بازار؛ گروه بین‌الملل: اراده ایران برای شکستن حلقه تحمیلی انزوای اقتصادی از سوی آمریکا و غرب، کشور را به یافتن شرکای جدید اقتصادی در سایر نقاط جهان خصوصا ملل آفریقایی سوق داده که خود سال ها طعم تلخ فشارهای اقتصادی و استعمار غرب را چشیده اند.
قاره سیاه به واسطه موقعیت راهبردی ویژه، تجربه استعمار در گذشته، منابع و ذخایر غنی، جمعیت مسلمان و جذابیت اقتصادی و بعضا شاکله و ساختار ایدئولوژیکی مشابه ایران بیش از پیش توجه تهران را به خود جلب کرده است و در پی انزوای ایران در بسیاری از نقاط جهان خصوصا در خاورمیانه به سبب تحریم ها، آفریقا فرصتی مغتنم برای درهم شکستن این محدودیت ها به شمار می آید.
با اعمال تحریم‌های بین المللی علیه تهران، این قاره به عنوان بازاری برای صادرات، به ویژه نفت خام ایران، اهمیت یافت و هم چنین دسترسی ایران به مواد خام را فراهم کرد. فقر در بخش‌های بزرگی از قاره، به نوبه خود، با وجود امکانات مالی محدود تهران، در را به روی نفوذ ایران در بسیاری از ایالت‌ها، به‌ویژه در منطقه ساحل این قاره گشود.
کشورهای ساحل آفریقا در تیررس نفوذ اقتصادی و سیاسی ایران
نگاه تاریخی به روابط ایران و آفریقا خصوصا طی دهه های اخیر حاکی از آن است که تهران علاقه بیشتری به برقراری ارتباط با کشورهای ساحل این قاره داشته است. منطقه نیمه خشک ساحل در غرب و شمال مرکزی آفریقا به طول ۳۸۶۰ کیلومتر از ۱۱ کشور بورکینافاسو، چاد، اریتره، گامبیا، گینه بیسائو، مالی، موریتانی، نیجر، نیجریه، سنگال و سودان تشکیل شده است که جمعیتی بالغ بر 135 میلیون دارد.
کشورهای ساحل با رشد سریع جمعیت، فقر شدید، تشدید تغییرات آب و هوایی، بحران‌های غذایی و تغذیه، شورش‌های خشونت آمیز توسط گروه‌های مذهبی افراطی و همچنین باندهای جنایتکار، بی‌ثباتی سیاسی، توسعه نیافتگی اقتصادی و سایر بحران‌های سیستمی مواجه هستند که دولت های این منطقه را به سمت دریافت کمک‌های خارجی برای رسیدگی به این مشکلات در همه ابعاد سوق می دهد.
وجود منابع غنی معدنی در ساحل آفریقا همچون طلا، آهن، مس، الماس، فسفات، بوکسیت و اورانیوم و دسترسی ایران به این منابع برای تامین نیازهای اقتصادی خود و هم چنین فقر در منطقه ساحل و غرب آفریقا نیز سبب فرصت‌هایی برای ایران شده تا با حمایت مالی از کشورهای این منطقه از طریق پروژه‌های زیرساختی، نفوذ خود را افزایش دهد
افزون بر این وجود منابع غنی معدنی در این منطقه همچون طلا، آهن، مس، الماس، فسفات، بوکسیت و اورانیوم و دسترسی ایران به این منابع برای تامین نیازهای اقتصادی خود و هم چنین فقر در منطقه ساحل و غرب آفریقا نیز سبب فرصت‌هایی برای ایران شده تا با حمایت مالی از کشورهای این منطقه از طریق پروژه‌های زیرساختی، نفوذ خود را افزایش دهد.
