ظرفیت همکاری ایران و آمریکای لاتین؛ از انرژی تا غلات| کشت فراسرزمینی بررسی شود

طی دو دهه گذشته، ایران پیوسته ارتباطات دیپلماتیک و اقتصادی را با کشورهای آمریکای لاتین که به دقت انتخاب شده‌، تقویت کرده است. روابط سیاسی و اقتصادی ایران با آمریکای لاتین حداقل دارای دو سطح تاریخی است که نخست به بنیان حکومت ایران و ورود چپ در کوبا و ونزوئلا به آمریکای لاتین مربوط می‌شود.

سطح دوم روابط اقتصادی ایران با آمریکای لاتین توسط دولت هوگو چاوز در سال ۱۹۹۹ ایجاد شد. از سال ۲۰۰۵، و روی کار آمدن محمود احمدی نژاد، هر دو دولت در اقدامات دیپلماتیک که شامل بولیوی، اکوادور، آرژانتین، نیکاراگوئه و کوبا می‌شد، شرکت کردند که نفوذ اقتصادی و سیاسی ایران در این منطقه را تغییر شکل داد.

البته این منطقه نه تنها برای ایران، بلکه سایر کشورها نیز راهبردی محسوب می‌شود. برای نمونه، ترکیه در طرح گسترش روابط با آمریکای لاتین به موفقیت‌های بسیاری در عرصه‌های حقوقی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی دست یافته و تعداد نمایندگی‌های خارجی ترکیه در این بخش به ۱۹ سفارت رسیده است.

براین اساس، حجم تجارت بین ترکیه و کشورهای آمریکای لاتین که در سال ۲۰۰۲ یک میلیارد دلار بود، امروز به ۱۵ میلیارد دلار رسید، در واقع در حالی که تجارت با کشورهای آمریکای لاتین در سال ۲۰۰۲ حدودا یک درصد از کل حجم تجارت خارجی کشور را تشکیل می‌داد، امروز حجم تجارت با این کشورها ۳ درصد از کل تجارت خارجی ترکیه را تشکیل می‌دهد.

نقطه عطف روابط دوجانبه
احمدی نژاد بین سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۳ حداقل هر سال یک بار به آمریکای لاتین سفر می‌کرد و از همین روی، پروژه‌های ایرانی در آرژانتین، برزیل، کوبا، مکزیک و ونزوئلا رشد قابل توجهی را ثبت کردند. با برقراری روابط دیپلماتیک با تهران؛ سفارتخانه‌هایی در بولیوی، شیلی، کلمبیا، نیکاراگوئه و اروگوئه افتتاح شد. فعالیت‌های دیپلماتیک ایران در منطقه با افتتاح پروازهای هفتگی بین ونزوئلا و ایران در سال ۲۰۰۷ تقویت قابل توجهی یافت. در همان سال، چاوز و احمدی نژاد ایجاد یک صندوق مشترک ۲ میلیارد دلاری برای تامین مالی سرمایه گذاری در ونزوئلا و ایران را اعلام کردند.

در آن دوره‌ حضور ایران در منطقه به سرعت با ویژگی‌های ژئوپلیتیکی آمریکای لاتین ناپایدار، که در آن دولت‌های چپ افراطی به قدرت رسیدند و با رونق کالاها در دهه ۲۰۰۰ تقویت شدند، همزمان بود. در اواسط سال ۲۰۱۰، زمانی که قیمت نفت شروع به کاهش کرد، این حکومت‌ها به سرعت حمایت مردمی را از دست دادند. مرگ چاوز در سال ۲۰۱۳ فاجعه اقتصادی ونزوئلا را تشدید کرد و منجر به بحران سیاسی و اقتصادی در آرژانتین، برزیل و اکوادور شد که روسای جمهور سابق به اتهام فساد تحت پیگرد قانونی قرار گرفتند.

