بازار؛ گروه ایران: دومین قطار باری ترکیه ـ چین، در روز یک شنبه ۳۰ آذر ۱۳۹۹ از استان تکیرداغ واقع در بخش اروپایی ترکیه به راه افتاد و قرار است همچون قطار اول با پیمودن راهی در حد ۸۷۰۰ کیلومتر و بعد از ۱۲ روز به شهر «شی آن» چین برسد که نسبت به زمان یک ماهه از راه دریایی، به صرفه تر است. ترکیه در هر دو قطار باری خود، لوازم خانگی یخچال و فریزر به چین صادر کرده و رئیس جمهور و وزیر حمل و نقل ترکیه، رسیدن اولین قطار به چین را موفقیتی بزرگ دانسته و بر تداوم این کار تاکید دارند. دولت ترکیه و بخش خصوصی آن بر افزایش صادرات تمرکز کرده و یک دهه قبل هدفگذاری کرده اند که صادرات ترکیه به سالیانه ۵۰۰ میلیارد دلار برسد.
ترکیه که در شمال غربی ایران قرار دارد، یکی از کشورهای رقیب در حوزه سند چشم انداز ۲۰ ساله جمهوری اسلامی ایران به شمار می آید. بر اساس این سند بلند مدت، ایران هدفگذاری کرده که در سال ۱۴۰۴ شمسی قدرت اول اقتصادی، علمی و تکنولوژیک منطقه خاورمیانه شود. در این چارچوب و در گفت و گوی «بازار» با دکتر سیداسدالله اطهری ـ کارشناس مسائل بین المللی ـ برخی شاخص های کلیدی اقتصادی ترکیه به عنوان یک رقیب منطقه ای ایران بررسی شده است.
ترکیه در بخش انرژی، حوزه آسیای مرکزی و قفقاز و همسایگان و تبدیل شدن به قدرت ژئوپولتیک و قدرت ژئو اکونومیک، آهسته آهسته تلاش کرده به اهداف مورد نظر خودش برسد. البته در خصوص مسائل و مشکلات ترکیه با ایران، عامل آمریکا نقش مهمی را ایفا می کند
*در سند چشم انداز ۲۰ ساله ایران که از سال ۱۳۸۴ اجرا شده ایران باید در سال ۱۴۰۴ شمسی قدرت اول اقتصادی، علمی و فناوری منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا باشد. در این میان، ترکیه یکی از رقبای اصلی ایران در چارچوب سند چشم انداز است. در عین حال، ترکیه در سال ۲۰۰۹ میلادی هدفگذاری کرد که به صادرات ۵۰۰ میلیارد دلاری در سال ۲۰۲۳ میلادی برسد و تولید ناخالص داخلی آن ۲ هزار میلیارد دلار شود. در حالی که صادرات ترکیه در سال ۲۰۰۸ میلادی ۱۳۲ میلیارد دلار بوده است.
در سال های اخیر، یک مقدار صادرات ترکیه نسبت به سال ۲۰۰۸ افزایش پیدا کرده به نظر شما، آیا در طول یک دهه گذشته، مقامات این کشور سیاست یکسانی را در پیش گرفتند که به اهداف خودش در چارچوب «چشم انداز ۲۰۲۳ ترکیه» نزدیک شوند؟
در شرایطی که ایران، سند چشم انداز ۲۰ ساله را مطرح کرد، تحت تحریم های ایالات متحده و ترامپ نبود ولی الان کشور ما، با اهداف این سند فاصله دارد. نمی خواهم بگویم که قرار بود ایران قدرت هژمون منطقه باشد ولی قرار بر این بود که ایران از نظر اقتصادی، علمی و فناوری، کشور اول منطقه باشد.
نکته دوم در مورد جشن صدمین سال تاسیس جمهوری در سال ۲۰۲۳ میلادی است. ترکیه برای سال ۲۰۲۳ هدفگذاری هایی کرده ولی تا الان موفقیت های این کشور بیش از حد بوده و این موفقیت ها نیز به حزب عدالت و توسعه برمی گردد. با وجود بحران های جهانی و مسائلی از این قبیل، برخی تحریم های ایالات متحده و فشارهای اتحادیه اروپا، به نظر می رسد که ترکیه مسیر درستی را به پیش می رود.
ما اگر شاخص های ترکیه در خصوص تاسیس بیمارستان ها و تاسیس دانشگاه ها را بررسی کنیم، متوجه می شویم که دولت ترکیه چه اقداماتی انجام داده است. در این دوره، ترکیه جاهایی را کشف کرد که تا این زمان در آنجا نفوذ و حضور نداشت. ترکیه توانسته بیش ترین روابط اقتصادی را با کشورهای قاره آفریقا برقرار کند.
