بازار؛ گروه بین الملل: سیاست کنونی دولت سیزدهم مبنی بر ایجاد روابط چندوجهی با کشورهای مختلف جهان و توجه ویژه به قاره آفریقا می تواند در شرایط تحریم ها و تنگناهای اقتصادی گشایش هایی را برای ایران حاصل کند.
قاره آفریقا بازار بکری برای صادرات و تامین مواد اولیه وارداتی است، بازاری که سرشار از فرصت و پتانسیل برای توسعه روابط است و فقدان استراتژی مشخص برای توسعه ارتباط با این قاره، می‌تواند کشور را از ظرفیت‌های بی‌شمار آن بی‌بهره سازد.
جمهوری اسلامی ایران طی ۴۰ سال گذشته با وجود تحریم و فشارهای غرب، هیچگاه از سیاست اصولی خود در قبال آفریقا به دلیل اشتراکات سیاسی و فرهنگی دست نکشیده و همواره خود را در کنار مردم و کشورهای آفریقا حفظ کرده است. با این حال در توسعه روابط و همکاری‌ها، بیشتر اوقات دچار کم کاری شده است. اما اکنون که توسعه روابط با همسایگان و کشورهای آسیای مرکزی تا حدودی خوب پیش رفته و موفقیت‌هایی نیز حاصل شده، توجه به ابعاد و ظرفیت‌های اقتصادی کار با آفریقا، یکی از ضرورت‌ها به نظر می‌رسد.
به تازگی رئیس جمهور پیش از سفر خود به الجزایر با بیان اینکه آفریقا جایگاه مهمی در سیاست خارجی دولت دارد، گفته بود: ارتباط با آفریقا به صورت عام و ارتباط با کشورهای اسلامی در آفریقا به صورت خاص جایگاه بسیار خاصی در سیاست خارجی ما دارد. این نخستین سفر رئیس جمهوری ایران به الجزایر پس از ۱۶ سال بوده است که جهت شرکت در هفتمین نشست سران مجمع کشورهای صادرکننده گاز در این کشور صورت گرفته است.
به تازگی نیز مهدی صفری معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه با تأکید بر اهتمام دولت سیزدهم به تقویت روابط اقتصادی با آفریقا عنوان داشته که دولت سیزدهم به تقویت روابط اقتصادی با کشورهای حوزه آفریقا متعهد است.
نگاهی به پیشینه روابط تجاری ایران و آفریقا
در سال های پیش از تحریم روابط ایران و قاره آفریقا به لحاظ تجاری روند رو به صعود را تجربه می کرده است، اما از سال ۱۳۸۶ روابط اقتصادی تهران با قاره سیاه تحت تاثیر بحران اقتصاد جهانی و سپس تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران کاهش یافت.
طی دهه ۹۰ خورشیدی روابط تجاری ایران با آفریقا به پایین ترین حد خود رسید؛ به طوری که میزان صادرات ایران به آن از ۸۶۰ میلیون دلار در سال ۱۳۹۲ به ۵۷۳ میلیون دلار در سال ۱۴۰۰ رسیده است و میزان واردات کالا نیز از ۱۲۷ میلیون دلار به ۳۷ میلیون دلار تنزل یافت
بررسی ها نشان می دهد طی دهه ۹۰ خورشیدی روابط تجاری ایران با این قاره به پایین ترین حد خود رسیده است؛ به طوری که میزان صادرات ایران به آن از ۸۶۰ میلیون دلار در سال ۱۳۹۲ به ۵۷۳ میلیون دلار در سال ۱۴۰۰ رسیده است و میزان واردات کالا نیز از ۱۲۷ میلیون دلار به ۳۷ میلیون دلار تنزل یافت و این در حالی است که این قاره بیشترین ذخایر استحصال نشده معدنی و کشاورزی دنیا را دارد که شامل بیش از ۸۷۰ میلیون زمین کشاورزی نیز می‌شود، همچنین بیشترین ذخایر طلا، الماس و کوبالت نیز در این قاره قرار گرفته است که ایران به این اقتصاد و ظرفیت تاکنون بی‌توجه بوده است.
