عمان در انتظار دیدار تاریخی رئیسی؛ مسقط، شریک اصلی تهران| چشم انداز ۵ میلیارد دلاری تجارت دوجانبه

تهمینه غمخوار؛ بازار: ابراهیم رئیسی روز دوشنبه به عمان سفر می کند. با اعلام سخنگوی وزارت خارجه قرار است تا رئیس جمهور با محوریت برجام و آزاد سازی منابع ارزی بلوکه شده به این کشور در پاسخ به دعوت قبلی هیثم بن طارق آل سعید سلطان عمان، سفر کند.

البته، علاوه بر آن، قطعا مقامات دو کشور در خصوص بررسی توسعه روابط دوجانبه تجاری به خصوص در حوزه همکاری های دریایی و مناسبات سیاسی در کنار مسائل منطقه ای و بین المللی به بحث و گفتگو خواهند پرداخت.

پیش از انجام این سفر، در ۲۸ اردیبهشت هیثم بن طارق، سلطان عمان فرمان امضای توافق همکاری در زمینه حمل و نقل دریایی با جمهوری اسلامی ایران را صادر کرد، در حالی که قیس محمد یوسف اللواتی، وزیر صنعت و تجارت عمان در نوزدهمین اجلاس کمیسیون مشترک همکاری‌های جمهوری اسلامی ایران و عمان نیز بر تقویت ارتباطات و تجارت دریایی ایران و عمان از طریق بندر چابهار و استفاده از زیرساخت‌های این بندر اقیانوسی تأکید کرده بود.

در آستانه سفر رئیس جمهور به عمان، علیرضا پیمان‌پاک معاون وزیر و رئیس کل سازمان توسعه تجارت ایران در رأس هیأتی بلند پایه تجاری متشکل از ۳۰ شرکت خصوصی، نمایندگان سازمان بنادر و صندوق ضمانت صادرات در روز دوشنبه وارد این کشور شده است.

در همین راستا و بر اساس اهمیت موضوع روابط تجاری بین دو کشور به ویژه توافق همکاری در زمینه حمل و نقل دریایی، در ادامه به ارائه توضیحاتی در خصوص مناسبات فی مابین می پردازیم:

سلطنت عمان پس از سلطان قابوس
در ۱۰ ژانویه ۲۰۲۰، قابوس بن سعید پس از نیم قرن سلطنت بی وقفه بر سلطان نشین عمان، این کشور عربی را ترک گفت و پسر عمویش هیثم بن طارق، جانشین او شد. سلطان قابوس، برای سلطان جدید کشوری باقی گذاشت که به لطف بهره برداری از منابع هیدروکربنی خود در زمان بی سابقه ای به مدرنیته دست یافته بود و توانست به لطف سیاست خارجی بی طرفی منحصربفرد، مکانی را برای خود در قلب منطقه ایجاد کند و به این دلیل نام مستعار سوئیس خاورمیانه را به ارمغان آورد.

در حالی که هنوز در حال هزینه کردن پول زیادی را برای دفاع از سلطنت خود است، بن هیثم به لطف سیاست دیپلماتیک خود برای همزیستی مسالمت آمیز بین کشورها، گفتگو و عدم مداخله در امور همسایگان خود را نشان داده است.

سلطان جدید در اولین سخنرانی خود که با حضور بوریس جانسون، محمدجواد ظریف، محمد بن زاید و تمیم آل ثانی برگزار شد، اعلام کرد که می‌خواهد سیاست خارجی مؤثر بی‌طرفی را که توسط پسر عموی فقیدش وضع شده بود، ادامه دهد.

قابوس در طول پنجاه سال سلطنت خود موفق شد کشور خود را که در زمان پدرش هنوز طبق قوانین قرن نوزدهم زندگی می کرد، مدرن کند به طوری که امروزه عمان یکی از توسعه یافته ترین کشورهای منطقه است. این پیشرفت استثنایی، به قابوس اجازه داد تا به عنوان یک مستبد بر کشور حکومت کند (او به طور همزمان رئیس دولت، نخست وزیر و وزیر دفاع، کشور و دارایی بود) که فقط به مردم عمان اجازه مشارکت جزئی در زندگی سیاسی را می داد.

