نیاز آسیای مرکزی به «پلن بی» برای توسعه حمل و نقل و تجارت؛ چابهار بهترین گزینه

تهمینه غمخوار؛ بازار: درگیری روسیه و اوکراین نیاز آسیای مرکزی به مسیرهای تجاری و حمل و نقل قابل اعتماد به جنوب را برجسته کرده است. در دهه‌های اخیر، ناآرامی‌ها در افغانستان از سال ۱۹۷۹ و مشکلات جدی ایران به دلیل وجود تحریم‌ها، موجب شده که جمهوری‌ های آسیای مرکزی به مسیرهای دوران شوروی یعنی مسیر شمالی به سوی روسیه، پیوندهای نوظهور با غرب که از دریای خزر و قفقاز عبور می‌کنند یا شرق به عنوان بخشی از ابتکار یک کمربند_یک جاده چین (BRI) تکیه کنند.

ترکیبی از ابتکارات محلی، همراه با تمایل به اجتناب از ارتباط از طریق روسیه که ممکن است با تحریم ها تحت ضربات شدیدی قرار گیرد، ممکن است اقدامات برای ایمن سازی مسیرهای جنوبی تجاری و حمل و نقل را تسریع بخشد. در ماه ژانویه سال جاری، نارندرا مودی نخست وزیر هند، میزبان نشست مجازی هند و آسیای مرکزی با حضور روسای جمهور قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان بود.

در این کنفرانس موضوعاتی چون تجارت و اتصالات از جمله کریدورها، مبادلات فرهنگی و همکاری های امنیتی مورد بحث و بررسی قرار گرفت و پس از امضای ۹ توافقنامه ای که در دسامبر ۲۰۲۱ امضا شده بود، در زمینه هایی مانند انرژی های تجدیدپذیر، فناوری های دیجیتال، امنیت سایبری و پروژه های توسعه جامعه مباحثی مطرح شد.

در ژوئیه ۲۰۲۱، ازبکستان میزبان کنفرانسی برای اتصال آسیای مرکزی و جنوب آسیا بود در حالی که حمل و نقل از طریق پاکستان به بنادر گوادر و کراچی را به جای مسیرهای عبوری از ایران به بندرعباس در اولویت قرار داد. در اواخر همان ماه، پاکستان و ازبکستان توافقنامه تجارت ترانزیتی را امضا کردند که دسترسی به بنادر دریایی پاکستان به ازبکستان و دسترسی به هر پنج کشور آسیای مرکزی را برای صادرات پاکستان فراهم کرد. در آگوست ۲۰۲۱، دهلی و تاشکند ۹۸ قرارداد تجاری و سرمایه گذاری را به ارزش مالی ۲.۳ میلیارد دلار منعقد کردند.

در حالی که روسیه بزرگترین شریک تجاری ازبکستان و میزبان بیش از سه میلیون کارگر مهاجر ازبکستانی است که ۱۲ درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور را تشکیل می دهند، اما تاشکند و همسایگان آسیای مرکزی آن، که همگی به حواله‌های کارگران مهاجر در روسیه متکی هستند، اکنون ممکن است روسیه را یک منبع بی‌ثباتی بدانند و شروع به مقابله با همسایه شمالی کنند.

تأمین یک مسیر تجاری به آسیای مرکزی هدف دیرینه پاکستان بوده است، موضوعی که پس از شکست محصول پنبه این کشور در سال ۱۹۹۴ فوریت یافت. اکنون، به دلیل جنگ روسیه و اوکراین بیش از هر زمان دیگری پاکستان این نیاز را احساس می کند.

علیرغم خوشنودی عمومی اخیر بین رهبران پاکستان و ازبکستان، تاشکند احتمالاً از پتانسیل اسلام آباد برای مسلح کردن خطوط حمل و نقل از آسیای مرکزی علیه هند برای تقویت سیاست عمق استراتژیک خود آگاه است که مطمئناً پتانسیل زمینی هند_ازبک را مختل خواهد کرد. در واقع، پاکستان با مسدود کردن ارسال کمک‌ های غذایی و دارویی هند به افغانستان و درخواست از کامیون‌های پاکستانی برای انتقال کالاها، تردیدها را برطرف کرد و بعداً به کامیون‌های افغان اجازه انتقال محموله را داد.

جمهوری‌های آسیای مرکزی که به مسیرهای صادراتی جدید نیاز دارند و می‌خواهند از همکاری با افغانستان به دلیل مسائل امنیتی اجتناب کنند، ممکن است چابهار ایران را بهترین گزینه برای تجارت با هند با بازار ۱.۴ میلیارد نفری در مقابل جمعیت ۲۱۲ میلیون نفری پاکستان بدانند

علاوه بر آن، ازبکستان عضو کارگروه چهارجانبه هند، ازبکستان، ایران و افغانستان برای استفاده مشترک از بندر چابهار ایران است. در اوایل سال ۲۰۲۱، هند پیشنهادی را مطرح کرد که بندر چابهار بخشی از کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال_جنوب یا همان نستراک باشد و از ازبکستان و افغانستان دعوت کرد تا به پروژه کریدور چند جانبه بپیوندند.

کریدور نستراک یک پروژه چندوجهی ۷۲۰۰ کیلومتری است که هند، ایران، افغانستان، آذربایجان، روسیه، آسیای مرکزی و اروپا را به هم پیوند می دهد و این گزینه باید همیشه در ذهن پاکستان باشد. همچنین، کریدور شمال_جنوب ممکن است با تحریم های ایالات متحده علیه هند در صورتی که برنامه های خود را برای مکانیزم مبادله روپیه_روبل و خرید تسلیحات از روسیه پیش ببرد، پیچیده شود.

