آفریقای ایده‌آل برای کشت فراسرزمینی ایران؛ انتفاع مالی دوجانبه با تهاتر محصولات زراعی و دانش‎فنی

بازار؛ گروه بین‌الملل: با توجه به شرایط اقلیمی کشور و بحران آب، کشت فراسرزمینی می‌تواند یکی از کارآمدترین راهکارها برای تحقق خودکفایی محصولات زراعی قلمداد شود و این مهم نیز در دستور کار سفر اخیر ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوی ایران به آفریقا قرار داشته است، چرا که بارندگی‌های فراوان و زمین‌های حاصلخیز کشاورزی و شمار زیاد جوانان مشغول به زراعت در آفریقا زمینه را برای کشت فراسرزمینی در قاره سیاه آسان‌تر کرده با صدور خدمات، فناوری و دانش روز کشاورزی ارزآوری برای ایران را به دنبال خواهد داشت که یک تجارت برد-برد قلمداد می‌شود.

آفریقا عرصه رقابت تنگاتنگ کشورها برای کشت فراسرزمینی

در حال حاضر کشورهایی چون اردن، ترکیه، مصر، امارات و عربستان سعودی به شدت در تکاپوی پیشبرد پروژه‌های کشت فراسرزمینی خود در سرزمین‌های مختلف به ویژه در قاره سیاه هستند.

به عنوان مثال، ظهور عظیم سرمایه‌گذاری‌های خارجی در عرصه کشاورزی در سودان در اوایل دهه ۲۰۰۰ آغاز شد و رئیس‌جمهور پیشین سودان عمر حسن احمد البشیر اقدام به اعطای زمین و آب در شرایط مطلوب به کشورهای حاشیه خلیج فارس کرد، چرا که ناکارآمدی کشاورزی، الگوهای آب و هوایی ناپایدار، کاهش منابع آبی، خشکسالی، شوری و آلودگی خاک، فرونشست زمین و مهاجرت روستایی در اکثر کشورهای خاورمیانه خصوصا سرزمین‌های حاشیه خلیج فارس را به همراه داشته و کشورهای این منطقه از جهان را در زمره فعال‌ترین ملل در زمینه کشت فراسرزمینی قرار داده است.

به عنوان مثال، شرکت Hassad Food بازوی تجارت کشاورزی صندوق ثروت مستقل قطر و یکی از شرکت‌های پیشگام خلیج فارس در کشاورزی خارج از کشور است. هم چنین شرکت Jenaan Investment مستقر در امارات، اقدام به خرید مزارع جدیدی در سودان و تجهیز آن به فناوری پیشرفته جهت کشاورزی تماما مکانیزه کرده است. تمرکز عربستان و امارات در پروژه‌های کشت فراسرزمینی بر کشت محصولاتی مانند برنج، گندم، شکر و علوفه دام هم‌چون یونجه، ذرت، جو و سویا بوده است.

بر اساس اسناد موجود، بیش از ۳/ ۱۰ میلیون هکتار زمین در ۱۱ کشور حاشیه رود نیل توسط سرمایه‌گذاران خارجی از سال ۲۰۰۰ خریداری شده است که شامل اتریش، بلژیک، برزیل، چین، اتیوپی، هند، اسرائیل، نروژ، عربستان سعودی، بریتانیا و ایالات متحده آمریکا می‌شود که در کشت فراسرزمینی در این کشورها سرمایه‌گذاری می‌کنند

افزون بر این بر اساس اسناد موجود، بیش از ۳/ ۱۰ میلیون هکتار زمین در ۱۱ کشور حاشیه رود نیل توسط سرمایه‌گذاران خارجی از سال ۲۰۰۰ خریداری شده است که شامل اتریش، بلژیک، برزیل، چین، اتیوپی، هند، اسرائیل، نروژ، عربستان سعودی، بریتانیا و ایالات متحده آمریکا می‌شود که در کشت فراسرزمینی در این کشورها سرمایه‌گذاری می‌کنند.

این سرمایه‌گذاران عمدتا در پی کسب منابع آبی و زمینی برای کشت محصولات غذایی، کالاهای کشاورزی غیرغذایی مانند تنباکو، سوخت‌های زیستی و نهاده دام هستند. بر اساس آمار تقریبا ۹ درصد از کل مساحت زمین‌های قابل کشت آفریقا از سال ۲۰۰۰ به دست مالکان خارجی سپرده شده است.

