بازار؛ گروه بین الملل: در پی محاصره همه جانبه قطر علیه همسایگانش (بحرین، امارات و عربستان) در سال ۲۰۱۷ که منجر به ایجاد بحران در این کشور شد، ایران به همراه ترکیه به حمایت از قطر پرداخت و با ارسال مواد غذایی و کالاهای اساسی و در اختیار قرار دادن مسیر هوایی خود به این کشور گام های اساسی در جهت جلب اعتماد دوحه برداشت.
از آن زمان قطر با پی بردن به غیر قابل اعتماد بودن همسایگانش تصمیم به تنوع بخشی به مبادی وارداتی خود کرد و ایران به عنوان یکی از شرکای مهم تر این کشور در تجارت مطرح شد. هرچند که ترکیه در این میان گوی رقابت را از ایران ربود و با سرعت عمل در ارسال هوایی مواد غذایی، راه اندازی خط دریایی مستقیم خط دریایی بندر ازمیر-حمد و نیازسنجی صحیح از بازار دوحه توانست صادرات چند برابری ایران به قطر را در آن دوران و بعد از آن تجربه کند. متاسفانه طی سال های اخیر عدم شناخت تجار ایرانی از بازار قطر، فقدان زنجیره لجیستیکی به روز رسانی شده و هم چنین تحریم ها موانع اصلی رشد صادرات ایران به این همسایه آبی بوده است.
البته در ایران طی چند سال اخیر تلاش هایی را براش افزایش سهم خود در بازار قطر صورت داده است. حجم تجارت دو کشور تا پیش از سال ۹۶ و تحریم قطر حدودا سالانه ۹۰ میلیون دلار بوده است، اما در آن سال به ۲۵۰ میلیون دلار رسید و پس از آن به دلایل یاد شده مجددا نزولی شد.
اخیرا صالح المانع، مدیرکل بین‌الملل وزارت صنعت و تجارت قطر در آیین افتتاح نهمین کمیسیون همکاری های مشترک اقتصادی تهران و دوحه ابراز امیدواری کرد: با تشریک مساعی و تلاش وافر، روابط بین ایران و قطر در نهمین کمیسیون همکاری های مشترک اقتصادی دو کشور هرچه بیشتر به جلو پیش برود و از این محل بتوان به توافق های خوبی دست یافت.
وی ادامه داد: تحولات اقتصادی و ژئوپلیتیک موجود در منطقه و جهان، ما را بر آن می دارد که با همکاری های روز افزون هرچه بیشتر بتوانیم به سمت توسعه روابط و مناسبات بازرگانی و سرمایه گذاری گام برداریم. در حال حاضر ۸۴۵ شرکت ایرانی در قطر حضور فعال دارند. طی بازه زمانی ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۲ میزان حضور و فعالیت شرکت های ایرانی در قطر به شکل چشم گیری افزایش یافته است، هم چنین ۱۲ شرکت ایرانی زیر نظر مرکز مالی قطر فعالیت دارند. قطر در راستای توسعه تعاملات تجاری با ایران تعرفه صادرات مجدد را برای تجار ایرانی به شدت کاهش داده و تخفیفات قابل توجهی را در نظر گرفته است که می تواند برای واردات کالاهای مورد نیاز کشور نیز استفاده شود.
به تازگی شیخ محمد بن حمد بن قاسم العبدالله آل ثانی، وزیر صنعت و تجارت قطر خواستار مشارکت بخش خصوصی دو طرف در تعاملات تجاری دو جانبه از طریق سرمایه گذاری در حوزه هایی چون صنایع سبک، مواد غذایی، دارو، صنایع استراتژیک و استارات آپ ها شده است. بر اساس، قوانین جدید سرمایه گذاری در قطر امکان مالکیت صد درصدی سرمایه گذار خارجی در این کشور در زمینه های مختلف اقتصادی، تجاری و حتی ملک فراهم شده است که فرصت بسیار مناسبی را برای صنعت گران و فعالان اقتصادی ایرانی در بحبوحه تحریم ها فراهم می کند.
در حال حاضر حجم تجارت ایران و قطر حدود ۲۰۰ میلیون دلار است که قرار است بر اساس توافق دو طرف در یک بازه زمانی ۴ ساله به ۳ میلیارد دلار برسد، چرا که ایران با پتانسیل بالای خود خصوصا در حوزه های کشاورزی و محصولات غذایی و حتی مصالح ساختمانی قادر به تامین بخش بزرگی از نیازهای جامعه قطری می باشد. چنانکه به گفته علیرضا پیمان پاک، رئیس پیشین سازمان توسعه تجارت ایران در دوران جام جهانی قطر ماهانه ۲۵۰ تن انواع مواد غذایی به قطر صادر می کرد و روزانه ۸۰ کانتینر از بندر "دیر" عازم قطر می شده است.
