رشد ۱۰۰ درصدی صادرات ایران به آفریقا؛ قاره سیاه در کانون دیپلماسی اقتصادی تهران

بازار؛ گروه بین الملل: هر چند با شنیدن نام قاره سیاه عمدتا مفاهیمی چون فقر و سوتغذیه به ذهن شنونده خطور می کند، اما باید در نظر داشت که آفریقا در برگیرنده بازارهای وسیع، منابع سرشار و ذخایر معدنی غنی است که هم می تواند مقصد مناسبی برای صدور کالاها و خدمات ایران به کشورهای این منطقه در جهت ارزآوری و رهایی از تنگناهای اقتصادی برای تهران باشد و هم پایگاهی برای تقویت همبستگی و اتحاد بیشتر میان ایران و کشورهای آفریقایی به شمار آید.

ذخایر غنی آفریقا در حوزه‌هایی مانند تامین سنگ آهن و بوکسیت برای تامین نیاز ایران و پتانسیل کشاورزی آن از طریق کشت فراسرزمینی و تولید کننده نهادهای دامی قابل توجه است. آفریقا هم چنین می تواند بازاری گسترده برای خودروهای ایرانی باشد. آفریقا با بازارهای بکر و وسیع خود تشنه تکنولوژی و فناوری‌های نوین است و با توجه به توانمندی های ایران در حوزه‌های فناوری، دانش بنیان، خدمات فنی_مهندسی، صنایع دفاعی و بهداشتی، انتقال فناوری و همکاری‌ها در این حوزه می‌تواند برد متقابل را برای هر دو طرف رقم زند.

قاره سیاه به واسطه موقعیت راهبردی ویژه، تجربه استعمار در گذشته، منابع و ذخایر غنی، جمعیت مسلمان و جذابیت اقتصادی و بعضا سیاست های ایدئولوژیکی مشابه ایران توجه این کشور را بیش از پیش به خود جذب کرده است

قاره سیاه به واسطه موقعیت راهبردی ویژه، تجربه استعمار در گذشته، منابع و ذخایر غنی، جمعیت مسلمان و جذابیت اقتصادی و بعضا سیاست های ایدئولوژیکی مشابه ایران توجه این کشور را بیش از پیش به خود جذب کرده است. افزون بر این، کشورهای آفریقایی حدود یک سوم اعضای سازمان ملل متحد و دیگر نهادهای وابسته را تشکیل می دهند و قدر مسلم کشورهای جهان برای پیشبرد اهداف بین المللی خود به آرای این کشورها نیازمند هستند و جمهوری اسلامی ایران برای مقابله با فشارهای سیاسی کشورهای غربی در مجامع بین المللی، به ویژه در کمیسیون حقوق بشر، آرای کشورهای آفریقایی را مهم می شمارد.

آفریقا بیشترین ذخایر استحصال نشده معدنی از جمله اورانیوم، نیکل، مس، کبالت، طلا، الماس و زمین های زراعت حاصلخیز دنیا را دارد و شامل میلیون ها هکتار اراضی مرغوب برای فعالیت های زراعی است. اما این میدان تجاری پر ارزش برای ایران چندان خالی از رقیب نیست و برخی قدرت های نوظهور اقتصادی که از قضا برخی از آنها همسایگان ایران هم هستند مانند ترکیه، روسیه و امارات به ارزش های اقتصادی بالقوه این قاره مانند نیروی کار ارزان، ذخایر غنی معدنی و منابع گسترده نفت و گاز پی برده اند و اقدام به سرمایه گذاری های هنگفت در بخش های مختلف آن کرده اند و این در حالی است که ایران طی چندین سال اخیر نسبت به این قاره خصوصا بخش غربی آن بی اعتنا بوده است.

البته اخیرا وزیر صنعت، معدن و تجارت سید رضا فاطمی امین در اجلاس بین‌المللی همکاری‌های علمی، اقتصادی ایران و کشورهای غرب آفریقا با بیان اینکه صادرات ایران به آفریقا در سال گذشته ۱۰۰ درصد افزایش یافته، گفته است: هدف ایران توازن و تعادل در روابط با آفریقا است و ایران در حوزه هایی چون صادرات خودرو، صنعت ساختمان‌سازی، نفت و گاز و خدمات فنی و مهندسی می‌تواند تعامل سازنده ای با کشورهای غرب آفریقا تعامل داشته باشد.