در سال ۲۰۰۵ با آمدن احمدی‌نژاد، دو طرف پروژه‌های متعددی را طی سفرهای متعدد افتتاح کردند و بیش از ۲۷۰ قرارداد دوجانبه امضا کردند که روابط اقتصادی و سیاسی را تقویت می‌کرد. در نتیجه، صادرات ایران به آمریکای لاتین از میانگین ۲۵.۶ میلیون دلار در سال ۱۹۹۷ به ۱۱۲.۳ میلیون دلار در سال ۲۰۰۶ افزایش یافت.

این رقم تا سال ۲۰۱۶ افزایشی شد که صادرات ایران به آمریکای لاتین حدود ۲۰۰ میلیون دلار برآورد می‌شود. البته تجارت ایران با آمریکای لاتین طی سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ به سرعت افزایش یافت. تا سال ۲۰۱۸ و نبود تحریم‌های آمریکا، تجارت غیرنفتی ایران با آمریکای لاتین ۵۰۰ میلیون دلار برآورد شد، واردات به ۵۱۱ میلیون دلار رسید که نسبت به سال قبل آن ۳۷.۳ درصد افزایش داشت. در این دوره، برزیل بزرگترین شریک تجاری و پس از آن مکزیک، کلمبیا، شیلی و ونزوئلا بودند.

همچنین، اطلاعات منتشر شده برای سال توسط گمرک ایران از رشد بالای تجارت غیرنفتی بیش از ۸۰۰ میلیون دلار برای سال مالی ۹۸-۹۷ خبر داد. در این دوره، ایران روی محصولات نیمه تمام آهن/فولاد غیر آلیاژی، ماشین آلات، کفپوش‌ها، محصولات نساجی، پسته، شیشه شناور و انگور خشک متمرکز بود. در این میان هشت مقصد صادراتی ایران در آمریکای لاتین وجود داشت، در حالی که برزیل بزرگترین صادرکننده بود، آرژانتین دومین شریک تجاری بزرگ شد.

سرمایه گذاری ایران در ونزوئلا
اگرچه ونزوئلا تا حد زیادی گره اصلی فعالیت ایران با منطقه باقی مانده است. اما تا سال ۲۰۱۷، تجارت با این کشور نسبت به شرکای اقتصادی استراتژیک‌تر در منطقه لاتین عقب ماند. بر اساس گزارش بانک جهانی، تا سال ۲۰۱۷، صادرات ایران به این کشور به ۳۶۳ میلیون دلار آمریکا رسید.

علاوه بر این، اقتصاد ونزوئلا در دهه گذشته به سرعت رو به وخامت گذاشته و بسیاری از ابتکارات سنتی و خصوصی بین دو کشور را ورشکست کرده است. در میان روابط تجاری غیرانرژی موجود، مهم‌ترین جنبه تجارت ایران حداقل در سه بخش اقتصاد ونزوئلا، بازار خرده فروشی، حمل و نقل هوایی و رسانه‌ها نشان داده شده است.

جدیدترین سرمایه گذاری عمومی ایران در ونزوئلا در برند سوپرمارکت مگاسیس بود. این شرکت در ابتدا اولین دفتر مرکزی خود را در کاراکاس در ۲۰ جولای ۲۰۲۰ راه اندازی کرد که انتظار می‌رود حدود ۲۵۰۰ محصول ایرانی در آن به بازار ونزوئلا عرضه شود. این برند قصد دارد فعالیت‌های خود را در منطقه آمریکای لاتین گسترش دهد. در صنعت هواپیمایی، هر دو کشور به طور مداوم تلاش کرده‌اند تا شراکت‌های متعددی را حفظ کنند که با گذشت زمان کمررنگ شدند. با این حال، تا سال ۲۰۱۹، ایران و ونزوئلا قراردادهای حمل و نقل هوایی که قبلا امضا شده بود را مجدداً آغاز و پروازهای مستقیم به ونزوئلا را از سر گرفتند.

در بخش رسانه، ونزوئلا و ایران تلاش‌هایی داشته‌اند تا یکی از تأثیرگذارترین شرکت‌های بزرگ در منطقه اسپانیایی-آمریکایی را توسعه دهند. این مشارکت در برندهای ونزوئلای Telesur و HispanTV که در زمان دولت چاوز راه اندازی شد و از سال ۲۰۰۹ از ایران و کاراکاس شروع به کار کرد.