مهم ترین چالش در روابط تجاری ایران و قطر در شرایط کنونی تحریم ها و مشکل انتقال پول است که کار را برای بازرگانان دو طرف بسیار سخت کرده است
مهم ترین چالش دو کشور در شرایط کنونی تحریم ها و مشکل انتقال پول است که کار را برای بازرگانان ایرانی و قطری بسیار سخت کرده است. محمدرضا فرزین، رئیس کل بانک مرکزی ایران طی دو سفر اخیر خود به قطر در مهر ماه و خرداد ماه سال جاری در دیدار با شیخ بندر بن محمد آل ثانی، رئیس بانک مرکزی این کشور بر تسهیل بسترهای مالی و بهره گیری از بنگاه های تسهیل کننده در حوزه پولی و بانکی به منظور دستیابی به اهداف اقتصادی و تجاری دو طرف تاکید کرده است.
فرصت سوزی تجارت تهران با دوحه در دوران محاصره قطر
زمانی که عربستان سعودی در سال ۲۰۱۷ تنها مرز زمینی قطر را مسدود و امارات نیز به نوبه خود حمل و نقل از بنادر این کشور به دوحه را مسدود کرد، پروازهای قطر بر فراز حریم هوایی ایران تغییر مسیر داد و ترکیه به نشانه قدرت و تعهد خود بر حضور نظامی خود در این کشور تاکید کرد. سپس قطر توانست از ذخایر خود برای مقابله با این اثرات استفاده کند و خسارات وارده توسط همسایگان خود را به حداقل برساند. تا پایان سال ۲۰۱۷، ترکیه، ایران و پاکستان همگی تجارت دوجانبه با قطر را افزایش داده بودند و از مزایای آن بهره مند شدند. تجارت بین ایران و قطر ۱۱۷ درصد افزایش یافت.
طی تحریم قطر توسط عربستان و امارات از ژوئن ۲۰۱۷ تا ژانویه ۲۰۲۱، روابط قطر با ایران گسترش یافت. بلافاصله پس از آغاز تحریم، ایران چندین هواپیما با مواد غذایی به قطر ارسال کرد تا کمبود مواد غذایی ناشی از تحریم تجاری را کاهش دهد. قطر ایرویز نیز از حریم هوایی ایران برای دور زدن محدودیت‌های حریم هوایی ناشی از تحریم‌های عربستان سعودی، امارات و بحرین استفاده کرد. در دوران تحریم، واردات قطر از ایران از ۹۰ میلیون دلار به ۴۰۰ میلیون دلار در سال ۲۰۱۸ افزایش یافت.
حجم مراودات تجاری دو کشور از ۱۴۳ میلیون دلار در سال ۱۴۰۰ به ۲۰۸ میلیون دلار در سال ۱۴۰۱ رسید. محصولات کشاورزی، خشکبار و مصالح ساختمانی نیز مهمترین اقلام صادراتی ایران به قطر بوده اند. این رقم در سال ۱۳۹۹ حدود ۱۶۷میلیون دلار بوده است.
اما به رغم مسافت بسیار طولانی تر ترکیه و قطر در مقایسه با تهران و دوحه، میزان تبادلات تجاری ترکیه و قطر در از ۶۳۰ میلیون دلار در سال ۲۰۱۷ به ۱ میلیارد و ۲۰ میلیون دلار در سال ۲۰۱۸ رسید. البته این رقم در سال های بعد به علت همه گیری کرونا باکاهش مواجه شد. مجموع صادرات ترکیه به قطر در سال ۲۰۱۹ رقمی حدودا برابر با ۲.۲ میلیارد دلار بوده که ۵۶ درصد از آن را کالاهای مصرفی تشکیل داده است. این رقم برای ایران حدود ۲۳۰ میلیون دلار بوده است. هم چنین در سال ۲۰۲۰ این رقم حدود ۱.۴ میلیارد دلار و در سال ۲۰۲۱ حدود ۱.۷ میلیارد دلار و در سال ۲۰۲۲ حدود ۱.۵ میلیارد دلار بوده است و در همه این سال ها تراز تجاری به نفع ترکیه مثبت بوده است.
