بازار؛ گروه بین الملل: وجود متغیرهای سیاسی نظام بین‌الملل موجب نزدیکی بیش تر ایران و روسیه شده است فرصتی مطلوب در انتظار ایران است تا با گسترش حضور بخش خصوصی در بازارهای روسیه علاوه بر تقویت روابط اقتصادی و دیپلماتیک با شریک استراتژیک خود گامی به سوی خنثی سازی تحریم های آمریکا و رهایی از تنگناهای اقتصادی ناشی از این تحریم های ناعادلانه بردارد.
حوادث نظامی در دوران شوروی سابق، زمینه ساز فضای بی اعتمادی میان ایران و روسیه شد، اما بعدها مسکو با تغییر در عملکرد سیاسی خود، مبدل به شریک اقتصادی و سیاسی کلیدی ایران شد و دو کشور که هدف تحریم‌های غربی قرار گرفته اند منافع مشترکی را دنبال می کنند و اتحاد نزدیک تری در پیش گرفته اند. تهران و مسکو در حوزه های مختلفی از جمله تولید انرژِی و برق، زیر ساخت های مشترک، نیروگاه و نظامی همکاری و مشارکت دارند. دولت رئیسی از زمان آغاز به کار خود با رویکرد شرق محور و در اولویت قرار دادن همسایگان، شیب توسعه روابط ایران با کشورهای منطقه و همسایه را گسترش داده است. در همین راستا قرار است راه آهن بین المللی رشت - کاسپین در نیمه نخست سال آتی به عنوان حلقه نهایی اتصال کریدور شمال حنوب بهره برداری شود. پروژه ای که به سبب اهمیت در حمل و نقل ترانزیتی در کریدور شمال جنوب برای روسیه نیز بسیار حائز اهمیت است و روسیه پیش تر خواستار راه اندازی آن شده بود.
سال گذشته گردش مالی تجاری دو کشور در زمینه های تسلیحات پیشرفته، ماشین آلات سنگین و وسایل نقلیه زمینی با افزایش چشم گیر ۷۱ درصدی مواجه شد. البته در پی تحریم ایران حجم تجارت دو کشور شیب نزولی پیدا کرده بود اما این رقم در سال ۲۰۲۱ به عدد ۴ میلیارد دلار رسید. بر اساس گزارش سرویس گمرک فدرال روسیه، تجارت بین روسیه و ایران در سال جاری میلادی افزایش یافته است، به طوری که گردش مالی دو کشور در بازه زمانی ژانویه تا اکتبر ۲۰۲۲ بیش از۴ میلیارد دلار بوده و انتظار می‌رود تا پایان سال از ۵ میلیارد دلار نیز فراتر رود. صادرات روسیه به ایران تا کنون نسبت به سال گذشته ۲۷ درصد افزایش یافته در حالی که واردات ۱۰ درصد افزایش یافته است.
البته سال گذشته رستم ژیگانشین نماینده بازرگانی فدراسیون روسیه در ایران اعلام کرد که داده های سرویس گمرک فدرال روسیه(FCS) در خصوص حجم تجارت دو کشور شامل مواردی که شرکت های روسی و ایرانی از طریق کشورهای واسطه و ثالث انجام می دهند نمی شود. بسیاری از شرکت های ایران و روسی محصولات خود را از طریق کشورهای واسطه مثل ترکیه، امارات، جمهوری آذربایجان و سایر کشورها به تهران و مسکو عرضه می‌کنند. به عنوان مثال یک شرکت روسی از طریق یک واسطه ترکیه محصولات خود را به مسکو ارسال می کند و طبیعتاً این نوع تجارت غیرمستقیم در آمار سرویس گمرک بین ایران و روسیه لحاظ نشده است.
با توجه به امتیازاتی از جمله ظرفیت های عظیم اقتصادی ایران، موقعیت سرزمینی، حضور شرکت های دانش بنیان، صنایع قدرتمندی چون فولاد و پتروشیمی تجارت با تهران سنگ بنای سیاست خارجی روسیه در غرب آسیا است
در این میان لازم به ذکر است که با توجه به امتیازاتی از جمله ظرفیت های عظیم اقتصادی ایران، موقعیت سرزمینی، حضور شرکت های دانش بنیان، صنایع قدرتمندی چون فولاد و پتروشیمی تجارت با تهران سنگ بنای سیاست خارجی روسیه در غرب آسیا است.
