میترا شهبازی؛ بازار: سابقه نسب کاتالیست در صنعت خودرو ایران به سال ۸۲ برمی‌گردد و خودروها تا آن فاقد استاندارد بودند. به همین دلیل آلایندگی خودروهای داخلی بیش از ۳۰ برابر سایر خودروها بود. از همین رو شرکت‌های خودروسازی داخلی از دهه هشتاد نسبت به نسب کاتالیست اقدام کردند. با این حال تا سال ۹۱، نصب یا عدم نصب کاتالیست در مراکز معاینه فنی داخل کشور سنجیده نمی‌شد. بنابراین به موجب طرح جامع کاهش آلودگی هوا آزمون صحت کاتالیست کانورتور و کربن کنیستر در معاینات فنی خودروها به منظور صدور برگه و برچسب معاینه فنی از ابتدای سال ۹۱ اجباری شد.
همانطور که اشاره شد، بود و نبود کاتالیست بر روی خودرو تاثیری بر خودرو ندارد و تمام فایده نصب این قطعه در کاهش آلودگی‌های زیست محیطی خلاصه می‌شود. قطعه‌ای حیاتی که به دلیل استفاده از سه فلز گرانبها پلاتین، پالادیم و رودیم از قیمت بالایی برخوردار است و همین موضوع منجر به این می‌شود که مالکان خودروها تمایلی برای تعویض آن نداشته باشند و روز به روز تنفس در کلان شهرهایی چون تهران دشوارتر شود.
گفتنی است با نصب کاتالیست تا ۹۰ درصد از گازهای سمی تولید شده توسط خودروهای مجهز به موتور احتراقی با استفاده از سوخت فسیلی کاهش می‌یابد و عمر این قطعه به گفته کارشناسان به صورت میانگین حدود ۴ سال و قیمت آن نیز در خودروهای پرتیراژ داخلی از ۲ میلیون تومان تا ۴ میلیون و بیشتر تعیین می شود.
اجاره ساعتی کاتالیست
همان چند سطر نخست نشان دهنده اهمیت به موقع کاتالیست خودرو نگهداری از آن است اما با این حال با وجود اجبار به استفاده از کاتالیست برای کاهش آلاینده‌های خارج شده از اگزوز خودروها، برخی از رانندگان به شیوه‌های گوناگونی در زمان معاینه فنی خودرو از خرید و نصب طولانی مدت آن خودداری می‌کنند. در همین رابطه منصور، راننده خودرو ۴۰۵ به بازار گفت: «صبح روز گذشته برای دریافت معاینه فنی خودرو خود به مرکز معاینه فنی بیهقی واقع در آرژانتین رفتم و بعد انتظار در صفی طولانی مشخص شد که میزان آلایندگی خودروام بیش از حد مجاز است و باید خودرو را بعد از تعمیر و رفع نقص فنی دوباره به این مرکز بیاورم.»
این راننده خودرو با اشاره به اینکه بلافاصله بعد از رد مرکز معاینه فنی به تعمیرکار معتمد مراجعه کرده است، افزود: «وقتی موضوع را با تعمیرکار در میان گذاشتم قطعه کاتالیست نصب شده بر روی خودرو را جدا و کاتالیست دیگری را بر روی آن نسب کرد و گفت تا یک ساعت دیگر و بعد از دریافت معاینه فنی دوباره به وی مراجعه کنم و قطعه متصل شده را جدا کند.»
وی با اشاره به اینکه تعمیرکار هزینه اجاره ساعتی کاتالیست را ۴۰۰ هزار تومان تعیین کرد، افزود: «تعمیرکار به وی اطمینان کامل داده است و گفته که روزانه حداقل برای چندین نفر این کار را انجام می‌دهد و خودرو همگی در آزمون معاینه فنی به خوبی پاس می‌شوند.» البته این راننده بعد از نصب کاتالیست اجاره‌ای با پرس و جو متوجه می‌شود که بعضی از تعمیرکاران دیگر همین کار را با ۲۰۰ هزار تومان هم انجام می‌دهد سود خوبی را در قبال آلودگی محیط زیست به جیب می‌زنند. درآمدی که فقط به کدر شدن هوا و بی‌حاصل شدن خاک کشاورزی، فرسوده شدن سازه‌های شهری و غیره منتهی نمی‌شود و ضمن میلیاردها تومان خسارت سالانه به کشور منجر به افزایش بیماری‌های غیرواگیردار و افزایش تعداد فوتی‌ها هم می‌شود.
مراقب سودجویان باشید
همانطور که اشاره شد بهای کاتالیست خودرو بالاست؛ چراکه سه فلز گرانبها در این قطعه به کار رفته است و وجود همان فلزات نیز ممکن است تعداد معدودی از تعمیرکاران را وسوسه کند که زمانی که برای تعمیر خودرو خود مراجعه کرده‌اید کاتالیست را به دور از چشم مالک جدا کنند و سپس آن را در فرصتی مناسب به فروش برسانند. بنابراین گاهی اوقات کاتالیست خودروها به دور از چشم مالک باز و به افزایش آلودگی هوا منتهی می‌شود.
یک تولید کننده کاتالیست خودرو با اشاره به اینکه برای سال جاری قصدی برای افزایش قیمت این قطعه ندارد به بازار گفت: «از پاییز سال گذشته قیمت کاتالیست‌ها را افزایش نداده‌ایم و اگر شرایط همینطور باقی بماند و نرخ دلار خیلی بالا نرود قیمت کاتالیست به روزرسانی نخواهد شد.»
