تهمینه غمخوار؛ بازار: در حالی که ارمنستان و جمهوری آذربایجان برای اثبات حق حاکمیت خود بر قره‌باغ تاکنون دو بار با یکدیگر وارد جنگ شده‌اند که آخرین آن پاییز سال ۲۰۲۰ به شکست نظامی نیروهای ارمنی و حصول دستاوردهای ارضی درخورتوجه برای آذربایجان منجر شد، بار دیگر در ۱۹ سپتامبر سال جاری، باکو عملیاتی را در قره باغ آغاز کرد و آن حملات به سرعت خطوط ارمنی را شکست، به تصرف مواضع استراتژیک توسط آذربایجان منتهی و منجر به تسلیم نیروهای جدایی طلب شد. با حملات هوایی آذربایجان به قره باغ، نگرانی نسبت به آغاز سومین جنگ در این منطقه شدت گرفت. نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، در ماه ژوئیه درباره احتمال وقوع یک جنگ جدید با جمهوری آذربایجان هشدار داده و باکو را به «نسل‌کشی» در منطقه قره‌باغ متهم کرده بود.
در حالی که درگیری میان نیروهای این دو کشور، ذهن تحلیلگران و ناظران امور قفقاز را درباره زوایای پنهان این نبرد، به شدت به خود مشغول کرده است، از اوایل جولای سال جاری با بسته‌شدن کریدور لاچین که برای ارتباط این منطقه با ارمنستان حیاتی و مهم است، این تنشها بالا گرفت. عده ای از کارشناسان هم معتقدند که نقش روسیه به عنوان یک ضامن امنیتی برای ارمنستان رو به کاهش است زیرا کرملین به شدت درگیر جنگ در اوکراین است و مقامات در ایروان هرروز بیش از دیروز نارضایتی خود را از مسکو ابراز کرده اند.
در سوم سپتامبر، حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه ایران پس از دیدار با همتای ترکیه‌ای خود هاکان فیدان، موضع تهران را تکرار کرد که هیچ‌گونه تغییر ژئوپلیتیکی در منطقه قفقاز، از جمله تغییر مرزها را تحمل نخواهد کرد. شش روز بعد، ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران در گفتگوی تلفنی با نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، گفت که تهران آماده است تا نقش مؤثری در جلوگیری از درگیری جدید و هرگونه تغییر مرزهای تاریخی در منطقه مورد مناقشه ایفا کند.
در همین راستا و با توجه به اهمیت موضوع، خبرنگار بازار گفتگویی با «سیامک کاکایی» دکترای روابط بین الملل و پژوهشگر حوزه ترکیه انجام داده که در ادامه می خوانیم.
* موضع گیری کشورها در قبال بحران قفقاز جنوبی میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان، موضوع ایجاد کریدور زنگزور و وضعیت حقوقی قره باغ به یکی از موضوعات چالش برانگیز سالهای اخیر مبدل شده است. از سه سال گذشته هنوز اختلافات جدی و درگیریها در خصوص قره باغ حل نشده و ادعاهای الهام علی اف بر سر احداث کریدور زنگرور حل نشده و در طول این مدت تنشها افزایش یافته است . در همین راستا، سه شنبه هفته گذشته جمهوری آذربایجان به سمت مناطق تحت کنترل ارمنستان در قره‌باغ تیراندازی و اعلام کرد که تا تسلیم نشدن گروههای مسلح ارمنی در قره باغ؛ حمله را ادامه خواهد داد تا اینکه بعد از گذشت ۲۴ ساعت حمله ها متوقف شد. از دیدگاه شما هدف آذربایجان از پایان مناقشات چیست و چه هدفی را در سر می پروراند؟
این اقدامات الهام علی اف یک تهدید نیست و یک امر واقع و برنامه و طرح از سوی جمهوری آذربایجان برای ایجاد کریدور زنگزور است. نکته دوم این است که این صحبتها تو خالی نیست و یک وضعیت واقعی است. ما اگر برداشتمان در تحلیل اینگونه باشد که تهدیدات جمهوری آذربایجان در خصوص احداث کریدور زنگزور تو خالی است، در اشتباه هستیم. این یک طرح و برنامه ای است که جمهوری آذربایجان در حال عملیاتی کردن آن است. در توافقنامه آتش بس میان آذربایجان و ارمنستان در بند نهم اشاره به دالانی بین نخجوان و خاک اصلی جمهوری آذربایجان از داخل سرزمین ارمنستان شده تا این دو منطقه دارای ارتباط مواصلاتی با یکدیگر شوند. بنابراین، از همان زمان به دنبال احداث این کریدور بوده است.