در این اجلاس که با شرکت ۵۰ نفر از مسئولان و فعالان اقتصادی ۱۰ کشور آفریقای غربی برگزار شد، قراردادها و تفاهم نامه هایی به ارزش به ترتیب ۸۵۰ میلیون دلار و بیش از ۱ میلیارد دلار امضا شد.

هم چنین ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران نیز در این اجلاس تصریح کرد: در سده‌های گذشته کشورهای غربی با اعمال سلطه و حاکمیت استعمار، ثروت این کشورها را به غارت برده‌اند، اما گسترش روابط با آفریقا در جمهوری اسلامی ایران نه برای ثروت‌های این منطقه، بلکه با هدف پیشرفت و رفاه همه ملت‌ها از جمله ملت‌های آفریقایی است.

رئیسی اسفند ماه سال گذشته در حاشیه ششمین مجمع سران کشورهای صادرکننده گاز در قطر، در دیدار «اوبیانگ انگوئما امباسوگو» رئیس جمهور گینه استوایی گفته بود: کشورهای غربی طی چند قرن صرفا به تاراج منابع و نیروی انسانی غنی آفریقا پرداختند. رئیس جمهور گینه استوایی نیز در این دیدار گفته بود: کشورهای آفریقایی سال‌ها تحت استعمار کشورهای غربی بوده‌اند و امروز به همکاری با کشورهایی مثل ایران نیاز دارند تا بتوانند از منابع و ذخایر غنی خود به نفع مردم آفریقا بهره‌برداری کنند.

از زمان روی کار آمدن ابراهیم رئیسی و تمرکز وی بر توسعه روابط اقتصادی با کشورهای آفریقایی، میزان صادرات ایران به این پهنه جغرافیایی رشد ۱۰ تا ۱۵ درصدی را تجربه کرده و بالغ بر ۱.۲ میلیارد دلار شده است

از زمان روی کار آمدن رئیسی و تمرکز وی بر توسعه روابط اقتصادی با کشورهای آفریقایی، میزان صادرات ایران به این پهنه جغرافیایی رشد ۱۰ تا ۱۵ درصدی را تجربه کرده و بالغ بر ۱.۲ میلیارد دلار شده است. از سوی دیگر، ایران گام های بلندتری وپرشتاب تری برای توسعه تعاملات تجاری با آفریقا برداشته است که از جمله آن ها می توان به حضور حدود ۶۰ هیات تجاری آفریقایی در ایران، حضور فعال ایران در نمایشگاه‌های افریقا، اعزام سه رایزن بازرگانی به این قاره و افتتاح مراکز تجاری در ۱۰ کشور آفریقایی اشاره کرد. از طرفی طی یک سال گذشته هیات های اقتصادی و تجاری از نیجریه، غنا، ساحل عاج، کنیا، تانزانیا، کامرون، سنگال، گینه و مالی و موریس در ایران حضور یافته اند.

این در حالی است که بنا به گفته علیرضا پیمان پاک، رئیس سازمان توسعه تجارت، بیشترین حجم تجارت ایران با کشوهای شرق و شمال آفریقا بوده است و تجارت با کشورهای غرب آفریقا که مجموعه مهمی از دخایر معدنی و پتانسیل بالایی است، مورد غفلت قرار گرفته است و بنا به آمار گمرک با وجود رشد هشت درصدی تجارت ایران و آفریقا در ۱۱ ماهه امسال، صادرات ایران به کشورهای اکواس (کشورهای غرب آفریقا) کاهش ۳۴ درصدی را شاهد بوده است. این در حالی است که وجود ذخایر غنی معدنی در این ناحیه از آفریقا فرصت بسیار مناسبی برای شرکت های فنی مهندسی توانمند و ممتاز ایرانی است تا با در دست گرفتن پرژوه های معدنی در این کشور علاوه بر ارزآوری و انباشت ثروت ملی برای ایران به تقویت ضریب حضور ایران در این منطقه و ایجاد همبستگی و وابستگی سیاسی و اقتصادی میان دو طرف کمک کند.

جامعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا که اصطلاحا به آن اکواس گفته می‌شود اساسا یک سازمانی اقتصادی است که برای تسهیل تجارت بین اعضا از جمله پول واحد و حذف تعرفه‌های گمرکی شکل گرفته است و نزدیک شدن به این سازمان اقتصادی و اعضای آن می‌تواند منجر به رونق تجارت با این کشورها که جمعیت ۴۰۰ میلیون نفری دارند شود.

ایران باید از فرصت ورود به کشورهای غرب آفریقا به واسطه پول واحد، مسلمان بودن اعضا و تعرفه‌های پایین گمرکی با اراده سیاسی کشورها، فعال‌تر شدن بخش خصوصی کشورها، معرفی مناسب کالاها، حل مشکلات حمل و نقل و بهره گیری از فرصت پول واحد این کشورها یا تهاتر کالا بهره بیشتری برد.

ایران باید از فرصت ورود به اکواس به واسطه پول واحد، مسلمان بودن اعضا و تعرفه‌های پایین گمرکی با اراده سیاسی کشورها، فعال‌تر شدن بخش خصوصی کشورها، معرفی مناسب کالاها، حل مشکلات حمل و نقل و بهره گیری از فرصت پول واحد این کشورها یا تهاتر کالا بهره بیشتری برد. افزون بر این، تجربه نشان داده غرب آفریقا با دارا بودن بیش از ۲۷ درصد جمعیت آفریقا و داشتن کشاورزی و منابع نفتی مناسب می‌توانند شرکای مناسب و بازار هدف مطلوبی برای ایران باشد. کشورهای بنین، بورکینافاسو، کیپ ورد، ساحل عاج، گامبیا، غنا، گینه، گینه بیسائو، لیبریا، مالی، نیجر، نیجریه، سنگال، سیرالئون، توگو عضو جامعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا (اکواس) هستند.

فراز و نشیب روابط ایران و آفریقا از احمدی نژاد تا رئیسی

در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد روند مراودات سیاسی و اقتصادی ایران با آفریقا به شدت صعودی شد، زیرا در آن دوران ایران به علت پرونده هسته ای خود با غرب به شدت درگیر بود و به علت نیاز به حمایت شرکای بین المللی در محافل رسمی جهانی تصمیم گرفت تا این دوستان و یاران را در بخش های دیگری از جغرافیای این کره خاکی همچون آفریقا جستجو کند.

از اقدامات ایران در افریقا در آن دوره می توان به به سرمایه گذاری در بخش بهداشت و درمان در کشورهای تانزانیا و غنا، گسترش فعالیت های زراعت و کشاورزی در کنیا و گامبیا و تکمیل خط مونتاژ تراکتور در زیمبابوه و امضای شمار زیادی از توافق های اقتصادی با کشورهای آفریقایی اشاره کرد.

هر چند که با اتمام دوره احمدی نژاد و آغاز به کار حسن روحانی، روابط ایران و قاره سیاه رو به افول رفت زیرا روحانی عملا آفریقا را شریک تجاری ایران نمی دانست و قصد داشت با هدف حل مساله هسته ای و رسیدن به توافق با غرب، دیپلماسی اقتصادی ایران را عمدتا بر محوریت اروپا و آسیا قرار دهد.

البته پس از خروج یک جانبه آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ و عدم کنشگری فعال اروپا در این زمینه و هم چنین تحریم ها و فشارهای اقتصادی غرب در دوره دوم ریاست جمهوری روحانی، وی بر آن شد تا دوستان و شرکای تجاری تازه ای برای خود از اقصی نقاط جهان بیابد و یکی از مقاصد مورد نظر ایران برای این هدف کشورهای آفریقایی بود و به عنوان مثال ایران در سال ۹۶ و طی سفر محمدجواد ظریف، وزیر خارجه وقت ایران به اوگاندا یک بیمارستان ایرانی را در آن کشور افتتاح کرد. هر چند که حجم تعاملات اقتصادی ایران و آفریقا در این دوره هم رشد قابل توجهی را تجربه نکرد.

