بازار؛ گروه بین الملل: ایران و ترکیه همسایگانی هستند که گاها برسر مسایل منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای چالش‌هایی را با یکدیگر تجربه کرده‌اند، اما با این‌حال شرکای تجاری مهمی برای یکدیگر به شمار می‌آیند و حتی پس از انتخابات ریاست جمهوری اخیر در ترکیه و پیروزی مجدد رجب طیب اردوغان، این دو همسایه بر گسترش مناسبات در تمامی زمینه‌ها تاکید کرده‌اند.
به تازگی رئیس جمهوری ایران، ابراهیم رئیسی در گفت‌وگوی تلفنی با اردوغان ابراز امیدواری کرده است که در دوره جدید نیز روابط اقتصادی، سیاسی، امنیتی، فرهنگی و تجاری دو کشور بیش از پیش گسترش یابد. اردوغان نیز خواستار ادامه روند گسترش روابط کشورش با جمهوری اسلامی ایران در حوزه‌های مختلف شده است.
چالش‌ها و فراز و فرودهای مناسبات؛ از موضوع سوریه تا قفقاز و اسرائیل
از زمان روی کار آمدن اردوغان از حزب عدالت توسعه و مطرح کردن سیاست‌هایی هم‌چون «تنش صفر با همسایگان»، «عمق استراتژیک» و نهایتا «نوعثمانی‌گرایی»، می توان چرخش محسوسی در سیاست خارجی این کشور مشاهده کرد که نمونه های بازر آن نقش فعال‌تر ترکیه در منطقه خاورمیانه، قفقاز و آسیای میانه بوده است که بعضا موجب تعارض منافع و رویارویی تهران و آنکارا در برخی مسایل منطقه‌ای شده است. افزون بر این، سوریه تنها محل رقابت ترکیه با ایران برای رسیدن به نقش قدرت برتر در خاورمیانه نبوده است، اما محل اوج تقابل این دو همسایه به شمار می‌آید.
تلاش‌های دولت اردوغان برای افزایش اختلافات فرقه‌ای در عراق، تشکیل ائتلاف با کشورهای عربی منطقه مانند عربستان و قطر علیه ایران و حضور نظامی- سیاسی در اقلیم کردستان را می توان گوشه‌ای از اقدامات اردوغان برای کمرنگ کردن نقش ایران در خاورمیانه دانست
درواقع، تلاش‌های دولت اردوغان برای افزایش اختلافات فرقه‌ای در عراق، تشکیل ائتلاف با کشورهای عربی منطقه مانند عربستان و قطر علیه ایران و حضور نظامی- سیاسی در اقلیم کردستان را می توان گوشه‌ای از اقدامات اردوغان برای کمرنگ کردن نقش ایران در خاورمیانه دانست.
اردوغان به امید تشکیل موازنه جدید در منطقه با هدف تامین منافع ترکیه و پیگیری سیاست‌های نوعثمانی‌گرایی خود، دست به حمایت از جبهه مخالفان حکومت بشار اسد زد که این اقدام منجر به ایجاد التهاب در روابط تهران و آنکارا شد، اما بعدها در سال ۲۰۱۶ و همزمان با ناکامی این رویکرد تهاجمی در منطقه، اردوغان با تغییر در مواضع ترکیه نسبت به سوریه اقدام به ایجاد توافق چندجانبه میان طرف‌های درگیر و مصالحه با روسیه کرد و متعاقبا ایران و ترکیه همکاری‌های دوجانبه را در شمال سوریه آغاز کردند.
اگرچه که تلاش‌های اخیر ترکیه برای ایجاد ارتباط با اسرائیل نیز یک نقطه رویارویی تهران و آنکارا به شمار می‌آید، اما تهران و آنکارا همواره در موضوع حمایت از یک کشور مستقل فلسطین و مخالفت با کردستان مستقل اتفاق نظر دارند
البته حمایت‌های ایران از اردوغان در طی کودتای 2016 ارتش در این کشور هم در فروکش کردن التهاب در روابط دو کشور بیتاثیر نبوده است. اگرچه که تلاش‌های اخیر ترکیه برای ایجاد ارتباط با اسرائیل نیز یک نقطه رویارویی تهران و آنکارا به شمار می‌آید، اما تهران و آنکارا همواره بر حمایت از یک کشور مستقل فلسطین و مخالفت با کردستان مستقل اتفاق نظر دارند. پیش‌تر رئیس رژیم اسرائیل به دعوت اردوغان سفری به ترکیه داشته است و دو طرف توافقاتی در خصوص انتقال گاز اسرائیل از طریق جزیره قبرس و منطقه قبرس ترک نشین (قبرس شمالی) به ترکیه برای رسال به اروپا داشته‌اند.