در این میان، ترکیه هم به طور جدی از باکو حمایت کرده است و حتی این احتمال مطرح شد که عملیات نظامی در داخل خاک ارمنستان برای ایجاد کریدور زنگزور انجام شود که البته این موضوع چندان ساده نخواهد بود. موضوع ایجاد کریدور زنگزور برای جمهوری آذربایجان و ترکیه امری حیاتی به نظر می رسد. حتی این کریدور برای ترکیه بسیار راهبردی است، زیرا این کشور را به جهان ترک متصل خواهد کرد و در حقیقت نشانگر عمق استراتژیک و افزایش ژئوپلیتیک این کشور است.
در رابطه با قره باغ، به نظر می رسد که جمهوری آذربایجان به دنبال اقلیم سازی نیست که یک اقلیم خود مختار ارمنی قره باغ در آن جا ایجاد شود
در رابطه با قره باغ، به نظر می رسد که جمهوری آذربایجان به دنبال اقلیم سازی نیست که یک اقلیم خود مختار ارمنی قره باغ در آن جا ایجاد شود. اما ممکن است که یک شکلی از اداره محلی را بپذیرد که اداره آنجا تحت کنترل خود ارامنه قره باغ باشد. منتها، ایجاد یک موضعیت تشکیلاتی برای جمهوری آذربایجان راحت نخواهد بود.
* نگاه و موضع تهران در قبال راه اندازی کریدور زنگزور چیست؟
در خصوص نگاه ایران در مورد کریدور زنگزور و خط ارتباطی میان جمهوری آذربایجان و نخجوان، دو بحث مطرح است. به نظر می رسد که جمهوری آذربایجان در سالهای اخیر به دنبال این موضوع بوده که در امتداد مرز ایران و ارمنستان، یک کریدوری ایجاد کند که در واقع یک زیان ژئوپلیتیک خواهد بود و یک تغییر در ژئوپلیتیک از نظر ایران محسوب می شود. ایران هم بارها اعلام کرده که این تغییر در ژئوپلیتیک منطقه را نخواهد پذیرفت.
این موضوع یک هشدار و اعلام سیاست جدی از سوی ایران بوده که در سطوح مختلف در رابطه با جمهوری آذربایجان و ترکیه مطرح شده است. در حقیقت، این مسئله برای ایران یک موضوع ژئوپلیتیک است که تمایلی به رد شدن و گذشتن از این بحث را ندارد. بنابراین، اگر ترکیه و جمهوری آذربایجان درصدد باشند تا تغییری در این منطقه از منظر جغرافیای سیاسی ایجاد شود، ایران سکوت نخواهد کرد؛ زیرا این موضوع یک مسئله راهبردی برای کشور است.
باید بررسی شود که آیا از نگاه ایران، زنگزور خلل در ژئوپلیتیک منطقه ایجاد خواهد کرد یا یک راه مواصلاتیست در درون خاک ارمنستان و آذربایجان است که ربطی هم به مرز ایران ندارد و خطوط ارتباطی هم بهم نخواهد خورد، مسئله جداگانه ای است که باید در چارچوب این نوع نگاه مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد
مسئله دوم این است که بحث در خصوص اینکه بین جمهوری آذربایجان و نخجوان یک راه مواصلاتی نه در امتداد مرز با ایران بلکه در مناطق دیگری بین دو این منطقه از طریق سیونیک دور از مرز ایران ایجاد شود، بر اساس آنچه که روسیه گفته که تحت کنترل ارمنستان باشد، متفاوت است و طرح چنین موضوع و نوع نگاه ایران، وضعیت جدیدی خواهد بود. در واقع، باید بررسی شود که آیا از نگاه ایران، زنگزور خلل در ژئوپلیتیک منطقه ایجاد خواهد کرد یا یک راه مواصلاتیست در درون خاک ارمنستان و آذربایجان است که ربطی هم به مرز ایران ندارد و خطوط ارتباطی هم بهم نخواهد خورد، مسئله جداگانه ای است که باید در چارچوب این نوع نگاه مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.
اینکه جمهوری آذربایجان بتواند در چارچوبی جدید یعنی رعایت حقوق فرهنگی و مذهبی و شکل گیری اداره محلی قره باغ عمل کند، شاید منتهی به حل این مناقشه شده و شرایط را تغییر دهد
به طور کلی، موضوع مناقشه قره باغ و مسائل مرتبط با منطقه قفقاز جنوبی یک بحث بسیار جدی است که در آینده بر فرایند تعاملات سیاس، ژئوپلیتیکی و راهبردی کشورهای منطقه تاثیرگذار خواهد بود؛ ضمن اینکه از نگاه بین المللی بازیگران به مسئله قره باغ، اینگونه پیدا است که بحث حفظ حقوق ارامنه در سطح جهانی پیگیری خواهد شد؛ چه از طریق لابی های که ارامنه دارند و از طریق پیگیری های ارمنستان، و چه پیشینه تاریخی که نسبت به منطقه قره باغ از سده های گذشته وجود داشته و در حال حاضر هم وجود دارد. اینکه جمهوری آذربایجان بتواند در چارچوبی جدید یعنی رعایت حقوق فرهنگی و مذهبی و شکل گیری اداره محلی قره باغ عمل کند، شاید منتهی به حل این مناقشه شده و شرایط را تغییر دهد.