لزوم مشارکت عمیق تر اقتصادی ایران در آفریقا

مشارکت اقتصادی عمیقتر ایران با آفریقا نه تنها سبب ترفیع اعتبار ایران در میان مردم محلی این قاره می شود، بلکه با دور زدن تحریم‌ها، منافع اقتصادی ایران را نیز به عنوان بازاری برای صادرات تامین می کند.

در پی تحولات ژئوپیتیک و ژئواکونومیک و ظهور نظم جهانی جدید توسط قدرت های نوظهوری چون چین، هند، روسیه و ترکیه معماری اقتصادی در آفریقا نیز دستخوش تغییر و تحولاتی شده است و کشورهای قدرتمند اقتصای در حال رقابت برای افزایش سهم خود از بازارهای اقتصادی چه از طریق صادرات و چه از طریق سرمایه گذاری هستند

از سوی دیگر در پی تحولات ژئوپیتیک و ژئواکونومیک و ظهور نظم جهانی جدید توسط قدرت های نوظهوری چون چین، هند، روسیه و ترکیه معماری اقتصادی در آفریقا نیز دستخوش تغییر و تحولاتی شده است و کشورهای قدرتمند اقتصای در حال رقابت برای افزایش سهم خود از بازارهای اقتصادی چه از طریق صادرات و چه از طریق سرمایه گذاری هستند که خود این مساله بیش ازپیش بر اهمیت قاره سیاه می افزاید.

برای مثال رویترز از کانادا به عنوان یکی از سرمایه گذاران اصلی در قاره سیاه نام می برد که در زمینه های چون پروژه های معدنی، حمل و نقل، ارتباطات و فن آوری اطلاعات و صنایع غذایی حض.ر دارد که میزان آن به ۸۳ میلیارد دلار رسیده است.

بنا به گزارش آسوشیتد پرس، ارزش کسب و کارهای راه اندازی شده چینی در آفریقا از سال ۲۰۰۵ تاکنون به حدود ۲ تریلیون دلار رسیده است و یکی از مهم ترین پروژه های در دست احداث چین در این منطقه ابتکار یک کمربند- یک جاده است که ۴ قاره جهان را می نوردد و بیش از صد کشور را با اتصالات ریلی، زمینی و دریایی به یکدیگر متصل می سازد.

اخیرا شرکت ملی نفت لیبی (NOC) و شرکت نفت و گاز Eni ایتالیا روز شنبه یک قرارداد گازی به ارزش هشت میلیارد دلار امضا کردند که بزرگترین سرمایه گذاری در بخش انرژی لیبی در بیش از دو دهه گذشته محسوب می‌شود.

هم چنین چندی پیش خبرگزاری آناتولی اعلام کرد شرکت های ترکیه مشغول به اجرای پروژه های ساخت و ساز در آفریقا به ارزش ۷۸ میلیارد دلار هستند که شمار آن ها بیش از ۱۶۸۰ مورد بوده است. حجم تجارت ترکیه و افریقا طی ۱۶ سال و از سال ۲۰۰۵ از ۵.۴ میلیارد دلار به بیش از ۲۵.۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ رسید. البته ترکیه به صرافت حضور سیاسی و نظامی در نیز آفریقا افتاده است.

به علاوه، ترکیه یک پایگاه بزرگ نظامی در سومالی دارد و نقش مهمی در تجهیز و تعلیم نیروهای دولتی در آن کشور داشته است. نیروهای ترکیه در جنگ داخلی لیبی نیز دخالت کرده‌اند و پهپادهای ساخت آن کشور از دلایل موفقیت‌های نظامی دولت مستقر در طرابلس دانسته می‌شود.

