تمدید قرارداد با عراق و سوآپ گاز ترکمنستان؛ آغازی برای تبدیل ایران به هاب گازی

بازار؛ گروه بین الملل: بر اساس اظهارات اخیر مجید چگنی، معاون وزیر نفت در امور گاز در پی توافق ایران و عراق، کارگروهی متشکل از کارشناسان دو طرف روی موضوع تمدید قرارداد فروش گاز به نیروگاه‌های بغداد کار خواهند کرد تا این قرارداد پیش از پایان سال میلادی تمدید شود، موضوعی که نشان می دهد علی رغم مطرح شدن برخی ادعاها مبنی بر بی نیازی عراق به انرژی ایران، این کشور همچنان برای تامین برق خود به گاز ایران وابسته است.

عراق از چندین سال قبل بخشی مهمی از گاز مورد نیاز خود برای سوخت نیروگاه های تولید برق را از طریق ایران تأمین می کند. البته برخی مقام های عراقی پیش تر از بی نیازی این کشور به گاز ایران تا سال ۲۰۲۶ خبر داده بود، اما در حال حاضر صادرات گاز ایران به عراق ادامه دارد و قرارداد میان دو همسایه تمدید خواهد شد، چرا که عراق هیچ جایگزینی برای گاز ایران ندارد و طرح ادعاهایی در خصوص عدم وابستگی عراق به گاز ایران، این گمانه زنی را به وجود می‌ آورد که عراق به دنبال تخفیف و خرید گاز ایران با قیمت پایین تر است.

در طی این سال ها مسایلی همچون تعلل عراق در تسویه حساب گازی خود با ایران نیز بعضا با واکنش هایی همچون توقف صادرات از سوی ایران مواجه شده است. تیر ماه سال جاری، خبرگزاری الانبا به نقل از احمد موسی، سخنگوی وزارت برق عراق از توقف در صادرات گاز ایران به این کشور خبر داده بود. به گفته این مقام عراقی، قطع صادرات گاز ایران به عراق موجب شده بود تا جایگاه‌ های نیروی برق در المنصوریه، بغداد، صدر و برخی دیگر از مناطق این کشور فعالیت خود را محدود یا به طور کامل متوقف کنند. علت این اقدام ایران لزوم پرداخت پول گاز صادراتی از سوی عراق بوده است.

پیش از آن و در دوره دوم دولت حسن روحانی نیز ایران اقدام به قطع صادرات گاز به عراق کرده بود که در آن زمان بحث جایگزینی سایر کشورها از سوی بغداد مطرح شد و عراق نیز هیأت‌ هایی را به عربستان، کویت و سایر کشورها فرستاد. حتی در آن زمان ریاض آمادگی خود را برای تأسیس نیروگاه برق خورشیدی با یک‌ چهارم قیمت برق ایران اعلام کرد، اما در عمل اتفاق خاصی نیفتاد.

اهمیت گاز ایران برای عراق

تفاهم‌نامه صادرات گاز ایران به عراق در سال ۱۳۸۸ امضا و دو سال بعد به قرارداد تبدیل شد. بر اساس این قرارداد، ایران متعهد شد که روزانه ۲۰ تا ۲۵ میلیون متر مکعب گاز به عراق صادر کند. حجم این قرارداد که به منظور تأمین سوخت نیروگاه‌های "المنصوره" و "الصدر" بغداد امضا شد، با یک الحاقیه به ۲۵ میلیون مترمکعب رسید. با این تبصره که در روزهای گرم سال این مقدار تا ۳۵ میلیون مترمکعب افزایش یابد. آبان‌ ماه سال ۱۳۹۴ نیز دومین قرارداد صادرات گاز ایران به شهر بصره عراق میان حمیدرضا عراقی - معاون سابق وزیر نفت ایران در امور گاز - و خالد حسن صالح - معاون وقت وزیر برق عراق - امضا شد.