از آنجایی که ترکیه از نظر اردوغان کشور مرکزی برای انرژی خواهد بود و نه یک کشور ترانزیتی، بنابراین این کشور، مناسب‌ترین مسیر صادرات انرژی اسرائیل به اروپا است و اردوغان درصدد است تا مجددا روابط بسیار گسترده‌ای را به خصوص در رابطه با دریای مدیترانه شرقی با اسرائیل آغاز کند. اردوغان در تلاش است تا سال ۲۰۲۵ شبکه ارسال گاز از اسرائیل به اروپا را راه‌اندازی نماید تا درآمد یک میلیارد دلاری از ترانزیت این گاز کسب کند، چرا که در سال ۲۰۲۶ قرارداد گازی ایران و ترکیه به پایان می‌رسد.
مساله قفقاز نیز یکی دیگر از چالش‌ها در روابط ایران و ترکیه است. حوزه قفقاز برای ایران موضوعی امنیتی است و در واقع تمامیت ارضی، انتقال انرژی و رقابت تسلیحاتی مهم‌ترین حوزه‌های مورد اختلاف ایران و ترکیه در این منطقه هستند. چرا که ایران کمک‌های نظامی-تسلیحاتی ترکیه به کشور آذربایجان و حمایت از گروه‌های قوم‌گرای این کشور را دخالت در امور داخلی خود و ناشی از سیاست اردوغان در ایجاد محدودیت برای ایران در منطقه قفقاز جنوبی می‌داند. ایران در مقابل این سیاست‌های توسعه‌طلبانه ترکیه در قفقاز و زیاده‌خواهی ارضی جمهوری آذربایجان ایجاد رابطه نزدیک‌تر و حمایت از ارمنستان را برگزید.
تلاش ترکیه برای راه اندازی کریدور میانی و حذف ایران از ترانزیت منطقه‌ای
ترکیه از چندی پیش تلاش برای فعال سازی کریدور میانی و تبدیل شدن به یک ابرقدرت لجستیکی را آغاز کرده است. ترکیه با توجه به موقعیت جغرافیایی خود در میان قاره‌ها و مناطق مختلف، از توسعه پروژه های حمل‌ونقل منطقه‌ای حمایت می‌کند که هدف آن حفظ روابط تجاری، اقتصادی و سرمایه‌گذاری و هم‌چنین تقویت مناسبات سیاسی و فرهنگی با همسایگان و کشورهای فرامرز است.
بر همین اساس، ترکیه در تلاش است تا بیشترین منفعت را در خصوص دریای سیاه کسب کند وقصد دارد کریدور میانی که مسیر آن شامل چین و آسیای مرکزی از طریق قزاقستان، دریای کاسپین، جمهوری آذربایجان و گرجستان به اروپا است را راه اندازی کند که جایگزین کریدور شمال- جنوب و خط اتصالی چین به اروپا از طریق روسیه است و راه اندازی آن در صورت عدم تکمیل خطوط ریلی در داخل ایران خسارات حمل‌ونقلی و لجستیکی گزافی به ایران خواهد زد.