دو کشور اخیرا با ایجاد مسیر تجاری جدید در تلاش برای دور زدن تحریم‌ها هستند. پایگاه خبری راشاتودی اخیرا در گزارشی اعلام کرد که حمل و نقل بار بین ایران و روسیه از طریق دریای خزر افزایش یافته است و در واقع روسیه و ایران در حال ساخت یک کریدور تجاری بین قاره‌ای جدید هستند که هدف آن افزایش سرعت و توسعه زنجیره های تامین و تحویل متقابل محموله‌ها در سراسر دریای خزر است.
بر اساس گزارش راشا تودی این معبر تجاری که از دریای آزوف و دهانه رودخانه دون در روسیه تا دو قطب ایران در دریای خزر و در نهایت اقیانوس هند امتداد دارد، در ماه‌های اخیر بسیار پرتردد بوده است. حضور صدها کشتی ایرانی و روسی در امتداد رودخانه‌های متصل به دریای خزر گواه پر رونق بودن این مسیر جدید است. موقعیت جغرافیایی ایران نسبت به روسیه این امکان را فاهم کرده است که بدون ریسک تحریم‌های غربی، کالاها از کانال کریدور تجاری از طریق خاک ایران تا آسیا و هند ارسال شوند.
این در حالی است که ایران یک دروازه لجستیکی میان روسیه و خاورمیانه و همچنین آسیای جنوبی و جنوب شرقی به شمار می آید که خود این موضوع اهمیت ایران را برای روسیه دوچندان می کند
این در حالی است که ایران یک دروازه لجستیکی میان روسیه و خاورمیانه و همچنین آسیای جنوبی و جنوب شرقی به شمار می آید که خود این موضوع اهمیت ایران را برای روسیه دوچندان می کند.
اخیرا حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه کشور در دیدار با گروه دوستی پارلمانی دومای روسیه با اظهار خرسندی از افزایش مبادلات تجاری فیمابین بر لزوم افزایش مشارکت بخش خصوصی در همکاری های اقتصادی تاکید و آمادگی وزارت امور خارجه را در این زمینه اعلام نمود.
وجود منابع در زمینه‌های مختلف نفت و گاز، کشتیرانی، حمل‌ونقل در طول کریدور شمال جنوب، فناوری اطلاعات، پتروشیمی، خشکبار، فرش و تمایل دو کشور به همکاری استانی راه را برای مبادلات دوجانبه هموارتر کرده است. آبان سال جاری کاظم جلالی سفیر ایران در روسیه اعلام کرده است که دو کشور در حال مذاکره برای تولید خودروی مشترک و صادرات خودروهای ایرانی به روسیه هستند.
هم چنین دو کشور در آذر ماه امسال در زمینه توسعه صنعت فضایی تفاهم نامه همکاری مشترک امضا کردند. این سند همکاری شامل موضوعات متنوعی از جمله همکاری در ساخت ماهواره های سنجشی، مخابراتی و ایجاد زیرساخت های آزمایشگاهی، مونتاژ، پایگاه پرتاب و تست ماهواره است.
از سوی دیگر بهار امسال سرگئی گریکوف سرپرست هیات تجاری از ایالت باشقیرستان روسیه در دیداری با فعالان اقتصادی ایران در اتاق بازرگانی تهران، از آمادگی این ایالت برای اختصاص ۱۰۰ هزار هکتار زمین کشاورزی برای کشت فراسرزمینی ایران در زمینه غلات و ذرت خبر داد. با توجه به اینکه روسیه بخش عمده ای از بذرهای کشاورزی خود را از سایر کشورها وارد میکند و با عنایت به وجود شرکت های توانمند دانش بنیان و کشاورزی در ایران، سابقه کشت فراسرزمینی موفق این شرکت ها، خاک مرغوب و حاصلخیز روسیه و عدم وجود بحران آب در این کشور، کشت فراسرزمینی در روسیه علاوه بر صدور خدمات فنی مهندسی از سوی ایران از زمره فعالیت های سودآور تجاری محسوب می شود و ایران میتواند با صادرات محصول تولید شده در این کشور گام مهمی به سوی درامدزایی و ارزآوری بردارد.