سلطنت او با به پایان رساندن برنامه توسعه «چشم انداز ۲۰۲۰» که آغاز کرده بود و البته همه اهداف آن محقق نشده بود، به پایان رسید. بر همین اساس، همانطور که اوضاع پیش می‌رود، حتی اگر کشور، شاخص‌های خود را بهبود بخشیده باشد، همچنان چالش‌هایی وجود دارد که سلطان جدید باید به آنها رسیدگی کند.

با آغاز سلطنت سلطان هیثم، رهبری متخصص تر در مسائل اقتصادی تا نظامی به معنای پایان آینده درآمد نفت، علامت سوال هایی را در مورد ثبات کشور ایجاد شد. بنابراین چالش اصلی عمان عبارت است از عبور موفقیت آمیز دوران پس از هیدروکربن که با نیاز به تغییرات محیطی تسریع شده است.

با کاهش قیمت هر بشکه نفت ناشی از جنگ تجاری عربستان سعودی که متعاقباً به دلیل همه گیری کووید، تشدید شد، باید ذخایر بسیار محدود عمان را در مقایسه با همسایگانش اضافه کرد. ذخایر نفت عمان که تنها ۵.۵ میلیارد بشکه تخمین زده می شود (در مقایسه با ۳۲۰ میلیارد بشکه عربستان) در ۱۵ سال آتی و ذخایر گاز طبیعی آن در ۱۸ سال آینده تمام خواهد شد.

حملات اخیر به کشتیرانی در دریای عمان، نقطه حساسی که این کشور با ایران مشترک است، تنها بر عدم اطمینان در مورد درآمد حاصل از هیدروکربن ها افزوده است. به این وضعیت موجود باید بدهی‌هایی را اضافه کرد که در سال‌های اخیر در حد انفجار رسیده و از پنج درصد تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۱۴ به ۸۱ درصد در سال ۲۰۲۰ رسیده است که ناشی از تغییرات قیمت نفت است: این موضوعات، تأثیر قابل توجهی بر اقتصاد عمان داشته که بیش از ۷۰ درصد بر هیدروکربن ها و مشتقات آنها متکی است.

بنابراین، یکی از اولین اهداف تعیین شده در چشم انداز ۲۰۴۰، تنوع بخشیدن اقتصاد به سوی پتروشیمی ها، گردشگری، نیمه هادی ها، انرژی های تجدیدپذیر، رباتیک و بهره برداری از مواد خام (استخراج مس، طلا، روی، منگنز و عناصر خاکی کمیاب ) است.

در تحلیل سیاست خارجی سلطان جدید، نباید چالشها و مسائل مربوط به سیاست داخلی را نادیده گرفت در حالی که دنیای پس از نفت و نیاز مبرم به توسعه اقتصادی در سیاست خارجی عمان نفوذ کرده است. یک سال و نیم پس از تاجگذاری سلطان هیثم، عمان توانسته اخلاق دیپلماتیک را که ریشه موفقیت آن برای نیم قرن بوده، حفظ کند.

سیاست همسایگی دو کشور در قبال یکدیگر
سیاست خارجی عمان حول محور روابط با همسایگانش می چرخد. این کشور عربی، با ادامه بی طرفی سنتی خود در قبال همسایگان خود در حفظ امنیت خود در منطقه موفق بوده و همچنان به عنوان یک میانجی مفید در بحران های مختلف که همسایگی آن را مختل می کند، دیده می شود.

چهار منطقه به طور خاص توجه دولت عمان را به خود معطوف کرده است: ایران، یمن، سوریه، اسرائیل و فلسطین. از دهه ۱۹۷۰، این کشور تصمیم گرفته است که مانند برخی از همسایگانش با ایران درگیر نشود. روابط سیاسی میان دو کشور ایران و عمان بیش از چهل سال است که در بالاترین سطح قرار داشته که قابل مقایسه با هیچ یک از کشورهای همسایه نبوده و روند رو به رشدی را طی کرده است. بر همین اساس، جمهوری اسلامی و عمان همیشه به حاکمیت یکدیگر احترام گذاشته‌اند و امروز مسقط یکی از شرکای اصلی تهران است.