با توجه به روند فزاینده تقاضا برای حمل‌ونقل از طریق کریدور میانی، لازم است ایران نیز نسبت به تکمیل خطوط ریلی خود در داخل که مهم‌ترین آن خط‌ریلی رشت –آستارا است اقدام کند، چرا که ترکیه اخیرا نیز قراردادهای حمل‌ونقلی را به امضا رسانده که ایران به دلیل عدم توسعه خطوط ریلی و خصوصا راه‌آهن رشت- آستارا در آن‌ها غایب است
با توجه به روند فزاینده تقاضا برای حمل‌ونقل از طریق کریدور میانی، لازم است ایران نیز نسبت به تکمیل خطوط ریلی خود در داخل که مهم‌ترین آن خط‌ریلی رشت –آستارا است اقدام کند، چرا که ترکیه اخیرا نیز قراردادهای حمل‌ونقلی را به امضا رسانده که ایران به دلیل عدم توسعه خطوط ریلی و خصوصا راه‌آهن رشت- آستارا در آن‌ها غایب است. البته امید می‌رود با ورود و سرمایه‌گذاری روسیه در این خط ریلی که قرار است طی دو سال آینده تکمیل شود ایران نیز با دست پرتری در حوزه لجستیک و حمل‌ونقل منطقه حاضر شود و این عرصه ثروت آفرین را به سادگی به رقبا تحویل ندهد.
در پی تشدید تحریم‌های غربی علیه روسیه، کشورهای آسیای‌میانه و چین به دنبال مسیرهای جایگزین روسیه به منظور تجارت با غرب هستند و ترکیه قرارداد افزایش چهار برابری ترانزیت کالا را با هدف تغییر مسیر بخش مهمی از کالاهای ترانزیتی چین به جای خاک روسیه از منطقه قفقاز و دست یابی به بازارهای اروپایی و بر عکس، امضا کرده است.
ترکیه با تزریق ۱۹۸ میلیارد دلار به بخش حمل‌ونقل خود تا سال ۲۰۵۳ به یک ابرقدرت لجستیک تبدیل خواهد شد چرا که شبکه راه آهن ترکیه تا آن زمان ظرفیت خطوط ریلی را بیش از دو برابر کرده و همانطور که پیش تر گفته شد قرار است تا سال ۲۰۲۳، سهم خطوط ریلی از ترانزیت کالا را به ۲۰ درصد افزایش دهد.
ایران هنوز حتی به تکمیل زیرساختها و ظرفیت کشتی‌های خود در دریای خزر نپرداخته و این در حالی است که ترکیه جایگزین مسیر ترانزیتی ایران شده و سهم خود را از تجارت کریدور میانی به حدود شش میلیون تن رسانده است
برخی از کارشناسان معتقدند که عدم توسعه خطوط ریلی ایران موجب شده که مسیر آسیای مرکزی به روسیه یا قفقاز جایگزین مسیر ایران شود و چین امید خود را در احیای بخشی از کریدور شرق به غرب و حضور و مشارکت ایران از دست بدهد. در حالی که ایران هنوز حتی به تکمیل زیرساختها و ظرفیت کشتی های خود در دریای خزر نپرداخته، ترکیه جایگزین مسیر ترانزیتی ایران شده و سهم خود را از تجارت کریدور میانی به حدود شش میلیون تن رسانده است.
روابط اقتصادی گسترده به رغم پیچ‌وخم‌های سیاسی
به‌رغم تنش‌های سیاسی تهران و آنکارا در برخی مسایل منطقه‌ای، دو طرف روابط اقتصادی گسترده‌ای دارند. ترکیه به همراه امارات و عمان یکی از مهم‌ترین واسطه‌های تجاری ایران در زمان تحریم‌ها به شمار می‌رود و مبدا صادرات مجدد بسیاری از کالاهای ایرانی است. درواقع ترکیه به عنوان یکی از واسطه‌های تجارت با ایران است که به کشورهای دیگر صادرات و واردات دارد. بنابراین توسعه روابط با آن افزایش و تقویت مناسبات تجاری را با کشورهای ثالث را به همراه دارد و می‌توانند برای مقاصد بیشتری به عنوان میانجی برای ارزآوری بیشتر عمل کنند.
در واقع دولت اردوغان برای کمک به ایران برای دور زدن تحریم‌ها (در ازای دریافت پورسانت)، کمک‌های حائز اهمیتی به ایران در شرایط تحریم‌های اقتصادی ارائه کرده است
در واقع دولت اردوغان برای کمک به ایران برای دور زدن تحریم‌ها (در ازای دریافت پورسانت)، کمک‌های حائز اهمیتی به ایران در شرایط تحریم‌های اقتصادی ارائه کرده است. اوج روابط اقتصادی دو کشور در سال ۲۰۱۵ و به واسطه کاهش تعرفه گمرکی بین ایران و ترکیه شکل گرفت. به گفته سیدروح‌الله لطیفی، عضو کمیسیون تجارت خارجی و بین‌الملل خانه صنعت، معدن، تجارت دو کشور در 9 ماهه ابتدایی سال گذشته 11 میلیارد دلار کالا مبادله کرده‌اند.