دست انداز ها و موانع گسترش تجارت ایران و روسیه کدامند؟
به نظر فعالان و کارشناسان اقتصادی، جنگ روسیه و اوکراین و تحریم‌های غرب علیه روسیه، عدم پیشرفت ایران و غرب در خصوص برجام و ادامه تحریم‌ها علیه ایران سبب روابط نزدیک تر ایران و روسیه به عنوان دو متحد استراتژیک شده است و هر دو طرف نیز با عزمی راسخ به دنبال گسترش سطح روابط تجاری و اقتصادی هم پای مراودات سیاسی هستند.
اما مساله این جاست که چرا به رغم ظرفیت ها و پتانسیل عظیم دو کشور برای همکاری های اقتصادی و عزم زاسخ آن ها برای تحقق این هدف، حجم فعالیت ها و مراودات تجاری نسبتا پایین است. به غیر از تحریم ها و مسایل مالی و بانکی که خود به نوعی پاشنه آشیل روابط اقتصادی این دو همسایه است، چالش های دیگری نیز در این زمینه وجود دارد که در ادامه نگاهی اجمالی به آن ها خواهیم داشت.
نوسانات نرخ ارز، عدم ثبات در حوزه قوانین و مقررات، آیین‌نامه‌ها، دستورالعمل‌ها و بخشنامه‌های صادراتی خلق الساعه و دست و پاگیر و مشکلات صدور ویزا برای تجار ایرانی از موانع اصلی تجارت خارجی ایران به شمار می‌روند که در رابطه با روسیه نیز موضوعیت دارد
آبان سال جاری هادی تیزهوش تابان رئیس اتاق مشترک ایران- روسیه گفت که نوسانات نرخ ارز، عدم ثبات در حوزه قوانین و مقررات، آیین‌نامه‌ها، دستورالعمل‌ها و بخشنامه‌های صادراتی خلق الساعه و دست و پاگیر و مشکلات صدور ویزا برای تجار ایرانی از موانع اصلی تجارت خارجی ایران به شمار می‌روند که در رابطه با روسیه نیز موضوعیت دارد.
در واقع نوسانات نرخ ارز در فرآیند قیمت‌گذاری محصولات، موجب کاهش رقابت پذیری کالاهای ایرانی با رقبای منطقه‌ای می شود و از سوی دیگر بی‌ثباتی قوانین صادراتی اطمینان مشتریان روس به بازار ایران به‌عنوان یک بازار با ثبات را از بین می‌برد. قیمت بالا و کیفیت نامطلوب برخی محصولات صادراتی ایرانی و ناآشنایی تجار و بازرگانان از الزامات و استانداردهای بازار روسیه و به دنبال آن عدم رضایت مشتریان روسی از کالاهای ایرانی دست به دست یکدیگر داده و موجب کاهش حجم تبادلات تجاری دو طرف شده است. در واقع می توان گفت که عدم شناخت و آگاهی کامل از سلیقه مشتریان روس موجب شده است که که ایران در عمل جز در حوزه محصولات کشاورزی، میوه و سبزیجات نتواند مشتریان بیشتری در روسیه جذب کند. حتی در همین بخش هم عدم اطلاع کشاورزان و تولیدکنندگان ایرانی از استانداردهای کشاورزی مورد نظر روسیه از جمله نوع سموم استفاده شده باعث تهدید بازار صادراتی ایران به این کشور شده است.