چند ماه پیش «ابی احمد» نخست‌وزیر اتیوپی از رهبران آفریقا که خود که درگیر جنگ داخلی با منطقه «تیگرای» در شمال آن کشور است، به آنکارا رفت و توافقی نظامی با ترکیه امضا کرد. اتیوپی هم‌اکنون همراه با مراکش و تونس، جزو خریداران آفریقایی تسلیحات ترکیه است.

چالش های پیش روی تجارت ایران و آفریقا

فقدان خط کشتیرانی مستقیم بین ایران و کشورهای غرب، شمال و جنوب آفریقای، رفت‌وآمد سخت و پرهزینه تجار و نبود پرواز مستقیم و هم چنین عدم شناخت کافی تجار و بازرگانان از نیازهای بازارهای این منطقه از موانع اصلی توسعه همکاری ایران با کشورهای قاره سیاه است. ایران در حال حاضر تنها دو خط کشتیرانی به شرق آفریقا دارد.

با در نظر داشتن فاصله جغرافیایی میان ایران و کشورهای آفریقایی مسیر دریایی مطلوب ترین گزینه برای فعالیت های تجاری و اقتصادی میان دو طرف است، اما زیرساخت این مسیر ارتباطی نیاز به تکمیل دارد تا روند صادرات کالاهای ایرانی به آفریقا با شتاب و نظم بیش تری انجام شود.

البته مدیرکل دفتر آفریقای سازمان توسعه تجارت محمدصادق قنادزاده اخیرا اعلام کرده است توافقنامه راه‌اندازی سه خط پروازی به نیجریه، آفریقای جنوبی و کنیا نیز به امضا رسیده است که طی دو ماه آینده یا حداکثر در نیمه نخست سال آینده راه‌اندازی خواهند شد. یکی دیگر از موانع مهم توسعه تعاملات اقتصادی ایران و آفریقا عدم زیرساخت مالی و بانکی است که به گفته وی در حال حاضر از طریق کارگزاری‌های صندوق ضمانت در چند کشور آفریقایی دیگر زیرساخت‌ها ایجاد شده است که نیاز به تسهیلگری بیشتر برای رفع کامل موانع دارد.

نتیجه

تقویت ابعاد روابط اقتصادی ایران و آفریقا نیازمند بسترسازی و پیگیری است که شامل تامین سیستم لجستیک و حمل‌ونقل منظم، برقراری پرواز مستقیم و ارائه پوشش‌های بیمه‌ای و ضمانت‌های صندوق توسعه صادرات جهت پوشش ریسک‌های مختلف تجار ایرانی در بازارهای آفریقایی، ایجاد سازوکار بانکی و برقراری خطوط اعتباری است. افزون بر این، اطلاع‌رسانی فرصت‌های تجاری به تشکل‌ها و فعالان اقتصادی، برگزاری همایش‌ها و وبینارهای تجاری با طرف‌های آفریقایی موجب ایجاد ارتباط و شناخت از فرصت‌های اقتصادی آفریقا در میان تجار و فعالان بخش خصوصی می شود.

آفریقا قاره ای با پتانسیل و وسعت بالا اما نسبتا ناشناخته برای فعالان اقتصادی و تجار ایرانی است که دسترسی به آن علاوه بر امتیازات مالی به نوعی گسترش منافع استراتژیک برای کشور به حساب می آید، خصوصا در دوره کنونی که با کارشکنی های غرب و آمریکا روند احیای برجام با چالش های جدی روبروست.

حضور گسترده بسیاری از کشورهای نوظهور در این منطقه نشان از شناخت امتیازات اقتصادی آفریقا از سوی این کشورها دارد و از سوی دیگر با توجه به قرابت سیاسی و بعضا ایدئولوژیک میان ایران و این بخش از جهان نیاز است ایران توجه و تمرکز بیش تری بر رشد تعاملات اقتصادی با آفریقا از طریق سرمایه گذاری و صادرات انجام دهد و چنین عرصه پردستاوردی تنها به رقبای منطقه ای ایران چون هند، ترکیه و یا امارات واگذار نشود که تحقق این مهم خود نیازمند نگاه ملی، برنامه ریزی میان مدت و دراز مدت و دیپلماسی فعال تر اقتصادی از سوی ایران است.