه به یک سبد غذایی برای خاورمیانه است.

سد ایلیسو با ۱۳۵ متر ارتفاع و ذخیره کل آب ۱۰.۶ میلیارد متر مکعب، دومین سد بزرگ ترکیه پس از سد آتاتورک است و با حجم پر کردن در میان سدهای سنگی با روکش بتنی بزرگترین سد جهان محسوب می شود. این سد برای اولین بار بیش از ۷۰ سال پیش تصور شد. اما نگرانی های مالی و فشار بین المللی ساخت آن را به تاخیر انداخت. زمانی که تصمیم ساخت سد ایلیسو در سال ۲۰۰۶ گرفته شد، چندین حامی اولیه ساخت و ساز پس از درک آسیب های زیست محیطی، فرهنگی و تاریخی که ساخت و ساز به ساکنان محلی وارد می کند، ضمانت های اعتبار صادراتی خود را برداشتند.

تا سال ۲۰۰۸، شرکت های اروپایی که بخشی از کنسرسیوم تامین مالی بودند، سهام خود را به یک شرکت اتریشی اندریتز منتقل کردند که در طول مراحل برنامه ریزی و ساخت در پروژه باقی ماند. در سال ۲۰۱۰، با وام هایی از بانک های عمدتاً ترکیه ای با حمایت دولت ترکیه، ساخت و ساز در نهایت آغاز شد. در آغاز برنامه ریزی، هزینه تخمینی این سد حداقل ۲.۵ میلیارد یورو بود که ۸۰۰ میلیون یورو آن صرف مصادره و اقدامات مرتبط با اسکان مجدد شد.

این سد در سال ۲۰۱۹ به بهره برداری رسید. اما در فرآیند ایجاد یک مخزن ذخیره آب، شهر ۱۲۰۰۰ ساله حصن کیفا، شهری باستانی در کرانه رودخانه دجله واقع در استان باتمان در جنوب ترکیه زیر آب رفت. در آن زمان، دولت ترکیه تاکید کرد که ظرفیت برق ۱۲۰۰ مگاواتی، به میزان ۴.۱ میلیارد کیلووات ساعت برق در سال تولید می کند (تقریباً ۳ میلیارد لیر ترک درآمد سالانه_۳۰۰ میلیون دلار). بر همین اساس، انرژی مورد انتظار، آبیاری و درآمد گردشگری برای توجیه آبگرفتگی شهر باستانی و جابجایی ساکنان شهر مورد استفاده قرار گرفت.

آسیب های زیست محیطی و اجتماعی ایلیسو در کانون توجه

ساخت سد ایلیسو نه تنها شهروندان ترکیه را تحت تأثیر قرار داد و شهر تاریخی حصن کیفا زیر آب رفت، مزارع در عراق دچار آسیب شد؛ در حالی که ایران شاهد افزایش طوفان های شن بود. هنوز تخمین تاثیر اقتصادی سد بر منطقه دشوار است. در سال ۲۰۱۴، نماینده مجلس به موضوع حکاری و تأثیر ناهموار توسعه اشاره کرد و توضیح داد که ارزش زمین در برخی شهرها عمدا از طریق برنامه ریزی و منطقه بندی گسترش یافته است و این یک سیاست دولتی عمدی و ورود سرمایه داری وحشی به منطقه است. همچنین این اقدام، یک سیاست توسعه منحرف و مهندسی اجتماعی و تلاشی برای شکل دادن به یک هویت جدید است.

بر همین اساس، کارشناسان معتقدند که در مجموع، سد ایلیسو نابرابری را کاهش نداده است. بلکه، این پروژه به ۶۱.۴ درصد از شرکت‌های کوچک کشاورزی اجازه می‌دهد تا تنها ۱۰.۵ درصد زمین را کشت کنند، در حالی که ۶.۲ درصد از شرکت‌های بزرگ کشاورزی تقریباً نیمی از زمین را زیر کشت می‌برند.

در حالی که مزایای اقتصادی سد هنوز مشخص نیست، آسیب های زیست محیطی و اجتماعی همچنان در کانون توجه ساکنان این منطقه قرار دارد. ریدوان آیهان، یکی از ساکنان و فعالان شهر باستانی حصن کیفا در این رابطه اعلام کرده که مردم تاکستان‌ها، باغ‌ها، زمین‌ها و خانه‌های خود را در اثر سیل از دست دادند ضمن اینکه حدود ۸۰ تا ۱۰۰ هزار نفر مجبور به مهاجرت شده اند در حالی که تاریخ و فرهنگ مردم نابود شده است.

پیامدهای بین المللی پروژه گاپ

سد ایلیسو تنها بر شهروندان ترکیه تأثیر منفی نگذاشته است. در سال ۲۰۰۲، هیئتی متشکل از سه سازمان غیردولتی بریتانیا گزارشی در مورد اثرات بالقوه پایین دستی سدها منتشر کردند. بر اساس این گزارش، سدهای گاپ تغییرات قابل توجهی در مکانیزم جریان رودخانه فرات و تا حدی دجله هم از نظر کیفی و هم از نظر کمی ایجاد کرده است.