فقدان امکانات لجستیکی و زیرساختی مکفی و مورد نیاز برای تجارت خارجی نیز یکی دیگر از چالش ها در این حوزه است. محصولات صادراتی ایران به روسیه عمدتا شامل میوه و سبزیجات است که برای ارسال آنها به کانتینرهای یخچالی نیاز است. فقدان ظرفیت کافی ناوگان در این بخش، ناوگان فرسوده، عدم وجود زیرساخت قوی برای ارسال کالا و هزینه‌های بالای حمل‌ونقل، صادرات از ایران را با چالش مواجه کرده است
فقدان امکانات لجستیکی و زیرساختی مکفی و مورد نیاز برای تجارت خارجی نیز یکی دیگر از چالش ها در این حوزه است. محصولات صادراتی ایران به روسیه عمدتا شامل میوه و سبزیجات است که برای ارسال آنها به کانتینرهای یخچالی نیاز است. فقدان ظرفیت کافی ناوگان در این بخش، ناوگان فرسوده، عدم وجود زیرساخت قوی برای ارسال کالا و هزینه‌های بالای حمل‌ونقل، صادرات از ایران را با چالش مواجه کرده است.
در کنار تمامی این موارد یاد شده باید در نظر داشته باشیم که تحریم های آمریکا علیه سیستم بانکی ایران همچنان یکی از ترمزهای کلیدی توسعه تجارت روسیه و ایران است، اگرچه بسیاری از شرکت ها مسیرهای دور زدن تحریم ها را آموخته اند و از طرق مختلف مانند استفاده از ارزهای ترجیحی، دلار زدایی و تهاتر کالا با این مساله مقابله می کنند.
هم چنین کارشناسان بر این باورند که ایران به رغم موقعیت جفرافیایی طلایی خود نتوانسته تبدیل به هاب انرژی در زمینه سواپ گازی شود و حالا این فرصت نصیب ترکیه شده است. با جنگ روسیه و اوکراین و تحریم گاز روسیه توسط اروپا فرصتی برای همکاری تهران با مسکو در زمینه سوآپ گاز این کشور یا خرید آن و بازصادراتش به وجود آمده است
هم چنین کارشناسان بر این باورند که ایران به رغم موقعیت جفرافیایی طلایی خود نتوانسته تبدیل به هاب انرژی در زمینه سواپ گازی شود و حالا این فرصت نصیب ترکیه شده است. با جنگ روسیه و اوکراین و تحریم گاز روسیه توسط اروپا فرصتی برای همکاری تهران با مسکو در زمینه سوآپ گاز این کشور یا خرید آن و بازصادراتش به وجود آمده است. کارشناسان معتقدند این شرایط میتواند به عنوان یک فرصت برای ایران تلقی شود و از طریق گاز روسیه مشکل ناترازی خود را در زمستان حل کرده و یا به سوآپ گاز روسیه به دیگر کشورها بپردازد و از مزایای اقتصادی و سیاسی آن بهره مند شود.
اهمیت حیاتی راهگذر شمال-جنوب برای ایران و روسیه
توسعه کریدور بین المللی شمال-جنوب برای تهران و مسکو اهمیت حیاتی دارد؛ ضمن اینکه این کریدور ستون فقرات توسعه اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران به شمار می رود. این معبر تجاری کوتاهترین مسیر از اروپا به کشورهای جنوب و جنوب شرق آسیا از طریق ایران و روسیه است و برای این کشورها اهمیت بسیار زیاد دارد.
موافقتنامه کریدور حمل ونقل بین‌المللی شمال - جنوب که در شهریور ماه ۱۳۷۹ در سن پترزبورگ به امضای وزرای حمل و نقل سه کشور ایران، هند و روسیه رسید، ایجاد مسیر حمل و نقل کالا از هند به کشورهای اروپای شمالی را پیش بینی کرده است که البته از آن زمان تا کنون کشورهای زیادی به این دالان تجاری پیوسته اند.