* نیکول پاشینیان و مقام‌های ارمنستان فدراسیون روسیه را متهم کرده‌اند که قره باغ را به آذربایجان بخشیده است و نمی‌تواند ماموریت صلحبانی را به درستی انجام دهد. ارزیابی شما در این باره چیست؟ نقش روسیه در تحولات قفقاز و بحران قره باغ چیست؟
در این بین نقش روسیه هم بسیار اهمیت دارد. آیا از دید جمهوری آذربایجان و ارمنستان، روسیه یک ضامن صلح شناخته می شود، یا به طور کلی، فضا به نوع نگاه حاکمیتی آذربایجان در ارتباط به قره باغ بر می گردد؟ در حالی که روسیه تمایلی ندارد خود را از آنجا حذف کند و همچنان تلاش می کند که در قفقاز جنوبی نقش موثر و تعیین کننده ای داشته باشد.
قفقاز جنوبی برای روسیه یک خط قرمز محسوب می شود و بر همین اساس مایل است که نقش تعیین کننده ای در روابط ارمنستان و آذربایجان و وضعیت ارامنه و غیره و به نوعی نقش برادر بزرگ داشته باشد
این تغییراتی که به لحاظ سیاسی انجام و وضعیتی که پدیدار شده و روسیه به شکل غیررسمی از جمهوری آذربایجان حمایت کرده، به استراتژی روسیه در قفقاز جنوبی باز می گردد؛ در حالی که روسها قصد ندارند که این منطقه مورد حمایت غرب قرار گیرد. قفقاز جنوبی برای روسیه یک خط قرمز محسوب می شود و بر همین اساس مایل است که نقش تعیین کننده ای در روابط ارمنستان و آذربایجان و وضعیت ارامنه و غیره و به نوعی نقش برادر بزرگ داشته باشد.
به طور کلی مواضع کشورهای مختلف در قبال قره باغ را می توان در چند دسته تقسیم بندی کرد. در درجه اول کشورهایی مانند روسیه و ترکیه هستند که به غیر از جمهوری آذربایجان و ارمنستان که در بطن این مناقشات قرار دارند، به طور بلا واسطه و مستقیم درگیر ماجراهای قفقاز جنوبی و موضوع قره باغ هستند؛ در حالی که موضع دو کشور در تحلیل مناقشه بسیار اهمیت دارد. روسیه همواره از حامیان ارمنستان بوده است. در دوران اتحاد جماهیر شوروی بحث قره باغ بین دو جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان در آن مقطع مطرح بود؛ به طوری که در سال ۱۹۰۷ اینگونه تصمیم گیری شد که منطقه قره باغ به عنوان یک منطقه خودمختار ارمنی نشین اما تحت جغرافیا و حاکمیت آذربایجان تعریف شود.
بعدها که منطقه آسیای مرکزی به استقلال دست یافت، جمهوری آذربایجان و ارمنستان شامل مناطقی مانند خانکندی و اطراف آن دچار تنش و درگیری شدیدی شدند و در سال ۱۹۹۴_۱۹۹۳، هشت منطقه تحت کنترل ارمنستان و نیروهای وابسته به ارمنستان قرار گرفت تا اینکه در سال ۲۰۲۰ با شکل گیری جنگ دوم قره باغ و آغاز حملات آذربایجان، آن مناطق به حاکمیت اصلی آذربایجان بازگشت و این کشور مناطق مختلف را آزادسازی کرد.
فقط منطقه قره باغ باقی مانده بود که در جنگ اخیر، جمهوری آذربایجان اعلام کرد که بر اساس کنوانسیون های بین المللی در قطعنامه های مختلف، اینها بخشی از خاک جمهوری آذربایجان است. البته این موضوع از سوی کشورهای همسایه مانند ایران و روسیه بر این نکته که قره باغ بخش جدایی ناپذیر جمهوری آذربایجان است، همواره تاکید شده بود.
در سال ۲۰۲۰، با میانجیگری روسیه، یک توافقنامه آتش بس صلح میان آذربایجان و ارمنستان منعقد شد. در این مدت روسیه تلاش کرد که به عنوان حافظ صلح چه در قره باغ و چه در بخشی در سمت زنگزور، نقش موثری داشته باشد. البته، هم ارمنستان و هم جمهوری آذربایجان انتقاد کرده اند که روسیه آن گونه که باید و رسالتی که به عنوان حافظ صلح داشته را انجام نداده است. از ان طرف، ارمنستان، باکو را متهم کرده که به شکلی بعد از بسته شدن مناطق لاچین و گذرگاههای به سمت قره باغ، یک پاکسازی قومی در منطقه قره باغ در حال انجام است که البته جمهوری آذربایجان این مسئله را رد کرده و گفته این مناطق بخشی از سرزمین آنها است و باید تمامیت ارضی و حاکمیت ملی این سرزمین حفظ شود.