کاهش جریان فرات موجب افزایش شوری در پایین دست رودخانه شده و کشاورزی را تحت تاثیر قرار داده است. همچنین، اجرای کامل پروژه گاپ عواقب نامطلوب بزرگی برای تعداد زیادی از مردم کشورهای سوریه و عراق خواهد داشت. این موضوع در حالی مطرح است که ترکیه بدون توجه به کنوانسیون‌های بین‌المللی درباره اشتراک و استفاده از آب، به‌ویژه کنوانسیون سازمان ملل در مورد قانون استفاده‌های غیرقابل کشتیرانی از مسیرهای آبی بین‌المللی، یا متن یا روح این قانون را نقض می‌کند، یا از آن پیروی نمی‌کند.

در حقیقت، با توجه به شرایط محیطی و اقلیمی در حال حاضر و عدم وجود فضایی برای راه حل های سیاسی و دیپلماتیک در خصوص مناقشات آبی، پروژه جنوب شرقی آناتولی (گاپ) ممکن است موجب تغییر بازی و تنش در منطقه شده در حالی که به ترکیه اجازه می دهد تا جریان رودخانه های دجله و فرات را کنترل کند و بر همین اساس، هژمونی آبی خود را در چارچوب خاصی قرار دهد.

بر همین اساس، کشورهایی مانند سوریه و عراق نگران هستند که این پروژه با تشدید عواقب ناشی از ریزگردها، کیفیت و کمیت آب آنها را به شدت تحت تاثیر قرار دهد و ترکیه از این پروژه به عنوان یک ابزار استفاده نماید. در همین راستا،

دولت‌های عراق و ایران که مردم آن‌ها به شدت به رودخانه دجله متکی هستند، صریحاً با پروژه گاپ و سد ایلیسو مخالفت کرده‌اند. در سال ۲۰۱۸، حیدر العبادی، نخست وزیر عراق، دولت ترکیه را به سوء استفاده از سد ایلیسو به دلایل سیاسی متهم کرد و مقامات عراقی خاطرنشان کردند که سدهای امتداد ده‌ها شاخه فرعی بیش از نیمی از آبی را که در مقایسه با ۲۰ سال پیش به عراق سرازیر شده است، قطع کرده است.

بر همین اساس، مشکلات جدی در تامین آب آشامیدنی در بسیاری از شهرهای عراق به ویژه بغداد و موصل به وجود آمده در حالی که کشاورزی عراق که عمدتاً مبتنی بر آبیاری از رودخانه ها است، نیز در معرض خطر بزرگی قرار گرفته و سال ها تظاهرات در جنوب عراق به طور مشابه سدهای ترکیه را به تشدید نگرانی های کمبود آب متهم کرده است. این تظاهرات نشان می دهد که بغداد مرتباً از اینکه سدهای ساخته شده در کشورهای همسایه بر سطح رودخانه های آن تأثیر می گذارد، شکایت کرده است زیرا عراق همواره شاهد بارندگی کم و دمای بالا در سال‌های اخیر بوده است.

علاوه بر عراق، حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران نیز مدت‌هاست که از پروژه‌های هیدرولوژی ترکیه انتقاد کرده و آن‌ها را «غیرقابل قبول» و به شدت برای شهروندان ایران مضر خوانده است. پروژه سد ایلیسو، مسائل زیست‌محیطی را تسریع می‌کند و ابرهای گرد و غباری را تشدید می‌کند که در اثر خشک شدن مرداب‌های بین‌النهرین (اهوار) که توسط سد ایلیسو از بین می‌رود، تشدید می‌شود.

با توجه به پیامدهای ذکر شده از طرح ترکیه برای احداث سد ایلیسو بر روی رودخانه دجله که می تواند با کاهش ۵۶ درصدی ورود آب دجله به خاک عراق، تهدیدی جدی برای عراق و در نهایت جنوب، مناطق شمالی و شمال غرب ایران باشد، اما باز هم جاه طلبی های ترکیه در راستای انجام این پروژه ها تمامی ندارد در حالی که از این پروژه ها به عنوان عامل توسعه داخلی و خارجی نیز یاد می شود.

با این حال، وزارت خارجه ترکیه از این پروژه دفاع کرده و مدعی است که ایلیسو برای آبیاری طراحی نشده و فقط برای تولید برق طراحی شده است، بنابراین، آبی که از توربین ها عبور می کند باید به بستر رودخانه برگردد. علاوه بر این، آب رودخانه هایی که به عراق و سوریه می ریزد، آلوده نخواهد شد، زیرا استفاده از آب برای نیروگاه های آبی غیرآلاینده است.