همچنین در سفر اخیر وزیر نفت ایران به این منطقه قرار شد مرحله نخست پتروپالایشگاه ۱۰۰ هزار بشکه‌ای نیکاراگوئه با سرمایه‌گذاری کشور ونزوئلا و همکاری ایران تکمیل شود. اوجی در این مورد گفت که با تحویل اسناد فنی این پروژه بی‌شک ایران در تکمیل این پروژه و دیگر پروژه‌های پالایشی شرکت خواهد کرد. اوجی؛ با اشاره به اینکه ایران در جریان روند توسعه میدان‌های نفت و گاز نیکاراگوئه نیز قرار گرفته است، یادآور شد: به‌زودی من و همکارانم در بازگشت به تهران برای حضور در توسعه این میدان، اطلاعات به‌دست‌آمده را تجزیه و تحلیل خواهیم کرد.

اخیرا نیز، سلطانی سفیر ایران در ونزوئلا؛ گفته است که برای افزایش تجارت و سطح سرمایه گذاری دوجانبه، خط مستقیم تهران- کاراکاس، و عدم نیاز به دریافت روادید، برقراری خط کشتیرانی با همکاری بخش خصوصی، برقراری روابط بانکی مستقیم، و تغییر دیدگاه دولت ونزوئلا از نگاه سوسیالیستی به نگاه باز، صورت خواهد گرفت.

همچنین وضعیت صادرات خدمات فنی و مهندسی میتواند در رابطه دوجانبه تاثیرگذار باشد؛ به عنوان نمونه می‌توان به توافقات ایران و ونزوئلا برای در سال ۲۰۱۰ بر سر سرمایه‌گذاری ۷۶۰ میلیون دلاری در بخش انرژی دو کشور اشاره نمود و یا طرح توسعه صنعتی محور آبپوره- اورینوکو، ساخت ۷۰ هزار واحد مسکونی، همکاری‌های آب و برق، فرآورده‌های خون و انتقال فناوری، کمک‌های ایران به ونزوئلا شامل ساخت کارخانه مهمات، کارخانه مونتاژ خودرو و کارخانه سیمان از جمله نمونه‌های همکاری ایران و ونزوئلا در سال‌های اخیر بوده است.

برزیل؛ کلید دور زدن تحریم‌ها
برزیل مدت‌هاست که یک شریک تجاری استراتژیک مهم برای ایران در آمریکای لاتین بوده است. ایران علاوه بر همکاری‌های سیاسی و اقتصادی، برای بهره برداری از نفوذ متفاوت در آمریکای لاتین به طور کلی تلاش کرده است. در طول دهه‌های گذشته، معاملات ایران و برزیل چندین مرحله را پشت سر گذاشته‌اند که گاهی بازتاب تغییرات کلی در سیاست خارجی برزیل بود، و در برخی مواقع بر اساس یک رابطه سست مبتنی بر منافع تجاری متقابل دنبال شد. شخصیت رهبران هر دو دولت، تمایلات ایدئولوژیک و برداشت آنها از رابطه با غرب، محرک اصلی پویایی روابط آنها بوده است.

انتخاب ژایر بولسونارو در سال ۲۰۱۸ کمک چندانی به بهبود روابط دوجانبه نکرده است. رئیس‌جمهور جناح راست با دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق آمریکا همسو شد. در مقابل، لوئیز ایناسیو لولا داسیلوا، رئیس‌جمهور چپ‌گرای برزیل از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۰، ارزش زیادی برای روابط با ایران قائل بود چون می‌خواست تمرکز سیاست خارجی خود را از کشورهای آمریکای شمالی و اروپایی به کشورهای در حال توسعه آمریکای لاتین، آفریقا و خاورمیانه منتقل کند. حالا شاید شانس ایران در برزیل دوباره تغییر کند چون لولا پس از تبرئه شدن از یک سری محکومیت‌ها، می‌تواند در انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۲۲ بازگشت سیاسی بزرگی داشته باشد.