این کریدور از مسیرهای مهم ترانزیتی است و ارتباط ترانزیتی کشورهای شمال اروپا و روسیه را از ایران و دریای خزر به کشورهای حوزه اقیانوس هند، خلیج فارس و جنوب آسیا برقرار می‌سازد. عدم ثبات و امنیت در منطقه خاورمیانه و ناامن شدن مسیرهای دریایی پتانسیل جایگزینی کریدور شمال- جنوب را به جای کانال سوئز افزایش داده است
این کریدور از مسیرهای مهم ترانزیتی است و ارتباط ترانزیتی کشورهای شمال اروپا و روسیه را از ایران و دریای خزر به کشورهای حوزه اقیانوس هند، خلیج فارس و جنوب آسیا برقرار می‌سازد. عدم ثبات و امنیت در منطقه خاورمیانه و ناامن شدن مسیرهای دریایی پتانسیل جایگزینی کریدور شمال- جنوب را به جای کانال سوئز افزایش داده است.
این مسیر ریلی از چین تا هند و هند تا پاکستان و سپس داخل ایران تا رشت ادامه دارد و تنها خلا آن برای اتصال به روسیه و فنلاند در شرق اروپا، قطعه رشت به آستارا به طول ۱۷۰ کیلومتر است که هنوز ساخته نشده است و روسیه بارها خواستار تکمیل آن شده است و البته به نظر می رسد با توجه به سیاست شرق گرایی و همسایه محور در دولت رئیسی این پروژه با سرعت بیشتری اجرایی شود. آبان ماه امسال با ارایه برنامه عملیاتی روسیه در خصوص نحوه تامین مالی پروژه ریلی رشت - آستارا گام جدیدی در تکمیل حلقه مفقوده کریدور شمال - جنوب در صورت تایید طرح مالی روسیه از سوی ایران برداشته شد.
مسیری که تکمیل آن میتواند رویای جذب بار منطقه و تحقق ترانزیت ۲۰ میلیون تنی را محقق سازد. یک ماه پیش تر از آن و در مهر سال جاری معاون حمل‌ونقل وزیر راه و شهرسازی در نشست مشترک مجازی با همتای روسی خود که درباره تکمیل هرچه سریع‌تر راه‌آهن رشت - آستارا برگزار شد، گفت: روسیه طی یک برنامه عملیاتی هر چه سریع‌تر قصد مشارکت خود را در ساخت این مسیر ریلی اعلام کند. هیات کارشناسی - فنی روسی تابستان امسال از پروژه راه‌آهن رشت - آستارا بازید کرد و بعد از آن مذاکرات برای مشارکت روسیه در طراحی، احداث و تامین مالی این مسیر ریلی آغاز شد.
نتیجه
روابط ایران با روسیه تنها محدود به تعاملات اقتصادی و سیاسی نیست. روسیه با عضویت در سازمان های مهمی چون شورای امنیت، بریکس، شانگهای و ارواسیا شریک استراتژیک ایران به شمار می آید. خصوصا تحریم های غرب علیه دو کشور سبب اتحاد و همگرایی بیشتر این دو همسایه شده است.
با عنایت به تحولات اخیر در منطقه قفقاز و متغیرهای بین المللی لازم است ایران با دیپلماسی فعال اقتصادی وارد گود شده و با بهره مندی از موقعیت ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک خود تبدیل به هاب انرژی در منطقه شود بدین صورت که با دریافت گاز روسیه و برداشت حق سواپ خود از آن علاوه بر تامین انرژی بخشی از کشور در فصل سرما وزنه دیپلماتیک و اقتصادی خود را در منطقه سنگین تر کند. این در حالی است که با توجه به روابط راهبردی روسیه و ایران و نگاه مشترک هر دو به تحولات جهانی چنین توافقی با روسیه کار بسیار دشواری نخواهد بود.
در نهایت ایران باید جای پای محکم تری در بازارهای روسیه به عنوان یکی از شرکای اقتصادی اصلی خود داشته باشد و برای حضور پررنگ تر بخش خصوصی ایران در این کشور لازم است از طریق رایزنان و مشاوران اقتصادی در این کشور از نیاز بازار و سلیقه مشتری روس آگاه شده و کالاهای موردنیاز را با قیمتی رقابتی تر روانه بازارهای روس کند که برای به ثمر نشستن این هدف برپایی نمایشگاه های تخصصی برای معرفی محصولات و خدمات ایرانی و تشکیل کارگروه های تخصیی بسیار مثمر ثمر خواهد بود.
نظر شما