قراردادی که هرچند ایران همواره تاکید داشت آماده اجرای آن است اما مسائل مختلف از جمله مسائل امنیتی در عراق و عدم گشایش ال سی در این کشور، باعث تاخیر مکرر در اجرای آن می شد. سرانجام صادرات گاز طبیعی ایران به بغداد از شامگاه چهارشنبه، ۳۱ خردادماه ۱۳۹۶ با حجم حدود هفت میلیون مترمکعب در روز آغاز و قرار شد سرانجام به ۳۵ میلیون مترمکعب برسد. صادرات گاز به بصره نیز در سال ۱۳۹۷ آغاز شد.

اهمیت صادرات گاز ایران به عراق به حدی جدی است که مدتی پس از قطعی صادرات گاز ایران به عراق در دولت روحانی وزیر برق عراق، در دیدار با رضا اردکانیان - وزیر سابق نیروی ایران - بر اهمیت واردات گاز از ایران تاکید کرده و گفته بود: خرید گاز و برق از ایران تا زمانی ادامه خواهد داشت که ما میادین گازی خودمان را به‌ اندازه‌ ای توسعه دهیم که در تأمین گاز به خودکفایی برسیم و هم‌ چنین نیروگاه‌ های لازم را برای تأمین برق عراق بسازیم؛ این امر بین ۲ تا ۳ سال زمان می‌برد. اکنون با وجود آنکه نزدیک به ۴ سال از آن زمان می‌گذرد همچنان خبری از خودکفایی عراق در تأمین برق نیست.

اخیرا نیز وزیر برق عراق در گفت‌وگو با پایگاه خبری العربی الجدید نزدیک به قطر بار دیگر با تاکید بر نیاز مبرم عراق به گاز ایران برای تولید برق، خاطرنشان کرده که واردات گاز ایران به قوت خود باقی خواهد ماند. وی اعلام کرد: طرف ایرانی هم اکنون بدون هیچ مشکلی گاز را با نرخ روزانه ۴۰ میلیون متر مکعب به عراق صادر می کند، در حالی که کل نیاز روزانه عراقی ها به گاز به ۵۵ میلیون متر مکعب می‌رسد.

عراق پیش تر با شرکت‌ های زیمنس و جنرال موتور مذاکراتی انجام داده و قرارداد های بزرگی هم امضا کرده بود. اما این شرکت‌ ها اعلام کرده بودند تا سال ۲۰۲۲ نمی‌ توانند نیروگاه‌ های برق عراق را به بهره‌برداری برسانند. مشکل بزرگ این پروژه ها تأمین مالی، فاینانس و نحوه قرارداد بود که هرگز نهایی نشد و بنابراین عراق کاملا به گاز ایران وابسته است

ظاهرا عراق پیش تر با شرکت‌های زیمنس و جنرال موتور مذاکراتی انجام داده و قراردادهای بزرگی هم امضا کرده بود. اما این شرکت‌ها اعلام کرده بودند تا سال ۲۰۲۲ نمی‌توانند نیروگاه‌های برق عراق را به بهره‌برداری برسانند. مشکل بزرگ این پروژه ها تأمین مالی، فاینانس و نحوه قرارداد بود که هرگز نهایی نشد و بنابراین عراق کاملا به گاز ایران وابسته است.

از سوی دیگر عمده مصرف گاز ایران در زمستان صورت می گیرد، در حالی که عراق عمدتا در فصل تابستان به گاز نیاز دارد تا با تامین سوخت نیروگاه های خود برق تولید کند و این موضوع یک فرصت برای ایران تلقی می شود که می تواند از ناترازی در صادرات این حامل انرژی پیشگیری کند. عراق برای تامین یک سوم تا چهل درصد از برق خود به گاز و برق ایران وابسته است و این نیاز در ماه‌ های گرم تابستان (با دمای ۵۰ درجه سانتیگراد و اوج مصرف برق) شدت می گیرد.