در نهایت، این روابط اقتصادی همچنین بازارهایی را برای محصولات ایرانی، به ویژه نفت که تحت تحریم‌های جهانی است، ایجاد می‌کند. بنا به گزارش‌ها، ایران از اجرای پروژه‌های مشترک، از جمله تأسیسات در کشورهای ساحل که نفت ایران را پالایش می‌کنند، درآمد قابل توجهی به دست آورده است. به عنوان مثال، ایران در سال‌های ۲۰۱۸-۲۰۱۹، ۱۰۸۵ تن کالای غیرنفتی به ارزش ۱.۱۵ میلیون دلار به نیجر صادر کرده است، در حالیکه هیچ وارداتی از نیجر به ایران در آن سال ثبت نشد.
ایران شریک بالقوه بورکینافاسو در استخراج منابع معدنی و تامین محصولات و دانش روز صنعت پتروشیمی
در این میان کشورهای ساحل غرب آفریقا، بورکینافاسو از اهمیت ویژه ای برای ایران برخوردار هستند، چرا که روابط اقتصادی ایران با این کشور بر پایه تامین منابع معدنی مورد نیاز ایران و ارائه متقابل کمک های اقتصادی ایران به آن با هدف گسترش نفوذ تهران و ایجاد بازار برای محصولات نفتی تحت تحریم شکل گرفته است.
مواد خام معدنی، دانه های روغنی، نارگیل، میوه های گرمسیری، ذرت، پنبه، برنج، موز، نیشکر و بادام، غلات، سیب زمینی، پیاز و توت فرنگی از محصولات عمده کشاورزی در این کشور به شمار می آیند. هم چنین به رغم تعدد دام در بورکینافاسو، فقدان صنایع تبدیلی مانند لبنیات در این کشور ظرفیتی قابل توجه را برای شرکت های ایرانی فعال در این عرصه فراهم آورده است. هم چنین، با وجود این که بورکینافاسو دارای منابع معدنی و کشاورزی غنی است، اما به دلیل مشکلات داخلی و خارجی، از جمله نوسانات قیمت‌های محصولات اولیه و کاهش نرخ تبادله ارزی، اقتصادی ضعیفی دارد.
اقتصاد بورکینافاسو بر اساس کشاورزی و معدن استوار است و بیش از 60 درصد اشتغال کشور در بخش کشاورزی متمرکز است. بورکینافاسو در حال حاضر با مشکلاتی مانند فقر و نابرابری درآمدی مواجه است و به دنبال رشد و توسعه اقتصادی است و به همین سبب یک بازار جذاب برای محصولات ایرانی محسوب می‌شود. با توجه به وضعیت سیاسی و اقتصادی کشور، بازار صادرات بورکینافاسو در حال رشد است و بسیاری از کشورهای آفریقایی و اروپایی از طریق آن به بازارهای جهانی دسترسی پیدا می‌کنند. بورکینافاسو از طریق زیرساخت‌هایی از جمله فرودگاه‌ها، بنادر و شبکه‌ی جاده‌ای با کشورهای همسایه خود و همچنین کشورهای دیگر مرتبط است. به طور کلی با توجه به پتانسیل بالای بورکینافاسو در زمینه صادرات و تولید محصولات کشاورزی، صنایع نساجی و مواد معدنی، این کشور می‌تواند پایگاهی مهم برای تهاتر کالاهای مورد نیاز ایران همچون غلات، تامین مواد اولیه برای صنایع ایران و بازاری برای محصولات پتروشیمی ایران باشد. محصولات صادراتی ایران به بورکینافاسو شامل محصولات کشاورزی و پتروشیمی، خودرو، ماشین‌آلات، محصولات پزشکی و دارویی، لوازم خانگی و الکترونیکی است.