ترکیه در بخش انرژی، حوزه آسیای مرکزی و قفقاز و همسایگان و تبدیل شدن به قدرت ژئوپولتیک و قدرت ژئو اکونومیک، آهسته آهسته تلاش کرده به اهداف مورد نظر خودش برسد. البته در خصوص مسائل و مشکلات ترکیه با ایران، عامل آمریکا نقش مهمی را ایفا می کند. به نظر می رسد مقامات دولت ترکیه، خیلی حرفه ای تر از دولت ایران عمل کرده و دولت کارآمدتری داشته اند.
*دولت ترکیه در سال های قبل تاکید بر این داشت که تنش با کشورهای همسایه را به صفر می رساند. در سال های اخیر اتفاقات زیادی رخ داده و دولت ترکیه تنش های زیادی با کشورهای مختلف داشته است. در روزهای اخیر، یک قطار باری محصولات صادراتی ترکیه را از این کشور به چین برد و قطار دوم هم از ترکیه به راه افتاده و در روزهای بعد به چین می رسد.
ترکیه در دهه های گذشته، هم پیمان آمریکا و کشورهای غربی بوده آیا در سال های اخیر، ترکیه تا حدی از همکاری خودش با این کشورها چشم پوشی کرده و ارتباطاتش را با کشورهای دیگر تقویت کرده است؟
ترکیه ضمن این که با شرق کار می کند به همان نسبت با آمریکا کار می کند و به همان نحو، همکاری های گمرکی با اروپا داشته و بهترین روابط اقتصادی را با اروپا دارد. ترکیه با اتحادیه اروپا مذاکره کرده و برای پیوستن به این اتحادیه، تلاش می کند. اساساً حزب عدالت و توسعه به رهبری اردوغان، پراگماتیست (عملگرا) بوده و به دنبال منافع است. بنابراین، ترکیه هم با شرق کار می کند، هم با روسیه و هم با اروپا.
ترکیه می خواهد هم با شرق کار کند و هم با غرب. راهنمای ترکیه، منافع ملی است و اصلاً ترکیه نمی تواند از غرب بگذرد چرا که ترکیه، عضو «ناتو» است. ممکن است که عضویت یک کشور در پیمان ناتو تعلیق شود ولی نمی تواند حذف شود. ترکیه، همکار استراتژیک غرب بوده ولی تشخیص می دهد که مثل زمان جنگ سرد با شوروی عمل نکند
*ترکیه الان تنش های زیادی با آمریکا و همچنین فرانسه دارد و اخیراً با ارمنستان هم دچار تنش شد. در روزهای اخیر دولت آمریکا، ترکیه را به خاطر خرید سامانه موشکی اس ۳۰۰ از روسیه، تحریم کرد. از طرفی، ترکیه بیش ترین صادرات خودش را به آلمان دارد ولی آلمان در چارچوب اتحادیه عمل کرده و اتحادیه اروپا، حساسیت های نسبت رفتارهای دلوت ترکیه دارد.
به نظر شما آیا ترکیه دچار یک چرخش شده و از سمت کشورهای غربی، به سمت شرق چرخیده است؟
من اسم این کار را توازن می گذارم. ترکیه می خواهد هم با شرق کار کند و هم با غرب. راهنمای ترکیه، منافع ملی است و اصلاً ترکیه نمی تواند از غرب بگذرد چرا که ترکیه، عضو «ناتو» است. ممکن است که عضویت یک کشور در پیمان ناتو تعلیق شود ولی نمی تواند حذف شود. ترکیه، همکار استراتژیک غرب بوده ولی تشخیص می دهد که مثل زمان جنگ سرد با شوروی عمل نکند. درست است که وقتی آتاتورک، در ترکیه به قدرت رسید، بهترین روابط را با شوروی (سابق) داشت ولی در دوره بعد از آتاتورک، این روابط تغییر کرد.
به نظر می رسد ترکیه، الان منافع ملی خودش را مقدم بر هر چیزی می داند. ترکیه، بیش ترین ارتباطات اقتصادی را با آلمان دارد و کلاً ترکیه، با تمام کشورهای اروپایی، بهترین رابطه را دارد. ما باید بررسی کنیم که چه اتفاقی بین ایالات متحده و ترکیه افتاد و چرا ترامپ، دست اردوغان را در سرکوب کردهای سوریه و در مداخله با جنگ ارمنستان باز گذاشت و همین طور دست اردوغان را ماجرای مدیترانه شرقی باز گذاشت.
اروپایی ها ترکیه ای را می خواهند داشته باشند که تحت مدیریت شان باشد. به نظر من، اروپایی ها، ترکیه ای قدرتمند را نمی خواهند و علاقه مندند ترکیه در چارچوب اتحادیه اروپا باشد و در راستای منافع کشورهای عضو اتحادیه اروپا حرکت کند. گاهی اوقات، منافع ملی ترکیه، با آمریکا و حتی اروپا، تضاد و تزاحم دارد.