هیچ یک از همسایگان کویت و عربستان گاز مازادی برای صادرات به عراق ندارند، تنها در کردستان عراق مخازن گاز وجود دارد اما به دلیل اختلافات میان دولت عراق و اقلیم کردستان بعید به نظر می رسد تاثیری بر آینده انرژی عراق داشته باشد و تمامی این موارد نیاز عراق به گاز ایران را پررنگ تر می کند

افزون بر این، هیچ یک از همسایگان کویت و عربستان گاز مازادی برای صادرات به عراق ندارند، تنها در کردستان عراق مخازن گاز وجود دارد، اما به دلیل داختلافات میان دولت عراق و اقلیم کردستان بعید به نظر می رسد تاثیری بر آینده انرژی عراق داشته باشد و تمامی این موارد نیاز عراق به گاز ایران را پررنگ تر می کند.

البته بر اساس گزارشات، عراق برای کاهش وابستگی به واردات از ایران اقداماتی انجام داده و به عنوان مثال در تیر ماه سال جاری با هدف افزایش تولید نفت و ظرفیت تولید انرژی‌ از طریق اجرای چهار پروژه در حوزه‌های نفت خام، گاز و انرژی‌های تجدیدپذیر، قراردادی بلندمدت به ارزش ۲۷ میلیارد دلار با شرکت توتال انرژیژ امضا کرده است. عراق با سهم حدودی ۳۰ درصد در این پروژه با توتال مشارکت دارد و به این ترتیب این قرارداد که مدل اولیه آن در سال ۲۰۲۱ امضا شده بود احیا شد. شرکت قطر انرژی هم در این پروژه سهم ۲۵ درصدی دارد.

خبرگزاری فرانسه به نقل از بسیم محمد، معاون وزیر نفت عراق در امور بالادستی اعلام کرده بود که قرار است شرکت توتال انرژیز در نیمه دوم سال جاری میلادی این قرارداد ۲۷ میلیارد دلاری را آغاز کند، اما هنوز اقدامی در این خصوص صورت نگرفته است. مدل اولیه این قرارداد پیش تر در سال ۲۰۲۱ میان دولت عراق و توتال انرژی برای ساخت پروژه‌های نفت، گاز و تجدیدپذیرها با سرمایه گذاری اولیه ۱۰ میلیارد دلاری در جنوب این کشور به مدت ۲۵ سال، امضا شد اما پس از اختلاف میان سیاستمداران عراقی بر سر مفاد قرارداد، به تاخیر افتاد.

چالش‌های صادرات گاز ایران به عراق

صادرات گاز از ایران به عراق بر اساس توافق میان دو طرف تا پیش از خروج دونالد ترامپ در ماه می ۲۰۱۸ از برجام و تحریم نفت ایران توسط آمریکا به سهولت در جریان بود. آمریکا هم چنین مشتریان نفتی و گازی ایران را در صورت ادامه خرید از ایران تهدید به تحریم کرده است، اما عراق در نخستین قدم با ارسال هیأتی به آمریکا توانست بر سر خرید برق و گاز از ایران با واشنگتن به توافقی برسد و از آن زمان تاکنون از گزند تحریم های انرژی آمریکا در خصوص ایران در امان مانده است.

اما با اینحال مشکلات انتقال پول چالشی مهم در تعاملات انرژی دو کشور بوده است. طبق قرارداد، عراق موظف به پرداخت پول گاز به یورو است، اما در پی تحریم ها پیشنهاد پرداخت تسویه به دینار از سوی بغداد مطرح شد که به مذاق ایران خوش نیامد و درنهایت دو حساب دینار و یورو در بانک مرکزی ایران برای دریافت پول گاز و برق از عراق بازگشایی شد و در نهایت در تاریخ ۲۰ اسفند سال ۱۳۹۸ اولین بخش از مطالبات دولت ایران به حساب بانک مرکزی ایران واریز شد، اما ماجرای پرداخت های عراق به ایران پرپیچ و خم و پردردسر باقی ماند.