بورکینافاسو چهارمین دارنده منابع طلای جهان است و منگنز، روی، فسفر، سنگ آهن و بوکسیت نیز سایر منابع معدنی این کشور است و بنابراین صنعت معدن، رکن مهمی در اقتصاد این کشور به شمار می‌آید و با توجه به رتبه ضعیف این کشور در دانش فنی حوزه معدن و تجربیات و پتانسیل وسیع ایران در حوزه معادن، فرصتی طلایی برای بخش خصوصی ایران به منظور در دست گرفتن پروژه های معدنی این کشور آفریقایی وجود دارد
اخیرا در جریان سفر صولت مرتضوی وزیر تعاون به آواگادوگو پایتخت بورکینافاسو نیز ۸ سند همکاری در حوزه‌های اقتصادی، عمرانی و صادرات در نشست کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی دو کشور مبادله شد که شامل همکاری در حوزه‌های اشتغال و کارآفرینی، داروسازی، انرژی و معدن، منابع طبیعی و ساخت و ساز است، چرا که فقدان دانش فنی در حوزه‌های صنعت و معدن و تربیت نیروی انسانی این کشور را از انتفاع کامل از منابع و ذخایر طبیعی خود بازداشته است. این کشور چهارمین دارنده منابع طلای جهان است و 88 درصد صادرات آن شامل طلا است. بورکینافاسو یکی از صادرکنندگان منگنز و روی است و طلا، فسفر، سنگ اهن و بوکسیت نیز بخشی از گنجینه‌هایی است که در اعماق زمین در بورکینافاسو یافت می‌شود. صنعت معدن، رکن مهمی در اقتصاد این کشور به شمار می‌آید و با توجه به رتبه ضعیف این کشور در دانش فنی حوزه معدن و تجربیات و پتانسیل وسیع ایران در حوزه معادن، فرصتی طلایی برای بخش خصوصی ایران به منظور در دست گرفتن پروژه های این چنینی در این کشور آفریقایی وجود دارد.
اما حوزه معدن تنها نقطه تعاملات اقتصادی میان دو کشور نیست و ایران می تواند تامین کننده پایدار انرژی برای بورکینافاسو باشد که تقریبا تمام انرژی مورد نیاز خود را از طریق واردات تامین می کند.
با توجه به منابع نفتی غنی و دانش فنی ارزشمند ایران در حوزه پتروشیمی و نیاز بورکینافاسو به انرژی و نفت، میتوان تاسیس و نوسازی پالایشگاه های فراسرزمینی در این کشور ساحل آفریقا را در منوی تعاملات اقتصادی میان دو کشور گنجانید که علاوه بر بازارسازی برای نفت ایران و دور زدن تحریم ها به استحکام حضور ایران در منطقه غرب ساحل آفریقا نیز کمک شایانی می کند
با توجه به منابع نفتی غنی و دانش فنی ارزشمند ایران در حوزه پتروشیمی و نیاز بورکینافاسو به نفت و انرژی، میتوان تاسیس و نوسازی پالایشگاه های فراسرزمینی در این کشور ساحل آفریقا را در منوی تعاملات اقتصادی میان دو کشور گنجانید که علاوه بر بازارسازی برای نفت ایران و دور زدن تحریم ها به استحکام حضور ایران در منطقه غرب ساحل آفریقا نیز کمک شایانی می کند. ایران تاکنون نسبت به نوسازی ۱۷ پالایشگاه فراسرزمینی به ظرفیت ۲.۵ میلیون بشکه اقدام کرده که میتوان تا ۱۴۰۴ به میزان یک میلیون بشکه برای صادرات نفت ایران به این مقصدها بازارسازی کرد.
با روی کار آمدن دولت سیزدهم، «بازارسازی نفت» به عنوان راهبرد صادرات نفت ایران در شرایط تحریم تعریف شدکه هدف آن ایجاد بازار جدید برای فروش نفت ایران و سپس صادرات نفت به آن مقصد است.
تاکنون در دو سال گذشته بحث حضور ایران در ۱۷ پالایشگاه فراسرزمینی مطرح شده است که که 6 مورد آن در آفریقا واقع شده است و پالایشگاه «هویما» در بورکینافاسو یکی از آن ها است و برخورداری مهندسان ایران از توانمندی بالا سبب این همکاری نفتی شده است.