همچنان که گاهی اوقات، منافع ترکیه با روسیه تضاد دارد و برای مثال، در ماجرای سرنگونی هواپیمای روسیه توسط ترکیه در سال ۲۰۱۵، این تضاد مشاهده شد. گاهی اوقات، این تعارضات بین کشورها اتفاق می افتد ولی در مجموع، نگاه ترکیه هم به شرق بوده و هم به غرب. در نتیجه ترکیه، سعی می کند بر اساس توازن و منافع خودش حرکت کند.
اروپایی ها ترکیه ای را می خواهند داشته باشند که تحت مدیریت شان باشد. به نظر من، اروپایی ها، ترکیه ای قدرتمند را نمی خواهند و علاقه مندند ترکیه در چارچوب اتحادیه اروپا باشد و در راستای منافع کشورهای عضو اتحادیه اروپا حرکت کند. گاهی اوقات، منافع ملی ترکیه، با آمریکا و حتی اروپا، تضاد و تزاحم دارد
*در دهه های اخیر تلاش شد که راهن آهن ایران به کشورهای ترکیه و پاکستان و کشورهای آسیای میانه وصل شود. اولین قطار کانتینر بَر سازمان همکاری اقتصادی اکو در سال ۱۳۸۸ (میلادی۲۰۰۹) و در زمان اقای احمدی نژاد از پاکستان و ایران به ترکیه رفت ولی راه آهن پاکستان فرسوده بوده و بحث امنیت هم مطرح است. از طرف دیگر شبکه راه آهن ایران تکمیل نشده و بخشی از راه آهن رشت ـ آستارا تکمیل نشده که ارتباط بنادر جنوبی ایران با جمهوری آذربایجان و روسیه و اروپا برقرار شود.
در عین حال، ترکیه در سال ۱۳۸۹ تفاهم نامه تاسیس خط آهن قارص ـ گرجستان ـ جمهوری آذربایجان را امضا و الان این خط را راه اندازی کرده. از این طریق ترکیه محموله های لوازم خانگی را به چین صادر می کند. به نظر شما، آیا ترکیه از طریق راه آهن و قطار به چین، می تواند صادراتش را به میزان زیادی افزایش بدهد؟
شما به نحوی از انحاء می گویید ترکیه، ایران را دور زده است. محموله های ترکیه از طریق کشتی از جمهوری آذربایجان به قزاقستان برده می شود و بعد هم به سمت چین می رود. این پروژه، پروژه خوبی است به شرط این که ایران هم وارد آن شود. اگر پروژه راه آهن رشت- آستارا تکمیل شود، ایران به این حلقه خواهد پیوست. اگر ترکیه بخواهد ایران را تخلیه ژئوپولتیکی کند و بخواهد ظرفیت ژئوپولتیکی ایران را کاهش بدهد یا تخلیه کند، از نظر امنیتی ترکیه به جایی نخواهد رسید. چون چه کسی می خواهد امنیت راه آهن را در منطقه تامین کند. به غیر از ایران، کسی نمی تواند چنین کاری را انجام بدهند.
اگر قطار ترکیه از طریق دریای خزر به قزاقستان و چین برود، ایران دور زده می شود. در حالی که ایران، بازار بزرگی دارد و می تواند در این راه آهن نیز نقش داشته باشد. این دور زدن ها، ممکن است مسائل اقتصادی را همراه با مسائل امنیتی کند و امنیت این قطار و این نوع حمل و نقل به خطر بیفتد.
*یعنی ترکیه باید به همان هدف استراتژیک قبلی خودش در خصوص به حداقل رساندن تنش و نزاع با کشورهای همسایه خود برگردد؟
بله. اگر بخواهند ایران را تخلیه ژئوپولتیکی کرده و ظرفیت ژئوپولتیک ایران را کاهش بدهند، به نظر من ترکیه از نظر امنیتی با دشواری مواجه می شود و این قطار نیز به سرانجام نمی رسد. چون رفتن این قطار، نیاز به امنیت دارد و در حوزه تمدنی، فرهنگی، ژئوپولتیکی و حوزه حلقه اول امنیت ایران قرار دارد. من می خواهم صراحتاً بر این موضوع تاکید شود و بعد هم، مساله تنش با همسایگان، مساله ترکیه است. ترکیه، متاسفانه دست به کارهایی زده و شمال عراق را بمباران می کند. همچنین ترکیه وارد سوریه شد ولی دولت سوریه، آن را دعوت نکرده بود. از طرفی، ترکیه با ایران مشکلاتی دارد. در حالی که ترکیه می تواند روابط خودش را بیش از پیش گسترش بدهد. عامل آمریکا، فعلاً اجازه نداده که این روابط گسترش پیدا کند. ترکیه با یونان و فرانسه هم دچار تنش شد و همچنین در خصوص انرژی در دریای مدیترانه با کشورهای همسایه دچار تنش شد و همین طور با مصر تنش پیدا کرد.