نمونه دیگر کشور ترکیه است که به عنوان هفتمین تولیدکننده بزرگ کشاورزی جهان مترصد است تا با اجاره زمین‌های زراعی مرغوب کشورهای آفریقایی و آمریکای لاتین اقدام به افزایش تولیدات کشاورزی در بحبوحه نگرانی‌های فزاینده جهانی در مورد امنیت غذایی کند. این کشور قصد دارد از طریق سودان تامین بخشی از مواد غذایی خود را تضمین کند و در حال حاضر در حال مذاکره با ۱۰ کشور از جمله اوکراین و آفریقای جنوبی با هدف اجاره زمین برای تولید محصولات کشاورزی است.

لذا از دهه‌های قبل بسیاری از کشورها با پی‌بردن به شرایط آب‌وهوایی مطلوب و خاک حاصلخیز و بارش‌های مداوم در آفریقا به صرافت اجرای پروژه‌های کشت فراسرزمینی با هدف تامین نیازهای داخلی، مقابله با خشکسالی و کمبود منابع آبی افتاده‌اند.

اهمیت روزافزون کشت فراسرزمینی برای ایران

افزایش تولید محصولات کشاورزی و تأمین امنیت غذایی از دیگر مزایای برون سپاری تولیدات کشاورزی است، چرا که طبق آمار اعلامی وزارت جهاد کشاورزی، در حال حاضر ۹۰ درصد از محصولات راهبردی چون دانه‌های روغنی و بخش قابل توجهی از برنج مصرفی کشور وارداتی است که علاوه بر خروج ارز از کشور، مشکلاتی چون انتقال پول را نیز در پی دارد.

با به‌کارگیری اراضی کشاورزی خارج از کشور، استراحت زمین‌های داخلی، ترمیم آب و خاک زمین‌های کشاورزی و تبدیل فناوری و دانش به محصول را سبب خواهد شد. پیش تر نمونه‌هایی از کشت فراسرزمینی توسط شرکت‌های ایرانی در قزاقستان، اوکراین، غنا و آذربایجان صورت گرفته است، اما با توجه به وضعیت اقلیمی کشور و منابع آبی رو به کاهش نیاز به توجه به این موضوع بیش از پیش احساس می‌شود

افزون بر این، به‌کارگیری اراضی کشاورزی خارج از کشور، استراحت زمین‌های داخلی، ترمیم آب و خاک زمین‌های کشاورزی و تبدیل فناوری و دانش به محصول را سبب خواهد شد. پیش تر نمونه‌هایی از کشت فراسرزمینی توسط شرکت‌های ایرانی در قزاقستان، اوکراین، غنا و آذربایجان صورت گرفته است، اما با توجه به وضعیت اقلیمی کشور و منابع آبی رو به کاهش نیاز به توجه به این موضوع بیش از پیش احساس می‌شود، چرا که جدا از تمایل کشورهای آفریقایی به کشت فراسرزمینی با ایران، بارندگی در کشورهای آفریقایی حدود ۱۰ برابر ایران است که پروژه برون سپاری را مقرون به صرفه می ‌کند.

این در حالی است که به‌گفته محسن شاطرزاده، مجری طرح کشت فراسرزمینی تا ۱۰ سال آینده ایران به ۲۷ میلیون تن ذرت، کنجاله، دانه روغنی و جو نیاز دارد که در خوشبینانه‌ترین حالت قادر به تولید ۱۵ میلیون تن در داخل و واردات ۱۲ میلیون تن دیگر است و به همین سبب ورود به کشت فراسرزمینی از جمله اولویت‌های مهم شمرده می‌شود.

کنیا مقصدی مطلوب برای کشت فراسرزمینی

کنیا به واسطه آب‌وهوای مطلوب و زمین‌های حاصلخیز میزبان بسیاری از ملل جهان برای کشت فراسرزمینی است. شرکت آمریکایی دلمونته از یک قرن پیش تاکنون اقدام به کشت آناناس در زمین‌های کنیا و ارسال کمپوت آن به سراسر جهان و به‌خصوص اروپا می‌کند. آمریکا در حال حاضر جزء پنج کشور برتر در حوزه کمپوت و کنسانتره آناناس بوده و سالانه بیش از ۴۵ میلیون دلار تنها با صادرات آناناسِ کنیا سود می‌برد.