در همین راستا، عملیاتی در هفته گذشته از سوی جمهوری آذربایجان انجام شد و توافقی میان گروههای ارمنی ساکن قره باغ و جمهوری آذربایجان و شکل جدیدی از توافق در حال انجام شدن است. این مسئله نشانگر شکل جدیدی از توافق و نگاه روسیه است. افزون بر این، به نظر می رسد که روسیه در جنگ ۲۰۲۰، به عملیات نظامی جمهوری آذربایجان چراغ سبزی نشان داد و گرنه باکو نمی توانست آن عملیات را به راحتی انجام دهد. در جریان اخیر هم روسها از عملیات محدود آذربایجان در رابطه با قره باغ مطلع بوده اند.
به نظر می رسد روسیه خواهان حفظ تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان است تا از این رهگذر اتحاد جدیدی میان جمهوری آذربایجان، روسیه و ترکیه در منطقه قفقاز شکل گیرد
بنابراین، به نظر می رسد که روسیه خواهان حفظ تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان است تا از این رهگذر اتحاد جدیدی میان جمهوری آذربایجان، روسیه و ترکیه در منطقه قفقاز شکل گیرد. به هر حال روسیه بازیگر اصلی است و بدون حضور و نفوذ این کشور توافقنامه های نهایی به انجام نخواهد رسید. اما، بسیاری معتقدند که این نوع نگاه روسیه و حمایتهای این کشور از جمهوری آذربایجان و سکوت آن در قبال عملیات نظامی اخیر، نشان دهنده ملاحظات روسیه به مناطق دیگر با شرایط دیگر است.
* روابط ترکیه و جمهوری آذربایجان از دوران حیدر علی‌اف تعبیر «یک ملت، دو دولت» برای نشان دادن نوعی همبستگی بین دو کشور استفاده شده است. حتی ترکیه کشوری بود که طی جنگهای قره باغ به عنوان متحد الهام علی اف نقش مهمی ایفا کرد. ترکیه با حمایت از جمهوری آذربایجان با توجه به تحوالات منطقه قفقاز چه هدفی را دنبال می کند؟ در حالی که ترکیه در چشم‌انداز سیاست خارجی خود در میان مدت و بلند مدت به دنبال پیش‌برد طرح‌های کلان اقتصادی در قفقاز و چین است.
جدا از روسیه، نقش و جایگاه ترکیه در این تحولات نیز اهمیت دارد. از دوره های گذشته، ترکیه بزرگترین و مهمترین حامی جمهوری آذربایجان بوده و از سیاستهای این کشور حمایت کرده و در جنگهای ۱۹۹۳ و ۱۹۹۴ طرفدار باکو بوده است. در جریان جنگ ۲۰۲۰، این حمایت ترکیه بوده که جمهوری آذربایجان را تشویق به جنگ برای آزادسازی مناطق قره باغ کرده است. در جنگ اخیر هم ترکیه به صورت رسمی از سیاستهای الهام علی اف حمایت کرده است. حتی اردوغان در سازمان ملل این عبارت که ترکیه هیچ دریغی از کمک کردن به جمهوری آذربایجان ندارد را عنوان کرده است.
عبارت یک ملت و دو دولت هم از زمان علی اف پدر مطرح شده است. بر همین اساس، این حمایتها از سوی ترکیه گام مهمی برای جمهوری آذربایجان و خود ترکیه است که جمهوری آذربایجان تمامیت ارضی خود را به دست آورده است.
اردوغان در حال مذاکره است که یک نشست چند جانبه با حضور روسیه، جمهوری آذربایجان و ارمنستان برگزار کند که این مسائل در چارچوب سیاست فعالی است که ترکیه در حال انجام آن است تا نقش خود را افزایش دهد و یک راهکار مناسب برای احداث کریدور زنگزور شود
نکته دیگر این است که تقریبا یک هفته بعد از عملیات محدود از سوی آذربایجان، علی اف و اردوغان در یک نشست مشترک شرکت کردند که این موضوع بسیار معنادار است. به نظر می رسد که اردوغان به طور جدی حامی احداث کریدور زنگزور است و اینکه اردوغان در حال مذاکره است که یک نشست چند جانبه با حضور روسیه، جمهوری آذربایجان و ارمنستان برگزار کند که این مسائل در چارچوب سیاست فعالی است که ترکیه در حال انجام آن است تا نقش خود را افزایش دهد و یک راهکار مناسب برای احداث کریدور زنگزور شود.
نظر شما