با توجه به این که پس از خروج یکجانبه آمریکا از توافق‌ برجام، تنش‌ها بر سر مسئله توانایی هسته‌ای ایران مجدد بالا گرفت و با انتخاب جو بایدن، احتمال یک برجام جدید وجود دارد، عمان بدون شک به دنبال این است که خود را به عنوان رابط ترجیحی بین واشنگتن و تهران برای تسهیل مذاکرات قرار دهد.

به این ترتیب، در پی تماس تلفنی ابراهیم رئیسی و سلطان، بدر البوسعیدی وزیر امور خارجه عمان در آگوست ۲۰۲۱، در ایران مورد استقبال رئیس جمهور جدید ایران قرار گرفت. شایان ذکر است که بر اساس اعلام مقامات عمانی، عمان از جانبداری در هر یک از حوادث متعددی که در نزدیکی سواحل آن رخ داده و ایران مسئول آن به نظر می رسد، برای حفظ روابط خود با جمهوری اسلامی خودداری کرده است.

همچنین، با آغاز تحریم ها و قطع روابط برخی کشورها با ایران، دولت عمان نه تنها روابط تجاری خود را با ایران قطع نکرد، بلکه سعی کرد در چارچوب روابط بین‌الملل و با رویکرد برد_برد روابط اقتصادی خود را با جمهوری اسلامی افزایش دهد.

بر اساس گزارشهای اعلام شده، تجارت سالانه دو کشور را در سال ۲۰۲۱، برابر با یک میلیارد و ۳۳۶ میلیون دلار اعلام کرد که نسبت به سال گذشته آن ۵۳ درصد رشد داشته است. علاوه بر آن، صادرات ایران به عمان در سال ۱۴۰۰ با ۶۳ درصد افزایش از ۴۳۸ میلیون دلار در سال ۱۳۹۹ به ۷۱۶ میلیون دلار رسیده است.

گسترش تجارت با همسایگان، به ویژه افزایش صادرات غیرنفتی به آنها، یکی از برنامه‌های عمده‌ای است که اکنون دولت ایران در حال پیگیری آن است. در میان کشورهای همسایه، عمان یکی از کشورهایی است که برای جمهوری اسلامی در اولویت قرار دارد، زیرا دو کشور همسایه از سالیان گذشته دارای روابط خوب سیاسی، اقتصادی و اشتراکات مذهبی و فرهنگی فراوانی هستند.

بر همین اساس، بارها از سوی مقامات دو کشور اعلام شده که زمینه های گسترش روابط تجاری ایران و عمان کاملا فراهم است در حالی که از نظر پادشاه عمان، کشور همسایه و دوست جمهوری اسلامی ایران می‌ تواند توسعه مکمل عمان باشد. بنابراین، وی بارها بر توسعه روابط تجاری با ایران تاکید کرده و شرایط جغرافیایی دو کشور حکم می‌ کند که این نقطه بسیار استراتژیک و مهم با همکاری نزدیک ایران و عمان تکمیل شود.

در حوزه حمل و نقل دریایی، صدور فرمان سلطنتی موافقتنامه همکاری حمل و نقل دریایی از سوی سلطان عمان نشان می دهد که دو کشور تصمیم دارند که در این حوزه بیش از گذشته فعال باشند. موافقتنامه همکاری در این حوزه بین دو کشور در دسامبر ۲۰۱۹ در تهران به امضای مقامات مربوطه رسیده بود.

بر همین اساس، می توان به خطوط حمل دریایی کانتینری یخچالی، خشک و فله بر از بنادر جاسک، شهید باهنر، شهید رجایی و خرمشهر به بنادر سویق، شناس، صحار و سلطان قابوس اشاره کرد که پس از شیوع ویروس کرونا که اکثر کشورها مرز خود را بر روی کالاهای ایرانی بستند، اما عمان به دلیل نیاز بازار داخلی خود به مواد غذایی و محصولات کشاورزی و همچنین به منظور کاهش هزینه های حمل، خطوط دریایی خود را با بنادر ایران افزایش داد تا کالاها با قیمت مناسب وارد کشور عمان گردند.