ترکیه برنده اصلی رقابت در کسب سهم از بازار قطر در دوران تحریم کشورهای عربی همسایه قطر علیه آن بوده است. از آن زمان تاکنون آنکارا به یکی از شرکای تجاری جدی دوحه مبدل شده که نه تنها در حوزه های اقتصادی بلکه در حوزه های دفاعی نیز پروژه هایی را در این کشور به سرانجام رساند. حجم تجارت آن با قطر تقریبا ۸ برابر تبادلات تجاری تهران و دوحه است
با یک حساب سرانگشتی می توان متوجه شد که برنده اصلی این رقابت ترکیه بوده است. از آن زمان تاکنون ترکیه به یکی از شرکای تجاری جدی قطر مبدل شده که نه تنها در حوزه های اقتصادی بلکه در حوزه های دفاعی نیز پروژه هایی را در این کشور به سرانجام رسانده است و قطر نیز متقابلا حمایت های مالی قابل توجهی از ترکیه داشته است که نمونه آن خرید ۳ میلیارد لیر این کشور در بحبوحه بحران ارزی ترکیه بوده است. این در حالی است که ایران به رغم فاصله جغرافیایی کمتر با قطر در مقایسه با ترکیه به علت هایی هم چون فقدان تامین زنجیره لجستیکی دریایی، عدم نیازسنجی و کمبود کالاهایی با ظرفیت صادراتی نتوانست در این عرصه رقابت سودآور در جایگاه نخست بایستد. هم تجارت ترکیه و قطر ۸ برابر میزان تبادلات تجاری تهران و دوحه است.
لزم احیای کریدور ترانزیتی- انرژی میان قطر، ایران و ترکیه
در زمان محاصره قطر، ایران، قطر و ترکیه نیز قرارداد حمل و نقل زمینی را در راستای کاهش هزینه و دوره ترانزیت برای مبادله کالا امضا کردند. از آنجایی که عربستان سعودی عملاً جریان کالا به قطر را مسدود کرده بود، می‌توان دریافت که این توافق به تنهایی اهمیت زیادی دارد. قطر به نوبه خود سرمایه گذاری هنگفتی در ترکیه داشته است که در مجموع بیش از ۲۰ میلیارد دلار است.
ایران با موقعیت ژئوپلیتیک ویژه خود می تواند با استفاده از ظرفیت بنادر جنوبی خود در نقش پلی میان کشورهای حاشیه خلیج فارس و ترکیه عمل کند؛ هرچند بهره گیری از این فرصت در گرو توسعه امکانات ترانزیتی و لجستیکی بنادر جنوبی چون دیر، چابهار و بندرعباس است. افزون بر این، فعلیت بخشیدن به پتانسیل ترانزیتی ایران به‌عنوان پل ارتباطی میان کشورهایی چون قطر و ترکیه در گرو رفع محدودیت های ناشی از تحریم بر بخش بانکی و مالی ایران است که بر روابط تجاری میان این دو همسایه سایه انداخته و روابط رسمی مالی میان تهران و دوحه را قطع کرده است و نقل و انتقال پول از طریق صرافی ها انجام می شود که این امر هزینه انتقالات مالی را افزایش می دهد. البته دو کشور تاکنون از طریق اعزام هیات های تجاری و سفر مقام های ارشد اقتصادی سعی در حل و فصل چالش های بانکی و برقراری ارتباط مالی به اشکالی چون ارزهای محلی و .. داشته اند.
کریدور قطر-ایران-ترکیه در دوران تحریم قطر توسط کشورهای عربی، برای انتقال کالاهای ترکیه به عنوان شریک استراتژیک دوحه از خاک ایران مورد استفاده قرار گرفت و به نظر می رسد در آینده نزدیک در حوزه انرژی هم مورد استفاده قرار بگیرد. با توجه به احتمال تشدید دوباره روابط قطر با همسایگان عرب خود، ایجاد کریدور سه‌جانبه می تواند نیازهای کالایی این کشور خصوصا مواد غذایی را تأمین کند
در حال حاضر احیای کریدور قطر-ایران-ترکیه با دو ماهیت انرژی و کالا می تواند محتمل ترین گزینه همکاری میان سه کشور باشد. البته در دوران تحریم قطر توسط کشورهای عربی، این کریدور برای انتقال کالاهای ترکیه به عنوان شریک استراتژیک دوحه از خاک ایران مورد استفاده قرار گرفت و به نظر می رسد در آینده نزدیک به ویژه در حوزه انرژی مورد استفاده قرار بگیرد.همچنین با توجه به احتمال تشدید دوباره روابط قطر با همسایگان عرب خود، ایجاد کریدور سه‌جانبه می تواند نیازهای کالایی این کشور بویژه در حوزه مواد غذایی را تأمین کند. البته در دوره تنش قطر با کشورهای عربی، نیازهای وارداتی که بیشتر محصولات غذایی بود از طریق ترکیه و ایران تامین شد در واقع این تنش موجب ایجاد کریدور ترکیه-ایران-قطر شد که البته پس از بهبود نسبی روابط نقش این کریدور گمرنگ تر شد.