به گفته وی ترکیه پس از امارات و چین سومین تأمین‌کننده کالا برای ایران است. ترکیه هم‌چنین سومین مقصد صادرات کالاهای ایرانی پس از چین و عراق بوده و بیشترین رشد را بین پنج مقصد اول صادراتی ایران رقم زده است و این در حالی است که گاز طبیعی یکی از مهم‌ترین صادرات ایران به این کشور همسایه است.
حجم تجارت میان دو کشور در سال 1399 به 6.9 میلیارد دلار و در سال 1400 حدود ۱۱.۳ میلیارد دلار بوده است. اخیرا نیز اداره آمار ترکیه اعلام کرده که مبادلات تجاری این کشور با ایران در چهار ماهه نخست سال جاری میلادی به یک میلیارد و ۷۲۵ میلیون دلار رسیده است. به گفته مهرداد سعادت، رئیس اتاق بازرگانی ایران و ترکیه، دو کشور رقم 30 میلیارد دلار را برای تجارت دو جانبه هدف گذاری کرده‌اند و پیش‌تر نیز حجم تجارت 21 میلیارد دلاری را نیز تجربه کرده‌اند.
ضعف ناوگان جاده‌ای و ریلی در دو کشور، نرخ بالای محاسبه حمل‌ونقل، بازرسی‌های مرزی کالا و آسیب به محموله‌ها، اعمال سختگیری‌های شدید در مورد ناوگان ترانزیت و اجبار به تغییر مسیر، تشکیل صف‌های طولانی در مبادی ورودی، افزایش هزینه حمل‌ونقل به دلیل کمبود و فرسودگی شبکه حمل‌ونقل و وضع مقررات سختگیرانه برای سرمایه‌گذاران ترک در ایران از مهم ترین موانع توسعه تعاملات تجاری میان دو کشور است. لزوم تسریع در مذکرات مربوط به تجارت ترجیحی بین ایران و ترکیه نیز برای رشد روابط تجاری دو کشور به شدت مورد نیاز است. افزون بر این استقرار رایزن تجاری در ترکیه و تاسیس مراکز تجار ی در این کشور قطعا به توسعه روبط اقتصادی تهران و آنکارا کمک شایانی خواهد کرد.
نتیجه
با پیروزی مجدد اردوغان، احتمال زیادی برای دنبال کردن رویکردهای پیشین منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای توسط وی وجود دارد و این در حالی است که مشکلات اقتصادی و معیشتی و بحران مشروعیت حزب عدالت توسعه و خصوصا اردوغان در این کشور فعلا به شکل حل نشده باقی مانده‌اند.
آنکارا یکی از بازیگران پیشرو در خاورمیانه، قفقاز، آسیای مرکزی و آفریقا و یکی از اعضای ناتو با آرمان‌های بحث برانگیز است، اما به طور کلی روابط اقتصادی تهران و ترکیه تا حد زیادی در هم تنیده است، چرا که آنکارا در زمان تحریم‌ها به عنوان بازوی کمکی اقتصاد ایران در دورزدن تحریم‌ها وارد عمل شد و حتی هالک بانک ترکیه هم به رغم جریمه سنگین از سوی آمریکا روابط اقتصادی خود با ایران را قطع نکرد و می توان به این نتیجه رسید که جدا از تفاوت مواضع سیاسی می‌توان مناسبات اقتصادی با ترکیه را بسط و توسعه داد، چرا که این کشور هم‌چنین پایگاهی برای صادرات مجدد محصولات ایرانی است که تحقق این مهم اتخاذ دیپلماسی اقتصادی فعال‌تری را از جانب ایران خصوصا در دوران دولت رئیسی و تاکید آن بر گسترش تعاملات تجاری با همسایگان می‌طلبد.
نظر شما