در ادامه موانع نقل و انتقال ارز میان ایران و عراق، تیرماه سال جاری محمد الشیاع سودانی نخست وزیر عراق از توافق بغداد و تهران بر سر یک مبادله تهاتری نفت عراق در ازای گاز وارداتی از ایران خبر داد، چون به گفته وی تحریم‌ های آمریکا مانع پرداخت وجوه بدهی عراق به ایران است و عراق قصد دارد تا به موضوع تکراری تاخیر پرداخت به تهران به دلیل نیاز به تایید آمریکا پایان دهد.

بنا بر گزارش منابع عراقی، در پی ناکامی بغداد در جلب موافقت آمریکا برای پرداخت وجوه بدهی خود به ایران به شکل ارز، تهران نیز در مقابل از اول ژوئیه صادرات گاز به عراق را بیش از ۵۰ درصد کاهش داد، اما متعاقبا با صادرات گاز در ازای واردات نفت خام موافقت کرده است و صادرات به شیوه قبل را ادامه داده است. این توافق در جریان مذاکرات عراق با یک هیات ایرانی در این کشور صورت گرفته است.

بنا به اظهارات سودانی، بدهی معوقه عراق به ایران حدود حدود ۱۱ میلیارد یورو (۱۲.۱ میلیارد دلار) است و این کشور به سبب تحریم‌ های یک جانبه ایالات متحده که تنها به ایران اجازه می‌ دهد به منابع مالی برای خرید کالاهای غیرتحریمی مانند غذا و دارو دسترسی داشته باشد، برای پرداخت بدهی خود به ایران با مشکل مواجه بوده است. "فرهاد علاالدین" مشاور امور خارجه نخست‌ وزیر عراق در این باره به رویترز گفته است، حتی این رویه‌ها نیز پیچیده هستند و «به تاخیرهای نا خواسته در پرداخت‌ ها می‌ انجامد و متعاقبا وجوه به ایرانی‌ ها پرداخت نمی‌ شود.»

واردات گاز عراق از ترکمنستان فرصتی برای تبدیل ایران به هاب انرژی

همان طور که اشاره شد در سال‌ های اخیر دولت عراق بنا به دلایل متعددی همچون فشارهای اعمال شده توسط آمریکا، چالش‌ های موجود بر سر واردات گاز از ایران و بسیاری از مسائل دیگر در پی تنوع‌بخشی به منابع تأمین گاز خویش بوده است و به جز قرارداد ۲۷ میلیارددلاری خود با شرکت توتال فرانسه در ۶ اکتبر ۲۰۲۳ نیز تفاهم‌ نامه‌ ای با ترکمنستان به امضا رساند.

برخی کارشناسان بر این عقیده اند که این توافق می‌ تواند مسئله واردات گاز از ایران را به طور کامل به پایان برساند، چرا که گاز وارداتی از ترکمنستان برای فعالیت تمامی نیروگاه‌ های برق‌ کافی است؛ اما در مقابل اعلام شده که بر اساس توافقات اولیه قرار است ترکمنستان روزانه ۲۵ میلیون مترمکعب گاز (سالانه ۱۰ میلیارد مترمکعب) به عراق تحویل دهد و این در حالی است که نیاز عراق کمی بیش از دو برابر این مقدار است.

در صورت استفاده ایران از موقعیت ژئوپلیتیک خود می تواند با تبدیل شدن به هاب گازی از قرارداد صادرات گاز ترکمنستان به عراق بسیار منتفع گردد

بنابراین ، با توجه به ادامه نیاز عراق به انرژی ایران، این قرارداد می تواند انتفاع مالی برای ایران نیز به همراه داشته باشد و ایران در صورت استفاده از موقعیت ژئوپلیتیک خود می تواند با تبدیل شدن به هاب گازی از قرارداد عشق آباد – بغداد بسیار منتفع گردد. بر اساس اظهارات ”زیاد علی فاضل”، وزیر برق عراق قرار است انتقال گاز ترکمنستان به عراق از طریق خطوط لوله ایران صورت پذیرد و در این راستا مذاکراتی با مقامات ایرانی در این زمینه در حال انجام است. در واقع عراق برای دریافت گاز ترکمنستان به خطوط لوله ایران نیازمند است و مسیری دیگری برای اجرای این کار وجود ندارد .