هم چنین، با توجه به نیاز روز افزون غرب به انرژی و تصمیم ترکیه مبنی بر تبدیل شدن به عنوان هاب گازی منطقه، همکاری سه‌جانبه قطر-ایران-ترکیه می‌تواند در انتقال منابع گازی از طریق ترکیه به اروپا تاثیرگذار باشد.
قطر و ایران دارای بزرگترین میدان گازی جهان یعنی پارس جنوبی/میدان شمالی هستند. پروژه‌های گاز طبیعی مایع (LNG) ایران به دلیل تحریم‌های بین المللی مرتبط با هسته‌ای و آمریکا متوقف شدند. با این حال، منابع غنی نفت و گاز ایران و قطر و نیاز اروپا به انرژی پس از تحریم های روسیه دست به دست داد تا جایگزینی گاز ایران با روسیه در وین مطرح شود، هر چند که به سبب تحریم های آمریکا این موضوع نیز عملی نشد.
ایران دارای بزرگترین ذخایر گاز طبیعی و چهارمین ذخایر بزرگ نفت در جهان است. موقعیت جغرافیایی استراتژیک این کشور باعث می‌شود که بتواند این منابع را برای اروپا، همسایگان خاورمیانه و کشورهای جنوب و شرق آسیا تامین کند. با این حال، وضعیت دشوار ژئوپلیتیکی پیرامون برنامه هسته‌ای و سو مدیریت صنعت انرژی، مانع از تبدیل شدن کشور به صادرکننده گاز به اتحادیه اروپا شده است.
صادرات گاز ایران به اروپا به دو شکل گاز مایع (LNG) و یا از طریق خط لوله می‌تواند صورت بگیرد. اما به دلیل نبود ترمینال‌های صادراتی و زیرساخت‌ها فعلا صادرات LNG امکانپذیر نیست.
اما در شرایط کنونی، شاید یکی از بزرگترین برنده های جنگ اوکراین، کشور قطر بعنوان نخستین صادرکننده LNG جهان است که به نوعی در کانون توجهات مقامات غربی قرار گرفته است چون بالاترین پتانسیل برای تامین گاز اروپا را دارد که البته آن نیز زمانبر خواهد بود. اما به باور کارشناسان اگر دوحه و تهران برای انتقال گاز از طریق خط لوله و خاک ترکیه به اروپا توافق کنند، هر دو کشور بیشترین شانس را بازار آینده اروپا خواهند داشت.
در حال حاضر؛ قطر حدود ۵ درصد از گاز اتحادیه اروپا را به صورت ال‌ان‌جی تامین می کند، اما خواستار سهم بیش تری از این بازار است. دوحه پیش تر پیشنهاد ارسال گاز به اروپا از طریق خط لوله طریق عربستان-عراق-ترکیه را مطرح کرده بود که با توجه به احتمال درگیری مجدد قطر با عربستان و عدم ثبات در عراق به نظر می رسد ایران و ترکیه بهترین گزینه برای به فعلیت درآورن این پروژه هستند
هر چند که در حال حاضر؛ قطر حدود ۵ درصد از گاز اتحادیه اروپا را به صورت ال‌ان‌جی تامین می کند، اما خواستار سهم بیش تری از این بازار است. دوحه پیش تر پیشنهاد ارسال گاز به اروپا از طریق خط لوله طریق عربستان-عراق-ترکیه را مطرح کرده بود که با توجه به احتمال درگیری مجدد قطر با عربستان و عدم ثبات در عراق به نظر می رسد ایران و ترکیه بهترین گزینه برای به فعلیت درآورن این پروژه برای قطر هستند.
جمع بندی
با توجه به احتمال وقوع درگیری میان دوحه و همسایگان عرب آن (مثلث امارات، عربستان و بحرین) در آینده این کشور می تواند به گزینه ای طلایی با هدف گسترش مبادی صادراتی در نظر گرفته شود که در راس این هرم صادراتی مواد غذایی و مصالح ساختمانی هستند که از قضا به شدت مورد نیاز قطر و هم پتانسیل بالایی در تولید و صادرات آن ها در ایران وجو دارد. البته لزوم رفع موانعی چون نقل و انتقال پول و موانع بیمه ای میان ایران و قطر را نیز نباید نادیده گرفت.
هم چنین با توجه به حجم بالای مشارکت اقتصادی آنکارا و دوحه و منابع غنی گازی در ایران و قطر و تصمیم ترکیه برای تبدیل شدن به هاب گازی لزوم اتخاذ دیپلماسی قوی تر از سوی سه کشور با هدف احیای کریدور ترکیه-ایران-قطر می تواند علاوه بر پیشبرد منافع مالی برای ایران راهگشای صادرات گاز ایران به قاره سبز باشد.
نظر شما