دوران طلایی روابط تجاری ایران با آفریقا به زمان ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد بازمی گردد که در آن زمان وزارت جهاد کشاورزی در کشورهای آفریقایی گامبیا، غنا و کومور، تانزانیا، سودان و سنگال با هدف توسعه صادرات غیر نفتی اقدام به افتتاح دفاتر توسعه تجارت کرد. راه اندازی مراکز تجاری در تونس، آفریقای جنوبی، سنگال و کنیا از سوی بخش خصوصی از دیگر اقدامات صورت گرفته از سوی دولت در آن زمان بود. در آن دوران میانگین مبادلات تجاری ایران با کشورهای آفریقایی بیش از ۵۰۰ میلیون دلار و عمدتا شامل کالاهایی چون قیر، گاز طبیعی، پارافین، گوگرد، آمونیاک، روغن های صنعتی، فرش، کف پوش، سیمان، سنگ های ساختمانی، کاشی و سرامیک، خشکبار، مصنوعات پلاستیکی و صنایع دستی بوده است. ایران هم چنین در پروژه های نفت و گاز آفریقا مشارکت داشته و اقدام به راه اندازی خط مونتاژ کارخانه ایران خودرو در کشورهایی چون سنگال کرد.
اما در زمان روی کار آمدن حسن روحانی، وی با هدف حل مساله هسته ای ایران و تقویت روابط با غرب، آفریقا را از دایره توجه تجارت ایران خارج کرد و به این ترتیب روند روابط اقتصادی ایران با قاره سیاه دچار افول شد.آمارهای رسمی نشان می‌دهد از مجموع ۵۵ سفر خارجی رئیس‌جمهوری دولت قبل، هیچ‌کدام به مقصد کشورهای آفریقایی نبوده است و حتی حضور هیئت ایرانی در جلسه‌های اتحادیه آفریقا که از سال ۱۳۷۹ آغاز شده بود در سال ۱۳۹۳ متوقف شد.
البته از سال ۱۴۰۰ ایران اقداماتی را برای توسعه حضور خود در بازارهای آفریقا صورت داده که از جمله آن ها می توان به سفر های مکرر وزیر خارجه حسین امیرعبداللهیان به کشورهایی چون مالی، تانزانیا، زنگبار و موریتانی و سفر ابراهیم رئیسی رئیس جمهوری ایران به کنیا، زیمبابوه و اوگاندا، تردد حدود ۷۰ هیات تجاری آفریقایی، حضور فعال در نمایشگاه‌های این قاره، افتتاح ۱۰ مرکز تجاری و اعزام سه رایزن بازرگانی اشاره کرد. این مراکز در کشورهای کنیا، اوگاندا، تانزانیا، ساحل عاج، غنا، کامرون، سنگال، نیجریه، الجزایر و آفریقای جنوبی افتتاح شده اند.
مجموع این اتفاقات موجب شده تا تجارت ایران با آفریقا از ۶۵۰ میلیون دلار در سال ۹۹ با ۱۰۰ درصد رشد مواجه شود و به ۱ میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار در سال ۱۴۰۰ برسد و این رقم با کاهش ۱ درصدی به ۱ میلیارد و ۱۷۳ میلیون دلار در سال قبل رسیده است. آفریقای جنوبی، موزامبیک، غنا، سودان، نیجریه، کنیا و ساحل عاج هفت مقصد نخست کالاهای ایرانی به قاره آفریقا در سال ۱۴۰۱ بودند.
میزان صادرات ایران در ۷ ماهه ابتدایی سال جاری به قاره آفریقا حدود ۴۳۴ میلیون دلار بوده که این میزان نسبت به مدت مشابه سال گذشته، ۵۳ درصد از نظر ارزش، کاهش داشته است . پایین بودن قدرت خرید کشورهای آفریقایی، کاهش تورم جهانی و همچنین اعمال سیاست‌های کنترل ارزی در ایران، در کاهش ارزش کالاهای صادراتی کشور نقش اصلی را داشته‌اند. هم چنین واردات ایران از این قاره در مدت یاد شده به ارزش ۴۷.۴ میلیون دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته، ۲۱ درصد از لحاظ ارزش کاهش یافته است.
درحال‌حاضر شش گروه کالایی خودرو، قطعات کامپیوتری، پوشاک، محصولات دارویی، ماشین‌های صنعتی و مواد شیمیایی، اولویت‌های کشورهای آفریقایی است. ایران با توجه وضعیت نرخ ارز و قیمت کارگر برای تولید و صادرات مواد دارویی و مواد شیمیایی مزیت قابل‌توجهی دارد و بازرگانان ایرانی می‌توانند در صادرات این محصولات به کشورهای آفریقایی فعال‌تر شوند.