به ‌غیراز ایران، هیچ‌ یک از همسایگان عراق توانایی تأمین گاز مورد نیاز عراق را ندارند؛ اما ایران به دلیل موقعیت ژئوپلیتیک حساس خود می‌ تواند نقش مهمی در این پروژه ایفا نماید. از طرف دیگر هزینه انتقال گاز از طریق خطوط لوله به‌ مراتب ارزان‌ تر و به‌ صرفه‌ تر از LNG است؛ بنابراین با توجه‌ به فراهم بودن زیرساخت‌ های لازم برای انتقال گاز در ایران، این کشور تنها گزینه انتقال گاز ترکمنستان به عراق است. از آنجا که ترکمنستان برای صادرات به عراق از زیر ساخت‌ های مورد نیاز برخوردار نیست، به گفته کارشناسان قرارداد واردات گاز بین عراق و ترکمنستان می‌تواند برای ایران هم حائز اهمیت باشد و ایران با استفاده از مزیت ژئوپلتیکی و زیرساختی خود می تواند با ایجاد اتصال میان تولیدکنندگان و مصرف کنندگان با دریافت حق نقل‌ و انتقال ذی نفع شود.

به گفته وزیر برق عراق قرار است در مرحله بعدی ایجاد ساز و کار واردات گاز از ترکمنستان، تهران و بغداد اقدام به امضای قرارداد مبادله‌ ای کنند، به نحوی که ایران از طریق آن گاز ترکمنستان را دریافت کرده و همان مقادیر را از طریق خطوط لوله مشترک در ازای هزینه‌های توافقی در اختیار عراق قرار می‌دهد که این مقادیر ربطی به ۴۰ میلیون متر مکعبی ندارد که از ایران طبق قرارداد تهاتر با نفت سیاه وارد می‌شود.

جمع‌بندی

در صورت تدوین یک برنامه منسجم، قرارداد گازی عراق با ترکمنستان بیش از آنکه برای ایران تهدید تلقی شود، می تواند دربرگیرنده فرصت‌ های اقتصادی فراوانی باشد. دریافت حق سوآپ گازی، افزایش فشار گاز در لوله‌ های داخلی و خرید و فروش گاز از جمله فرصت‌ های موجود هستند. علاوه بر این، در صورت تأمین امنیت خطوط لوله انتقال گاز ترکمنستان به ایران، سایر کشورهای آسیای مرکزی نظیر ازبکستان، قزاقستان و ازبکستان نیز ترغیب به استفاده از خطوط انتقال انرژی ایران برای صادرات انرژی خود خواهند شد و زمینه‌ تبدیل ایران به هاب انرژی منطقه فراهم می‌گرد.

نیاز عراق به گاز به‌ مراتب بیشتر از گاز صادراتی ایران به این کشور است، از طرف دیگر ایران نیز بنا به دلایل متعددی همچون مصرف فراوان داخلی به‌ ویژه در فصول سرد سال، عدم سرمایه‌ گذاری کافی در صنایع نفت و گاز، قطع گاز صادراتی به عراق در برخی برهه‌ های زمانی و تحریم‌ های آمریکا، توان تأمین همه گاز موردنیاز عراق را ندارد. در چنین شرایطی طبیعی است که عراق نیز به فکر تأمین گاز مورد نیاز خود از سایر کشورها باشد، اما این به معنای آن نیست که در صادرات گاز ایران به عراق اختلال جدی پیش آید و گاز صادراتی ترکمنستان به عراق تنها قسمتی از نیازهای این کشور را تأمین می‌ کند و عراق همچنان به گاز وارداتی از ایران و خطوط لوله انتقال گاز این کشور وابسته است.