استان‌های اینانزا، کاگاما، کیسی، ناکورو و مورانگا در کنیا به دلیل دمای مناسب، آب و هوای مطلوب، بارندگی فراوان و دسترسی مناسب به انرژی و زیرساختهای حمل و نقل برای کشت محصولات کشاورزی و میوه‌های گرمسیری پیشنهاد می‌شود. محصولات کشاورزی تولیدی عمده کنیا، چای، قهوه، گل و میوه‌های گرمسیری به ویژه آووکادو، آناناس و انبه است

استان‌های اینانزا، کاگاما، کیسی، ناکورو و مورانگا در کنیا به دلیل دمای مناسب، آب و هوای مطلوب، بارندگی فراوان و دسترسی مناسب به انرژی و زیرساختهای حمل و نقل برای کشت محصولات کشاورزی و میوه‌های گرمسیری پیشنهاد می‌شود. محصولات کشاورزی تولیدی عمده کنیا، چای، قهوه، گل و میوه‌های گرمسیری به ویژه آووکادو، آناناس و انبه است.

افزون بر این، به‌رغم سطح زیرکشت گسترده در کنیا عدم تعداد مکفی ماشین‌آلات کشاورزی و فقدان تولید تجهیزات زراعی در این کشور شرق آفریقا می‌تواند زمینه مناسبی را برای همکاری تهران و نایروبی در حوزه تبادل محصولات کشاورزی و ارسال ماشین‌آلات و دانش‌فنی کشاورزی از سوی ایران فراهم آورد.

افزون بر این، با بروز چالش‌هایی نظیر کاهش منابع آبی و خشکسالی طی سال‌های اخیر در ایران که عرصه را برای تأمین گوشت قرمز تنگ‌تر کرده است، واردات گوشت قرمز از کنیا بسیار اقتصادی و مقرون‌به‌صرفه است. در این راستا یکی از قراردادهای همکاری امضا شده در دیدار تجار کنیایی با ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور در جریان سفر اخیر وی به کنیا مجوز واردات گوشت قرمز از کنیا در ازای صادرات نیسان زامیاد به این کشور بوده است که می‌تواند به تعدیل قیمت گوشت در بازار ایران کمک کند و بدین وسیله با تهاتر کالا علاوه بر حل حذف مساله انتقال پول مشکل تامین گوشت قرمز در ایران به عنوان یک کالای اساسی تا حدودی مرتفع خواهد شد.

لازم به ذکر است که واردات گوشت از کشورهایی چون برزیل، استرالیا و نیوزیلند که پیش‌تر صورت می‌گرفته است، به دلیل بعد مسافت چندان مقرون به صرفه نیست و در حال حاضر بسیاری از کشورهای حاشیه خلیج‌فارس از جمله عربستان، امارات، بحرین و کویت نیز اقدام به واردات دام زنده و گوشت قرمز از کنیا می‌کنند و با توجه به گواهینامه‌های بهداشتی سختگیرانه این کشور که همپای اروپاست، واردات گوشت قطعاً می‌تواند چالش‌های بازار ایران را مرتفع کند.

زیمبابوه و اوگاندا مقاصد جذابی دیگر برای برون سپاری محصولات کشاورزی ایران

بر اساس آمار رسمی، عمده تجارت قاره آفریقا شامل صادرات محصولات خام معدنی یا کشاورزی است؛ لذا با ایجاد صنایع تبدیلی و تکمیلی در حوزه کشاورزی، کسب ارزش‌افزوده بسیار بالا دست یافتنی است و این مهم از طریق کشت فراسرزمینی در کشورهایی چون زیمبابوه و اوگاندا با بهره‌گیری از دانش روز ایرانی دست یافتنی و پرمنفعت تحقق می‌یابد.

زیمبابوه با امکان تامین علوفه و نهاده دامی در تمامی فصول سال قادر است با همکاری در حوزه دامپروری با ایران برد تجاری متقابل را رقم زند، چرا که نهاده‌های دام و طیور برای ایران محصولات استراتژیک به شمار می‌آیند.