لزوم تعجیل ایران برای پرکردن خلا حضور اقتصادی خود در قاره سیاه
به سبب شرایط آب و هوایی مطلوب، بارش های فصلی مکرر و خاک حاصلخیز شرایط برای کشت فراسرزمینی ایران در اکثر مناطق قاره آفریقا مهیا است که می تواند گره گشای مشکلات اقلیم نیمه خشک و خشک ایران در شرایط کنونی باشد. هم چنین منابع معدنی غنی آفریقا و نیاز این قاره به فرآورده ها و دانش فنی ایران در حوزه های نفت و پتروشیمی و معدن مسیر همکاری میان ایران و قاره سیاه را بیش از پیش هموار شده که در صورت توجه به این بخش از نقشه تجارت ایران می تواند آورده های اقتصادی زیادی برای ایران داشته باشد.
در همین راستا، ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران اواخر تیر ماه و پس از یک دهه به عنوان مقام ارشد ایران عازم آفریقا شد. سفر وی به کنیا، اوگاندا و زیمبابوه بر تقویت روابط اقتصادی با این قاره و شروعی جدید در روابط با این کشورها تمرکز داشته است که به معنای فشار تهران برای ایجاد اتحادهای منطقه‌ای قوی‌تر در مواجهه با ادامه تحریم‌های غرب است.
در سفر ابراهیم رئیسی به قاره افریقا، ایران و کنیا ضمن یاد کردن از یکدیگر به به عنوان شرکای استراتژیک چندین یادداشت در زمینه فناوری اطلاعات، شیلات، محصولات دامی و ترویج سرمایه گذاری در نایروبی امضا کردند؛ در حالی که رئیس جمهور ایران اعلام کرد که ایران قصد دارد یک کارخانه تولید خودروهای ایرانی در شهر بندری مومباسا در کنیا راه اندازی کند.
پیش تر حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه ایران نیز با سفر به مالی، تانزانیا، آفریقای جنوبی، موریتانی و زنگبار خواستار تقویت تعاملات اقتصادی ایران با این کشورها در همه حوزه ها شده بود. در کل چنین به نظر می آید که ایران در پی ناامیدی از برجام به دنبال شرکای تجاری جدیدی غیر از غرب است و بر همین اساس استراتژی «جنوب جهانی» خود را پیگیری می کند.
ظرفیت های عظیم و حجم اندک تجارت ایران و آفریقا
بر اساس آمار گمرک ایران، تجارت ایران با آفریقا از ۶۵۰ میلیون دلار در سال ۹۹ با رشد ۱۰۰ درصدی مواجه شده و در سال 1401 حدود 1 میلیارد و 200 میلیون دلار بوده است. گردش کالایی و تجارت این قاره حدود ۱۲۰۰ میلیارد دلار و خدمات فنی مهندسی آن حدود ۳۰۰ میلیارد دلار است و جمعا ۱۵۰۰ میلیارد دلار در سال، فعالیت اقتصادی و تجاری در آن صورت می‌گیردو ایران با هدف افزایش سهم خود از بازارهای آفریقایی چه در حوزه صادرات کالا و چه خدمات فنی مهندسی سال گذشته حدود 8 مرکز تجاری را در کشورهای کنیا»، «اوگاندا»، «تانزانیا»، «ساحل عاج»، «غنا»، «کامرون»، «سنگال»، «نیجریه»، «الجزایر» و «آفریقای جنوبی افتتاح کرده و به دنبال افزایش شمار رایزنان بازرگانی خود در قاره سیاه است. البته از آمار دقیق تجارت میان ایران و بورکینافاسو رقم دقیقی در دست نیست.
اما شوربختانه به واسطه تحریم‌ها بسیاری از اقلام سبد صادراتی ایران از کشورهای ثالثی چون ترکیه و امارات راهی آفریقا می‌شوند که افزایش هزینه های حمل و نقل را نیز در پی دارد که خود سبب کاهش امتیاز رقابتی بودن کالاهای ایرانی در این پهنه جغرافیایی را در پی دارد. به عنوان مثال، حجم تجارت روسیه و آفریقا حدود 190 میلیارد دلار در سال 2022 بوده است و این رقم برای ترکیه در بازه زمانی یاد شده حدود 40 میلیارد دلار شده است.
