دکتر ناصر صابری؛ بازار: زنبور درمانی یا آپی تراپی یک روش درمانی است که از فرآورده‌های زنبور عسل برای درمان بسیاری از بیماریها استفاده می‌شود، این فرآورده‌ها شامل عسل، موم، بره موم، ژل رویال، گرده و غیره است. هر چند استفاده از زهر زنبور سابقه دیرینه‌ای در درمان بیماریها دارد، اخیرا نیز بسیار مورد توجه محافل علمی قرار گرفته است.
در حقیقت زنبور درمانی به گذشته باستان، هزاران سال قبل و زمانی که مصریان، یونانیان و رومیان باستان از زهر و سایر محصولات زنبور برای درمان بیماری‌های روماتیسمی استفاده می کردند و زمانی که اروپاییان در قرون وسطی از مالیدن مخلوط نوعی روغن و خاکستر سوزانده شده زنبور برای تسکین دردها استفاده می گردند، برمی گردد. همچنین در کشورهای اسلاو زبان از چای زنبور در درمان هاری استفاده می‌شد.
امروزه نیز به دلیل بروز عوارض جانبی داروهای شیمیایی و آسیب‌های غیر قابل جبران بر اعضای بدن، توجه جهانیان به استفاده از مواد طبیعی از جمله محصولات زنبور عسل سوق پیدا کرده است.
زهر درمانی و مواد تشکیل دهنده زهر
بحث آپی تراپی که همانطور که گفته شد استفاده از فرآورده‌های زنبور عسل در درمان بیماریها است هر کدام شاخه‌ای از این علم می‌باشد. یک شاخه از آن به نام «زهر درمانی» است که علاقمندان زیادی در سراسر جهان پیدا کرده و جایگاه خاصی در محافل علمی دارد و در عین حال که اثرات درمانی آن به اثبات رسیده نیاز به مطالعه و تحقیق بیشتری دارد. در این روش درمانی بیمار بر اساس نوع بیماری، شدت آن و اینکه قابلیت درمان با زهر را دارد یا نه انتخاب می شود و با استفاده از نیش، سم به طور مستقیم و یا به طور غیر مستقیم وارد بدن شده و اثرات درمانی اعمال می گردد.
جالب است بدانید حدود ۶۰% وزن خشک زهر را ماده‌ای به نام ملیتین تشکیل می‌دهد که یک قلیای قوی است و اولین جزء شناخته شده زهر است. این ماده باعث افزایش سطح کورتیزول خون می‌شود و علاوه بر خواص آنتی باکتریال و آنتی فونجیال، با تحریک تولید هیستامین و افزایش نفوذپذیری رگها و خواص ضد التهابی، اثرات درمانی خود را اعمال می کند.
همچنین ترکیبی به نام فسفولیپاز ۲A داریم که در کنار ملیتین و با مشارکت آن خواص همولیتیک زهر را تشدید می کند و خواص دیگری از جمله کاهش فشار خون نیز دارد. علاوه بر این پروتئین دیگری در زهر داریم به نام آپامین که کوچکترین جزء شناخته شده می باشد و دارای اثرات مختلف از جمله اثرات ضد التهابی است. گفتنی است زهر زنبور دارای پروتئینی به نام MCD نیز است که مشخصه اصلی آن اثر ضد التهابی قوی است که حدود ۱۰۰ برابر قویتر از هیدروکورتیزول در درمان آرتریت عمل می کند.
البته باید بدانیم که در زهر اجزاء دیگری هم وجود دارد؛ ازجمله انواع آمین‌ها مثل دوپامین و نوراپی نفرین و هیستامین که احساس درد و خارش و حالت قرمزی محل گزش زنبور به واسطه هیستامین زهر است.
یک نکته مهم در این مورد این است که اجزاء زهر وقتی کنار هم هستند بیشترین اثرات درمانی خود را اعمال می کنند و در صورت تجزیه و تزریق جداگان، این اثرات کاهش می یابد.
از زهر درمانی در چه بیماری‌هایی استفاده می شود؟
از هزاران سال قبل زهر زنبور در درمان بیماری‌های مختلفی مانند سطوح آسیب دیده و ملتهب پوست، اندامها و مفاصل دردناک استفاده می‌شده است و اثرات درمانی آن نیز در برخی بیماریها از جمله دردهای مفصلی و عضلانی مثل انواع آرتریتها، بیماری‌های سیستم عصبی مثل MS، پارکینسون و آلزایمر و پلی میلیت، برخی از بیماریها سیستمیک مثل لوپوس و اسکرودرمی، برخی بیماری‌های پوستی مثل اگزما و پسوریازیس به اثبات رسیده است.
از هزاران سال قبل زهر زنبور در درمان بیماری‌های مختلفی مانند سطوح آسیب‌دیده و ملتهب پوست، اندامها و مفاصل دردناک استفاده می‌شده است و اثرات درمانی آن نیز در برخی بیماریها از جمله دردهای مفصلی و عضلانی مثل انواع آرتریتها، بیماری‌های سیستم عصبی مثل MS، پارکینسون و آلزایمر و پلی میلیت، برخی از بیماریها سیستمیک مثل لوپوس و اسکرودرمی، برخی بیماری‌های پوستی مثل اگزما و پسوریازیس به اثبات رسیده است
روشهای وارد کردن زهر به بدن بیمار
برای وارد کردن زهر به بدن طرق مختلفی وجود دارد؛ یک روش، استفاده از «نیش گزاری مستقیم» است که در آن زنبور را از ناحیه انتهای بدن در نقاط مورد نظر با پوست فرد تماس می‌دهیم تا نیش وارد پوست شود. در این روش تکنیکهای متعددی وجود دارد از جمله تکنیکهای یوریش، مراز، کوزمینا و خیسماتولینا که هر کدام به شیوه‌ای خاص انجام می‌شود.
البته باید توجه داشته باشیم که ممکن است نیش گزاری بر اساس نوع بیماری انجام شود مثلا برای نزدیک‌بینی ذر ناحیه گیجگاهی و برای تیروتوکسیکوز ر ناحیه بالای غده تیروئید نیش گزاری انجام می‌شود.
روش دیگر نیش گزاری به صورت «غیر مستقیم» است؛ به عبارتی دیگر زهر را وارد پوست می کنیم اما نه با نیش بلکه با استفاده از سوزن‌های طبی که به این تکنیک طب سوزنی با نیش زنبور نیز اطلاق می‌شود.
نهایتا زهر به صورت فرآورده‌های مختلف از جمله آمپول، کرم و ضماد نیز قابل تجویز است که البته فعلا در ایران موجود نیست.
آیا همه بیمارانی که تحت آپی تراپی قرار می‌گیرند، بهبود می یابند؟
ممکن است یک بیمار مثلا مبتلا به MS به متخصص مغز و اعصاب مراجعه کند و تحت درمان قرار گیرد ولی پاسخی به درمان ندهد و پزشک مجبور به تغییر دارو شود. در زنبور درمانی نیز چنین شرایطی وجود دارد زهر به عنوان یک قلم دارو محسوب می شود و ممکن است فرد پاسخی به آن ندهد. لذا به بیمار توصیه می‌شود روش دیگری را انتخاب نماید، بنابراین الزاما همه افراد تحت درمان با زهر درمان پذیر نیستند.
نظر شما