موانع اصلی تجارت ایران و آفریقا
بزرگ‌ترین مشکل ایران در تجارت با آفریقا را عدم زیرساخت مناسب برای تبادل کالا دانست. پیش از این تنها یک خط منظم به شرق آفریقا وجود داشت که با کمک بخش خصوصی خط دوم نیز راه‌اندازی شده تا گامی به سوی تسهیل ارسال و دریافت کالا در این مسیر شود، اما این مشکل در تبادل کالا به غرب، شمال و جنوب این قاره همچنان ادامه دارد.
مانع دوم فقدان زیرساخت‌های مالی و بانکی برای تجارت با آفریقا است که از ابتدای دولت سیزدهم از طریق کارگزاری‌های صندوق ضمانت در چند کشور آفریقایی دیگر زیرساخت‌هایی ایجاد شده است؛ اما همچنان نیاز به تسهیلگری بیشتری دارد. بنا به عقیده تحلیلگران اقتصادی عدم تحقق آمارهای ایده‌آل ایران برای تجارت با قاره آفریقا، مسیر تبادلات است، چرا که کالا برای رسیدن به آفریقا به کشورهایی مانند امارات متحده عربی و ترکیه می‌رود و در سبد تجاری این کشورها قرار می‌گیرد و بر این اساس، کالاهای صادراتی ایران از کشورهای دیگر به آفریقا ترانزیت می‌شود. آمار مبادلات با این قاره بیش از سه برابر رقم‌های رسمی است؛ زیرا کالاها به صورت غیرمستقیم تبادل می‌شوند.
درحال‌حاضر ایران با هیچ‌یک از کشورهای آفریقایی، خط مستقیم هوایی ندارد و خط کشتیرانی نیز به‌طور غیرمستقیم و از طریق بندر جبل‌علی و عمان برقرار است. گزارش‌های مختلف نشان می‌دهد، اختلاف بار دریایی ایران به آفریقا به‌طور مستقیم و غیرمستقیم، در هرتن معادل ۱۴۰ دلار است، اما یکی دیگر از چالش‌های موجود عدم‌تمایل شرکت‌ها و بازرگانان ایرانی برای حضور مداوم در بازار آفریقا است، به طوری که بر اساس آمار، در حال‌حاضر تعداد ایرانیان مستقر در کل قاره آفریقا از ۴هزار نفر فراتر نمی‌رود.
ایران برای حضور در قاره سیاه با رقبای سرسختی مواجه است که در راس آن ها چین و سپس کشورهایی چون ترکیه، امارات و حتی عربستان قرار دارند. ناظران، استراتژی چین در آفریقا را بی‌توجهی به مسائل داخلی کشورهای آفریقایی و تمرکز بر توسعه روابط اقتصادی دانسته‌اند
این در حالی است که ایران برای حضور در قاره سیاه با رقبای سرسختی مواجه است که در راس آن ها چین و سپس کشورهایی چون ترکیه، امارات و حتی عربستان قرار دارند. ناظران، استراتژی چین در آفریقا را بی‌توجهی به مسائل داخلی کشورهای آفریقایی و تمرکز بر توسعه روابط اقتصادی دانسته‌اند. مدل چینی توسعه در آفریقا بسیار مورد توجه و استقبال قرار گرفته است. طبق آمارهای منتشر شده، در سال ۲۰۲۲ ،حجم مبادلات اقتصادی چین و قاره آفریقا به ۲۸۲ میلیارد دلار رسیده است.
در این میان هرچند که ترکیه نیز تنگناها و رقبای بسیاری در بازار آفریقا دارد، اما روابط سیاسی و اقتصادی با قاره آفریقا برایش آنچنان اهمیت دارد که در سالهای اخیر پس از تلاش بسیار برای افزایش منافع خود در این قاره، خود را یک شریک راهبردی برای کشورهای آفریقایی می‌داند.
دستگاه سیاست خارجی ترکیه، برای تنوع بخشی روابط با کشورهای متعدد تلاش می‌کند و در سالهای اخیر پیگیر جدی توسعه روابط با کشورهای آفریقایی است. براساس آمارهای مرکز آمار ترکیه، حجم تجارت این کشور با کشورهای آفریقایی از ۵/۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۳ در دوره اردوغان به ۳۸/۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ رسیده است.