نوید مولوی زاده در خصوص قیمت کاتالیست اضافه کرد: «این قطعه با دو گرید AM و AM+ به بازار لوازم یدکی عرضه می‌شود که قیمت و عمر مفید این دو گرید با یکدیگر متفاوت است، برای مثال کاتالیست AM در حدود ۲ میلیون ۲۰۰ هزار تومان و AM+ ۴ میلیون و ۵۰ هزار تومان برای خودرو ۴۰۵ است. عملکرد این کاتالیست‌ها به مرور زمان کاهش می‌یابد و در نهایت با روشن شدن چراغ چک در خودروهای ۹۴ به بعد راننده از اتمام آن مطلع می‌شود. البته توصیه می‌شود دارندگان خودروهای مدل ۹۴ به بعد برای آسودگی بیشتر از مدل AM+ استفاده کنند که عمر مفید قطعه بیشتر است. »
قیمت کاتالیست مانع تعویض آن
عضو هیات مدیره ایران دلکو بیان کرد: «کاتالیست خودرو ۴۰۵ نسبت به خودروهای پرتیراژ خودروسازان طی یک دهه اخیر به عنوان یکی از کاتالیست‌های گران تر معرفی می شود. برای مثال AM+ تیبا در محدوده ۲ میلیون ۹۰۰ هزار تومان است. همچنین کاتالیست TU۳ یا TU۵ حدود ۳ میلیون و ۶۰ هزار تومان است. البته تمام این قیمت‌ها با ۹ درصد ارزش افزوده همراه است.»
همانطور که اشاره شد قیمت قطعه یکی از تعیین کننده‌های اصلی برای ایجاد تمایل دارندگان خودروها برای استفاده از آن است، بنابراین شاید لازم باشد برای کنترل آلودگی هوا مسئولان دولتی تدابیر جدیدی را بیاندیشند. یکی از این تدابیر می‌تواند ارائه یارانه خرید کاتالیست بخصوص به رانندگان تاکسی باشد.
در این راستا مولوی زاده با اشاره به اینکه دو سال پیش قراردادی با تاکسی رانی و ستاد مرکز معاینه فنی و یک قرارداد سه جانبه بستند که تا تاکسی رانی با بودجه‌ای در اختیار دارد به رانندگان تاکسی یارانه تعویض کاتالیست دهد، افزود: «در شش مرکز معاینه فنی در سطح تهران مستقر شدیم و شروع به ارائه خدمات کردیم. از هر فاکتور یک مبلغی را راننده و مبلغی را سازمان تاکسی رانی ماه به ماه به ما پرداخت می کرد. منتهی طی این شش ماه تنها ۶۸ کاتالیست تعویض و خریداری شد. متاسفانه تاکسی ها منشا آلودگی بالایی دارند و عمدتا فرسوده هستند.»
ضرورت تعیین کد یکتا برای کاتالیست
این تولید کننده کاتالیست ادامه داد: «اگر می‌خواهیم مردم اقدام به اجاره کاتالیست نکنند ابتدا باید با کسانی که کاتالیست اجاره می دهند برخورد قانونی شود. در اکثر اگزوز سازی‌ها و اطراف معاینه فنی ها و غیره این افراد حضور دارند. بنابراین اگر مغازه دو متخلف از پلمپ شود و جریمه شوند؛ مطمئن باشید که بخش خیلی از زیادی از این مشکل با این برخوردها برطرف می شود. موضوع دوم، به طور حتم فرهنگ سازی تاثیر بالایی بر روی این موضوع دارد. هیچ موقع برنامه مناسبی از رسانه ملی در مورد اهمیت کاتالیست پخش نشده است و حتی مردم نمی دانند که کاتالیست چیست و به راحتی قبول می کنند که اجاره کنند و ببندند. اگر بدانند چنین کاری چه تبعاتی بر روی خودشان و اطرافیانش دارد شاید بخشی از مردم در راستای مسئولیت اجتماعی منصرف شوند.»
مولوی زاده با اشاره به اینکه همانطور که نمی توان از یک مخزن سی ان جی برای دریافت معاینه فنی خودرو اقدام کرد باید کاتالیست هم دارای کد یکتا باشد و معلوم شود بر روی چه خودرویی نصب شده است، گفت: «همچنین شاید نیاز باشد علاوه بر مراکز معاینه فنی و خودروسازی مراکز خصوصی ایجاد شوند تا خودروها به صورت دوره‌ای بررسی و معاینه فنی کاتالیست با کد یکتا شوند. بر این اساس ۹۰ درصد مشکلات امروز خود به خود برطرف می شود.»
علاوه بر مشکلاتی که در سطور قبلی به آن اشاره شد، مالکان خودروها علاوه بر اجاره کاتالیست، جداسازی کاتالیست توسط تعمیرکاران متخلف و در برخی از موارد مشاهده شده که مالکان برای کمتر شدن دردسرهای دریافت معاینه فنی، کاتالیست خودرو را در زمان خرید جدا می‌کنند و سال به سال تنها برای دریافت معاینه فنی آن را نصب می‌کنند. بنابراین شاید برای داشتن هوایی پاک تر و جلوگیری از ورود خسارت به جان و مال تمام مردم نیاز باشد که قوانین جدیدی برای استفاده بهتر از کاتالیست توسط قانون گذاران تعیین شود. گام اول نیز می‌تواند ارائه یارانه دولتی به خرید کاتالیست برای کاهش قیمت و تشویق مالکان باشد، سپس جریمه متخلفان اعم از مالک و تعمیرکار در دستور کار متولیان قرار بگیرد.
نظر شما