چندی پیش رجب طیب اردوغان در آخرین روز مجمع دو روزه اقتصادی و تجاری ترکیه و آفریقا اعلام کرد: سرمایه گذاران ترکیه دارای منافع تجاری بزرگی در آفریقا و بالعکس هستند در حالی که سرمایه گذاران ترک بیش از ۱۵۰۰ پروژه به ارزش بیش از ۷۰ میلیارد دلار انجام داده اند. هم چنین ترکیه با هدف تقویت نفوذ خود در آفریقا اقدام به ارائه کمک های پزشکی و واکسن کوید 19 به 44 کشور آفریقایی کرده است.
جمع بندی
به عقیده بسیاری از صاحب نظران با توجه به تحریم‌های ظالمانه علیه ایران که سیستم نقل و انتقال ارز در مبادلات بین المللی را برای ایران با محدودیت های بسیار مواجه کرده است، نگاه ویژه به تهاتر کالا و همچنین تجارت بر پایه پول ملی کشورهای آفریقایی می‌تواند راهگشای بسیاری از مشکلات ارزی ایران در مراودات تجاری و بانکی باشد.
طی سال‌های اخیر محصولات غذایی، چای، قهوه، ماشین آلات و تجهیزات صنعتی، انواع روغن صنعتی و محصولات فولادی ضد زنگ عمده کالای وارداتی از کشورهای آفریقایی بوده‌اند و ایران در عوض محصولات آهنی و فولادی، اوره ، قیر ، مواد غذایی و محصولات کشاورزی، گاز مایع و بوتان به این قاره صادر کرده است.
یکطرفه بودن تجارت ( که عمدتا شامل صادرات ایران است)، ناشناخته بودن بازارهای آفریقایی، بی‌ثباتی سیاسی در بسیاری از کشورهای آفریقایی، نبود زیرساخت‌های مناسب تجاری مانند سیستم‌های حمل و نقل کالا و مسافر و روابط بانکی میان دو طرف و عدم تمایل کافی برای حضور مستقیم فعالان تجاری ایران در بازارها و کشورهای آفریقایی به دلیل کمبود امکانات رفاهی و بهداشتی و تردیدهای امنیتی همگی موانع بهره مندی کامل ایران از پتانسیل های وسیع این پهنه جغرافیایی است و به همین سبب توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل و فعال شدن خطوط مستقیم کشتیرانی، برقراری تعرفه‌های ترجیحی و تسهیل ارتباطات پولی، مالی و بانکی میان ایران با کشورهای آفریقایی از جمله زمینه‌های لازم برای گسترش تعاملات اقتصادی و تجاری فیمابین است.
با توجه به نزدیکی ایدئولوژیکی و شاکله سیاسی حاکم بر عمده کشورهای آفریقایی و ایران و دانش فنی نوین ایران در حوزه هایی چون معدن و نفت و پتروشیمی که بسیار مورد نیاز کشورهای آفریقایی است، پتانسیل گسترده‌ای برای قرارگیری روابط دوجانبه در مسیر رشد و صعود قرار دارد که لازمه تحقق آن ایجاد زیرساخت‌های لجستیکی و تدوین مکانیزم مالی مستقل است. هم چنین با توجه به عضویت ایران، اتیوپی و مصر در بریکس که از ابتدای سال آینده میلادی صورت خواهد گرفت رشد تعاملات اقتصادی ایران با ملل آفریقایی ایجاد جبهه اقتصادی قوی‌تر در برابر سلطه دلار در تعاملات جهانی را در پی خواهد داشت که با توجه به شرایط تحریمی ایران بسیار کارگشا خواهد بود.
نظر شما