ترکیه در رابطه با رژیم حقوقی منطقه شرق مدیترانه، دچار مشکل شده. ترکیه دکترین وطن آبی را در دریای مدیترانه دنبال کرده و دردسرهایی را در آنجا ایجاد کرده است. به همین دلیل، ترکیه باید برگردد و مشکلاتش را با همسایگان برطرف کند و همان سیاست تنش صفر با همسایگان را در پیش بگیرد. از این به بعد و با آمدن بایدن، ترکیه تحت فشار قرار خواهد گرفت و آن کارت اعتباری را که در زمان ترامپ داشت و هر کاری می کرد، دیگر نخواهد داشت.
اگر بخواهند ایران را تخلیه ژئوپولتیکی کرده و ظرفیت ژئوپولتیک ایران را کاهش بدهند، به نظر من ترکیه از نظر امنیتی با دشواری مواجه می شود و این قطار نیز به سرانجام نمی رسد. چون رفتن این قطار، نیاز به امنیت دارد و در حوزه تمدنی، فرهنگی، ژئوپولتیکی و حوزه حلقه اول امنیت ایران قرار دارد
*ترکیه در سال ۲۰۰۸ در حد ۱۳۲ میلیارد دلار صادرات داشت و در سال ۲۰۰۹ هدفگذاری کرد که در سال ۲۰۲۳ به صادراتی در حد ۵۰۰ میلیارد دلار برسد. در سال ۲۰۱۹ ترکیه فقط ۱۶۵ میلیارد دلار، صادرات داشته است. از طرفی این کشور هدفگذاری کرده که تولید ناخالص را به ۲ هزار میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ برساند که الان ۹۰۰ میلیارد دلار است. فکر می کنید تا سال ۲۰۲۳ ترکیه به ۵۰۰ میلیارد دلار صادرات و تولید ناخالص ۲ هزار میلیارد دلار برسد یا این که در تحقق بخشی از اهداف خودش به طور دقیق و روشن ناکام ماند؟
به نظر می رسد که برخی شرایط، اجازه نداد ترکیه به اهدافش برسد و ممکن است ترکیه، به بخشی از اهداف خودش نرسد یا بلند پروازانه باشد. البته بحران های جهانی و بحران هایی که پیش بینی نشده بود مثل مساله بحران کرونا و مسائلی از این قبیل، یک مقدار باعث شد ترکیه از اهدافش فاصله بگیرد.
همچنین ترکیه، مشکلات و موانع داخلی داشت. ترکیه اقدام به مداخله در کشورهای همسایه کرد و منابع ترکیه، خرج هژمونی منطقه ای شد. ترکیه در لیبی، قره باغ، افغانستان، قطر، عراق و سوریه مداخله کرد و به جای این که منابع خودش را افزایش بدهد منابع موجودش را صرف امنیت ملی و بلند پروازی خودش کرد یعنی سیاست خارجی ترکیه، تحت الشعاع نظامی گری این کشور قرار گرفت.
ترکیه به تدریج متوجه واقعیت ها شده و اخیراً پروژه شش کشور را در آسیای مرکزی و قفقاز مطرح کرده و از طرفی، به دنبال بازسازی روابطش با ایران و همچنین کشورهای غربی است. بر این اساس، ترکیه تلاش می کند به سیاست های قبلی خودش بازگشت کند. این اقدامات کمک می کند که شاید ترکیه، دوباره به آن هدف برسد. البته در این دوره، کسی وقوع بحران کرونا را پیش بینی نکرده بود و این بحران، آثار منفی زیادی داشته است.
*صادرات ترکیه بعد از بیش از ده سال از ۱۳۲ میلیارد دلار به ۱۶۵ میلیارد دلار رسیده. به طور مشخص می توان گفت که قطعاً صادرات ترکیه تا سال ۲۰۲۳ به ۵۰۰ میلیارد دلار نخواهد رسید؟
بله. ترکیه برخی ناکامی ها داشته و برخی اقدامات ترکیه هم، بلند پروازانه بوده است. برخی مسائل نیز به بحران های بین المللی و بحران اقتصادی بین المللی برمی گردد. حتی در رابطه با اروپا می توانیم بگوییم که ترکیه، موفق بود ولی ترکیه، ظرفیت های فوق العاده ای دارد که اگر نظام آقای اردوغان، از بعضی از اقدامات خود دست بردارد و منابع خودش را صرف فعالیت های بلند پروازانه نکند، می تواند بخش اعظمی از اهداف را محقق کند.
نظر شما