از سوی دیگر، کارشناسان معتقدند که اگر واشنگتن و تهران در خصوص توافق هسته‌ای به توافق برسند، دولت بایدن دیگر حمله به پروژه‌هایی که ایران دنبال می‌کند حتی اگر شرکای آن دولت‌ های تحریم‌شده مانند افغانستان و هند باشند، نادرست می داند.

بر همین اساس، جمهوری‌های آسیای مرکزی که به مسیرهای صادراتی جدید نیاز دارند و می‌خواهند از همکاری با افغانستان به دلیل مسائل امنیتی اجتناب کنند، ممکن است چابهار ایران را بهترین گزینه برای تجارت با هند با بازار ۱.۴ میلیارد نفری در مقابل جمعیت ۲۱۲ میلیون نفری پاکستان بدانند.

ترکمنستانی که معمولاً منزوی است، چابهار را به عنوان بخش کلیدی مسیر حمل و نقل اوراسیا می بیند که شامل بندر ترکمن باشی در دریای خزر می شود

از طرفی، همکاری با بخش فناوری هند کلیدی برای کسب موفقیت در اهداف تاشکند در جهت افزایش ۱.۶ برابری تولید ناخالص داخلی سرانه تا سال ۲۰۲۶ خواهد بود. علاوه بر آن، ترکمنستانی که معمولاً منزوی است، چابهار را به عنوان بخش کلیدی مسیر حمل و نقل اوراسیا می بیند که شامل بندر ترکمن باشی در دریای خزر می شود.

ایران و ترکمنستان اخیراً در مورد گسترش روابط تجاری و ترتیبات جدید در ترانزیت ریلی، انرژی، گاز و برق و حمل و نقل دریایی گفتگو کرده اند و مشتاقند تجارت را به سطح قبل از کووید بازگردانند. قزاقستان نیز به عنوان بزرگترین اقتصاد منطقه که تجارت را از طریق آذربایجان به جای مسیرهای معمول خود از طریق روسیه بررسی می کند، ممکن است تصمیم بگیرد که یک راه آهن از جنوب از طریق ازبکستان را راه اندازی نماید.

کریدور ریلی قزاقستان_ازبکستان بخش کلیدی شبکه توزیع شمالی بوده که نیروهای ناتو را در افغانستان تامین می کرد و ممکن است روزی به کریدور راه آهن پنج ملت ۲۰۰۰ کیلومتری ایران متصل شود که ایران، افغانستان، تاجیکستان، قرقیزستان و چین را به هم متصل می کند.

افغانستان تحت کنترل طالبان نیز همچنین به دنبال گزینه ای از ایران برای انجام مبادلات تجاری و ایجاد پیوندهای مسالمت آمیز با دولت ایران است که پس از دسترسی به ۲۹ میلیارد دلار بانک های خارج از کشور که توسط تحریم ها مسدود شده اند، در اقتصاد منطقه فعال تر خواهد بود. در همین راستا، افغانستان باید تلاش کند تا تجارت با هند را که قبل از تسلط طالبان سالانه ۱.۵ میلیارد دلار ارزش داشت، تقویت کند. یکی از راه‌های انجام این کار، تبعیت از موافقت‌نامه تجارت ترجیحی هند و افغانستان در سال ۲۰۲۱ است، اگرچه کابل به دلیل فقدان عمق نهادی برای اجرای موفقیت‌آمیز این توافق‌نامه با چالش مواجه خواهد شد.

راه روسیه و اوکراین ممکن است برای روس‌ها و اوکراینی‌ها یک تراژدی باشد، اما ممکن است به نیاز آسیای مرکزی منزوی برای بهبود پیوندها با جهان خارج کمک کند

آسیای مرکزی ممکن است به زودی برای تجارت با پاکستان و هند و از طریق دو کشور بدون نگرانی از افزایش و کاهش تجارت با روابط بین دهلی نو و اسلام آباد و یا مسدود شدن مسیرهای صادراتی تاریخی آن از طریق روسیه توسط غرب در موقعیتی قرار گیرد.

افزایش تجارت، درآمدها را افزایش می دهد و جایگاه جمهوری ها را در برابر نفوذ چین، از طریق یک کربند_یک جاده آن و اقدامات روسیه در آنچه مسکو به عنوان حوزه منافع ممتاز خود می داند، اثبات می کند.

افزایش تجارت همچنین به نفع پاکستان خواهد بود که متأسفانه مجبور است با توجه به بزرگترین محل اجرای پروژه های جاده ابریشم در رقابت با دیگر کشورها باشد. واشنگتن در این میان می تواند به بهبود تصویر اقتصادی محلی کمک کند.

بر همین اساس باید زود اعلام کند که از افزایش تجارت منطقه ای با مهار تحریم حمایت می کند. سپس، از آرای خود در بانک های توسعه و موسسات مالی بین المللی برای کمک به ایجاد رشد اقتصادی که منطقه را توانمند و غنی می کند، استفاده کند.

راه روسیه و اوکراین ممکن است برای روس‌ها و اوکراینی‌ها یک تراژدی باشد، اما ممکن است به نیاز آسیای مرکزی منزوی برای بهبود پیوندها با جهان خارج کمک کند.