بنادر صحار و صلاله عمان برای واردات کالا به ایران از اهمیت بسیار بالایی برخوردار هستند که به دلیل عدم آشنایی تجار ایرانی با پتانسیلهای این بنادر در سال های گذشته، توجه چندانی به واردات از طریق عمان نشده است، در حالی که بندر صلاله عمان به عنوان سومین بندر بزرگ خاورمیانه از نظر تجهیزات، وسعت و خطوط حمل بین المللی شناخته می شود، به گونه ای که دارای خطوط مستقیم دریایی هفتگی به بنادر بزرگ دنیا از جمله امریکا، دریای سرخ، خلیج فارس، اروپا و هند می باشد.

پس از اعمال تحریم‌ها علیه ایران، بعضی از کشورهای منطقه تصمیم به عدم همکاری و قطع روابط با ایران را گرفتند، به همین دلیل، جایگزینی بنادر عمان با برخی بنادر منطقه در دستور کار این اتاق مشترک و وزارتخانه های صمت و امور خارجه قرار گرفت به گونه ای که حجم واردات ایران از عمان تا سال ۹۵ حدود ۷۰ میلیون دلار بود و این میزان در سال ۹۶ به ۲۶۰ میلیون دلار و در سال ۹۷ به ۴۱۳ میلیارد دلار رسید که این موضوع، به معنای افزایش واردات کالا از عمان نیست، بلکه بنادر عمان نقش خود را به عنوان بنادر ترانس شیپی کالاهای ایرانی آغاز نمودند.

با توجه به امضای قرارداد تجارت آزاد ایران با ۱۶ کشور عربی آفریقایی، آمریکا، سنگاپور و چهار کشور اروپایی و این که عمان به عنوان پایگاه صادرات مجدد کالاهای ایرانی در نظر گرفته می شود، کشور میتواند از این فرصت طلایی استفاده کند.

محصولات کشاورزی، مصالح ساختمانی، سنگ‌های ساختمانی، مواد معدنی، فلزات، قیر و سیمان عمده‌ترین محصولات صادراتی ایران به عمان هستند که با توجه به شرایط مساعد برای افزایش تنوع صادرات ایران و زیرساخت های موجود برای صادرات مجدد در عمان، این ظرفیت وجود دارد که ارزش تجارت دو طرف را به پنج میلیارد دلار برساند.

ایران در حال حاضر روند افزایشی در صادرات مجدد کالاهای خود از عمان دارد. در واقع عمان تنها کشور عربی در خلیج فارس است که شرکت های ایرانی را می پذیرد که ایران از طریق آنها به بازارهای کشورهای دیگر راه یابد. علاوه بر آن، توافقنامه تجارت ترجیحی (PTA) بین ایران و عمان روابط اقتصادی و تجاری دو کشور دوست را به میزان قابل توجهی تقویت خواهد کرد.

موانع توسعه روابط دوجانبه
علی رغم ظرفیتهای اقتصادی قابل توجه و توانمندی‌ های بالقوه ای که می‌ تواند دو کشور را به بزرگترین قطب تجاری منطقه تبدیل کند، این روابط در سطح بالایی قرار نداشته و هدر رفت این توان بالقوه، این همکاری دو جانبه را دچار مشکلاتی ساخته است.

یکی از مشکلات این است که چند برابر شدن حوادث در تنگه هرمز می‌تواند عمان را که در تلاش است با توسعه بنادر دقم و صلاله که مستقیماً به اقیانوس هند باز می‌شود، از این تنگه‌ها مستقل شود، دچار مشکل کند. بر هیمن اساس می توان مشاهده کرد که همکاری ایران و عمان بدون موانع هم نبوده است که به چند دلیل باز می گردد.

به دلیل تحریم‌های آمریکا، سرمایه‌گذاری ایران در عمان به کندی محقق می‌شود. پروژه خط لوله زیرزمینی به طول ۱۴۰۰ کیلومتر (۸۵۰ مایل) بین ایران و هند که از عمان می گذرد، سال ها متوقف شده است، اگرچه وزیر نفت و گاز، محمد الرمحی، در ژانویه ۲۰۲۱ اعلام کرد که عمان قصد واردات دارد. گاز ایران به محض برقراری مجدد برجام، به ایران اجازه می دهد از ۲۵ درصد نیروگاه های گازی سلطان نشین استفاده کند.

از طرفی، رابطه بسیار باز عمان با اسرائیل و عادی سازی روابط با این کشور می تواند به روابط ایران و عمان آسیب بزند؛ روابطی که از نظر مسقط و تهران ضروری است.