زیمبابوه به دلیل کیفیت محصولات ارگانیک باغبانی خود که شامل میوه‌هایی ه‌مچون آوکادو، زغال اخته، پرتقال، موز، چای، قهوه و آناناس است، مشهور است و این کشور آفریقایی به بازارهای صادرات میوه وتره بار در اتحادیه اروپا نیز ورود پیدا کرده است.

بخش کشاورزی در زیمبابوه همواره یکی از مهم ترین بخش های توسعه اقتصادی بوده که این کشور به این حوزه اهتمام ویژه ای داشته است زیرا ۱۴ درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) در این کشور را تشکیل می دهد. کشاورزی همچنین ۷۰ درصد نیروی کار زیمبابوه را به خود اختصاص داده است.

شایان ذکر است بخش کشاورزی در زیمبابوه همواره یکی از مهم ترین بخش های توسعه اقتصادی بوده که این کشور به این حوزه اهتمام ویژه ای داشته است زیرا ۱۴ درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) در این کشور را تشکیل می دهد. کشاورزی همچنین ۷۰ درصد نیروی کار زیمبابوه را به خود اختصاص داده و است و با توجه به نیاز این کشور به ماشین آلات کشاورزی خصوصا تراکتور، تبادل محصلات کشاورزی حاصله از کشت فراسرزمینی در این کشور و تجهیزات و ماشین آلات کشاورزی از سوی ایران زمینه مساعدی برای همکاری با برد مالی متقابل است.

در همین راستا، اوگاندا نیز ۴۵۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی خود را برای کشت فراسرزمینی در اختیار ایران قرار داده است و رئیسی طی سفر اخیر خود به این کشور از آن دیدن کرد.

حدود ۸۰ درصد از خانوارهای اوگاندایی در بخش کشاورزی مشغول به کارند، و کشاورزی ۲۶ درصد از GPD این کشور را تشکیل می‌دهد. عمدۀ صادرات اوگاندا به کشورهای غیرآفریقایی محصولات کشاورزی مانند چای، قهوه، ذرت، بنشن و تنباکو است، اما سبد صادراتی آن به کشورهای آفریقایی متنوع‌تر است که شامل ماهی، لبنیات، کاکائو و پنبه نیز می شود.

بر اساس گزارشات اتحادیه آفریقا، اوگاندا در حوزه زراعت عملکرد قابل قبولی داشته و با افزایش زمین‌های تحت مدیریت پایدارِ زمین، بهبود در مقابله با نوسان قیمت غذا، پایبندی به ایده‌آل‌های «برنامۀ جامع توسعۀ کشاورزی آفریقا و همکاری مفید با ذینفعان گوناگون و مسئولیت‌پذیری موفق عمل کرده است.

اوگاندا فقط در سال ۲۰۱۸ کالاهایی به ارزش ۱.۶ میلیارد دلار به کشورهای آفریقایی صادر کرد؛ در همین سال، حدود ٪۲۸ از صادراتش به آسیا، حدود ٪۱۸ به اروپا، کمتر از ٪۲ به آمریکای شمالی، ٪۰٫۱ (یک دهمِ درصد) به اقیانوسیه، و ٪۰٫۱ هم به آمریکای لاتین بوده است.

نتیجه

در نهایت با توجه به استقرار ایران در اقلیم خشک و نیمه خشک و منابع آبی رو به کاهش در کشور لزوم برون‌سپاری فعالیت‌های زراعی بیش از پیش پررنگ شده است و در همین راستا با توجه به روابط حسنه ایران و عمده کشورهای آفریقایی و هم‌چنین آب و هوای مساعد و خاک حاصلخیز در سرزمین‌های قاره سیاه باید از فرصت کشت فراسرزمینی در این قاره نهایت بهره را برد.

لزوم برقراری خطوط منظم کشتیرانی در غرب و شمال آفریقا، حل اختلالات در مراودات بانکی ناشی از تحریم‌ها از طریق تهاتر کالا، حضور گسترده‌تر بخش خصوصی در سرمایه گذاری و کشت فراسرزمینی در افریقا، ایجاد سیستم تضمینی خرید و برنامه‌ریزی مدون برای کشت فراسرزمینی در آفریقا از جمله راهکارهای لازم برای تحقق بخشیدن به این امر است.