لولا در تحقیقاتی در سال ۲۰۱۴، که شواهدی از فساد مربوط به شرکت نفت دولتی پتروبراس و چندین شخصیت ارشد را کشف کرد، دست داشت. ممنوعیت تصدی لولا اکنون برداشته شده و او می‌تواند بولسونارو را در پای صندوق‌های رای به چالش بکشد. با توجه به مدیریت ضعیف و غیرمحبوب بولسونارو در همه‌گیری کووید-۱۹، ایران بدون شک انتخابات را از زیر ذره‌بین قرار خواهد داد.

برزیل تاکنون مهمترین شریک تجاری ایران در آمریکای جنوبی است، اما روابط تجاری بین دو کشور به طور قابل ملاحظه‌ای به نفع اقتصاد برزیل است که به دلیل واردات نهاده و غلات از این کشور مربوط می‌شود. خاستگاه روابط برزیل و ایران به ۲۰۰۴ برمی‌گردد که لوئیس ایگناسیو لولا و محمود احمدی نژاد، برای امضای یادداشت تفاهم نامه برای تحکیم روابط تجاری خود ملاقات کردند. برای سال ۲۰۱۹، پایگاه تجاری سازمان ملل متحد در مجموع ۲.۲ میلیارد دلار صادرات برزیل به ایران را گزارش کرد و در مقابل، صادرات ایران به برزیل به ۱۱۶ میلیون دلار رسید. اگرچه تراز تجاری ایران به نفع برزیل است، اما سرمایه گذاری ایران در سال ۲۰۱۹ به سرعت افزایش یافت.

البته تصمیم رئیس‌جمهور برزیل برای پیروی از خواسته‌های آمریکا در منطقه، ظرفیت ایران را برای بهبود سرمایه‌گذاری برزیل به‌عنوان یک شریک استراتژیک به‌طور قابل‌توجهی محدود کرد. این شرایط برخی از تلاش‌های ایران برای افزایش نفوذ در بخش انرژی را محدود کرد و در مورد منافع تجاری در پالایشگاه‌های Premium I و Premium II در ایالت‌های مارانهائو و سئارا در شمال شرقی برزیل به مدت تقریباً سه سال از طریق شرکت ملی پالایش و پخش نفت ایران مذاکره شد. این محدودیت‌ها، ایران را به کشف بخش‌های مختلف، گسترش روابط بانکی با این کشور آمریکای جنوبی و انجام گفت‌وگوهای سطح بالا برای انجام معاملات دلالی با بانک‌های برزیل تشویق کرد.

نتیجه
روابط تجاری ایران در منطقه آمریکای لاتین به طور کلی به شدت به منافع سیاسی خارجی و روندهای ایدئولوژیک آمریکای لاتین در دو دهه گذشته بستگی داشته است. اگرچه بیشتر روابط تجاری به طور مداوم بر دیپلماسی نفت ایران متکی بوده است، اما مواد خام و صنعتی به طور فزاینده‌ای در کشورهای آمریکای لاتین راه پیدا کرده است. در این مورد، برزیل می‌تواند نشان‌دهنده تغییری بالقوه در دسترسی خود به این قاره باشد.

همچنین در شرایط کنونی و اهمیت موضوع تامین امنیت غذایی، کشورهای این منطقه مانند کوبا و برزیل می‌تواند به ایران کمک کنند. همچنین در این زمینه میتوان روی پرونده کشت فراسرزمینی این منطقه سرمایه گذاری کرد که البته پیشتر قرار بود این موضوع در مورد کشت برنج در اروگوئه صورت بگیرد. اما اکنون به نظر می سرد که بستر برای این نوع سرمایه گذاری ایران فرهم باشد که باید رایزنی‌های لازم صورت بگیرد.

جامعه مدنی در آمریکای لاتین، طرفدار دولت‌های چپ افراطی است که امنیت و آینده اقتصادی غرب را تضعیف می‌کند. این شرایط تلاش‌های استراتژیک و اقتصادی ایران را از طریق شرکای مانند کوبا، ونزوئلا، آرژانتین و مکزیک که هم‌اکنون در حوزه منافع و نفوذ در آمریکای لاتین باقی مانده‌اند، بهبود بخشیده است.