از سال ۲۰۰۹ میلادی به این سو، تعداد سفارتخانه‌های ترکیه در آفریقا، از ۱۲ به ۴۳ مورد رسیده است. همچنین تعداد مراکز مشاوره تجاری ترکیه در کشورهای آفریقایی، مجموعاً از ۸ به ۲۶ مورد افزایش پیدا کرده است. همچنین براساس گزارش رسمی بخش اقتصادی وزارت امور خارجه ترکیه، حجم صادرات خدمات فنی و مهندسی ترکیه به قاره آفریقا تا سال ۲۰۲۲ به ۸۵ میلیارد دلار رسیده است. طبق این گزارش، ارزش سرمایه‌گذاری‌های مستقیم ترکیه در آفریقا نیز درحال حاضر حدود ۶ میلیارد دلار است.
آفریقا سرزمینی ایده آل برای کشت فراسرزمینی
بر اساس آمار، بیش از ۱۰۰ کشور جهان امروز در این قاره به کشت فراسرزمینی مشغول هستند. در این حوزه درکنار چین، ایالات‌متحده آمریکا و انگلستان که پیشتاز کشت فراسرزمینی در قاره آفریقا هستند، کشورهای همسایه ایران و منطقه خاورمیانه از جمله ترکیه و عربستان نیز به‌چشم می‌خورند. البته ایران نیز به‌دنبال کشت فراسرزمینی در این قاره بوده و ایران کشت فراسرزمینی در اوگاندا را کلید زده است و حدود ۴۵۰۰ هکتار از زمین های این کشور را برای کشت فراسرزمینی در اختیار دارد.
در ۶۲ کشور جهان، کشاورزی فراسرزمینی انجام می‌شود، قاره آفریقا میزبان ۴۹ درصد از کشت فراسرزمینی جهان بوده است که یکی از علل اصلی آن برخورداری از آب زراعی کافی و شرایط آب و هوایی مطلوب است.
کنیا، اوگاندا، لیبریا، برزیل، آرژانتین، ماداگاسکار، سودان، سیرالئون، غنا و موزامبیک در راس هرم کشت فراسرزمینی در آفریقا قرار دارند و محصولاتی چون آناناس، قهوه، روغن آفتابگردان، ذرت، نهاده دامی و .. از مهم ترین محصولات آن ها به شمار می آید.
قاره آفریقا به دلیل منابع غنی و خاک حاصلخیز به دلیل نزدیکی به خط استوا می‌تواند برای ایران بسیار سودمند باشد و از سوی دیگر ۱۰میلیارد واردات نهاده‌های کشاورزی نیز می‌تواند از این کشور انجام شود و با قیمت مناسب‌تری در اختیار ایران قرار بگیرد. قاره آفریقا به دلیل خاک حاصلخیزی که دارد، امکانات فراوانی برای تجارت با ایران در بخش کشت فراسرزمینی، بخش دامپروری و شیلات دارد که با توجه به استقرار ایران در اقلیم گرم و خشک و منابع محدود آبی گزینه ای طلایی برای تامین نیازهای کشور به شمار می آید.
هم چنین در هر سال ۱۵۰میلیون تن گوشت وارد کشور می‌شود که می‌توان با واردات دام زنده و گوشت ارگانیک از مبادی نزدیک‌تر مانند قاره آفریقا با قیمت کمتر در اختیار مصرف‌کننده قرار داد. همچنین درحال‌حاضر قراردادی بین ایران و کنیا منعقد شده که با واردات دام زنده بتوان از ظرفیت کنیا برای این موضوع استفاده کرد.
شرق آفریقا مقصدی ایده آل برای توسعه دامنه تجارت ایران
قاره آفریقا و به طور اخص شرق آن به‌لحاظ بکربودن منطقه، نیاز به رقابت کمتری از سوی ایران برای به دست آوردن بازار نسبت به مناطق شمال و شمال‌غربی آفریقا دارد، چرا که عمده کشورهای بزرگ و صنعتی در آن مناطق حضور دارند و هم چنین فضای اقتصادی کشورهای شرق افریقا، نسبت به شمال، شمال‌غرب و غرب آفریقا کمتر از پیامدهای تنش‌های سیاسی متاثر است. افزون بر این، کشتی‌های ایرانی با سوخت‌گیری در ایران و بدون عبور از تنگه‌ها و آب‌های کشورهای دیگر می‌توانند به سواحل شرق آفریقا دست پیدا کنند.
هم چنین کلونی‌های شیعه و ایرانی‌تباران از قبل در این مناطق وجود داشته‌اند. تعدادی از شیرازی‌تباران در زنگبار ساکن هستند و همچنین شیعیان هندی‌تبار موسوم به خوجه نیز به تجارت در این منطقه مشغولند. شیعیان لبنانی نیز در این منطقه مانند دیگر مناطق آفریقا فعالیت دارند. این گروه‌ها برای توسعه بازارهای تجاری، ارائه محصولات حلال و استقبال از کالاهای ایرانی ظرفیت بسیار بالایی محسوب می‌شوند.
سواحل گسترده شرق آفریقا رهگیری مبادلات اقتصادی ایران با این کشورها برای تحریم ازسوی آمریکا را با مشکل مواجه می‌سازد. همچنین به‌دلیل وجود دولت‌هایی با مختصات دولت‌های شرق آفریقا، این دولت‌ها حتی درصورت موافقت با آمریکا، انگیزه مسدودسازی تجارت با ایران را ندارند. حضور در سواحل و کشورهای شرق آفریقا راه را برای تجارت با کشورهای پرجمعیت‌تر و سرسبزتر غرب این قاره هموارتر می‌کند
نکته مهم دیگر این است که سواحل گسترده شرق آفریقا رهگیری مبادلات اقتصادی ایران با این کشورها برای تحریم ازسوی آمریکا را با مشکل مواجه می‌سازد. همچنین به‌دلیل وجود دولت‌هایی با مختصات دولت‌های شرق آفریقا، این دولت‌ها حتی درصورت موافقت با آمریکا، انگیزه مسدودسازی تجارت با ایران را ندارند. حضور در سواحل و کشورهای شرق آفریقا راه را برای تجارت با کشورهای پرجمعیت‌تر و سرسبزتر غرب این قاره هموارتر می‌کند. این مساله از دو جهت مهم است. نخست کوتاه‌شدن مسیر تجاری ایران و دوم آنکه حضور اقتصادی ایران در شرق آفریقا انگیزه کشورهای غربی این قاره را برای اجرای تحریم‌ها علیه ایران می‌گیرد.
هم چنین برخی کشورهای توسعه‌یافته شرق آسیا با اجاره زمین در شرق آفریقا به‌دنبال توسعه کشاورزی و تامین برخی اقلام غذایی در این مناطق هستند. ایران نیز می‌تواند بخشی از نیازهای نهادهای دامی خود را به‌جای تامین از کشورهایی همچون برزیل، استرالیا و... از این مناطق تهیه کند و نکته آخر آن که اقتصاد این منطقه قابلیت برقراری روابط تهاتری با ایران را دارا است. صادرات کالاهای مصرفی، ماشین‌آلات، اتصالات و وسایل کشاوزی توسط ایران و درقبال آن واردات طلا، سنگ‌های قیمتی، مواد کشاورزی مورد نیاز و... از این مناطق می‌تواند برای تجارت دوجانبه ایران و کشورهای شرق آفریقا موثر باشد.
جمع بندی
آفریقا قاره ای سرشار از منابع معدنی و ذخایر فراوان است که می‌تواند نیاز کارخانه جات کشور را تأمین کند، به عنوان مثال سنگ آهن ماده اولیه‌ای است که می‌توان با واردات ارزان آن برخی واحدهای تولیدی ایران را مجددا احیا کرد. معادن گسترده طلا و الماس موجود در آفریقا نیز می تواند گزینه ای طلایی برای تهاتر کالا مدنظر قرار گیرند . هم چنین ذخایر نفتی عظیم آفریقا و نیاز این کشور به فناوری استخراج و پالایش و نیاز ایران به توسعه بازارهای نفتی و صدور خدمات فنی-مهندسی می تواند ایجاد کننده صفحه جدیدی در روابط میان دو طرف باشد.
تجهیزات آبیاری، ابزار مورد نیاز کشاورزی، کود، سموم کشاورزی و واکسن‌های بهداشتی دام در حوزه توانمندی های صادراتی ایران قرار دارد که آفریقا بازاری بکر و بزرگ برای آنها به شمار می آید. در نهایت با توجه به خط مشی سیاسی نزدیک ایران با بسیاری از کشورهای آفریقایی و عدم تمایل آن ها به حضور قدرت های سنتی (امریکا، انگلیس و فرانسه) در کشور خود که سهم عظیمی از منابع معدنی این کشورها را به تاراج میبرند شرایط مطلوبی برای توسعه روابط اقتصادی تهران و قاره وجود دارد که تحقق آن مستلزم پیاده سازی استراتژی توسعه تحارت در سطوح خرد و کلان است.
نظر شما