بازار؛ گروه بین الملل: کشورهای آسیای مرکزی تبدیل به مغناطیس ژئواستراتژیک شده اند و به عنوان رابط ایران و شرق آسیا، در قلب قاره اوراسیا قرار دارند. در واقع آسیای مرکزی یکی از مطلوب ترین و مناسب ترین مسیرهای تجاری میان آسیا و غرب به شمار می روند و ترکمنستان همسایه شمالی ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست. علاوه بر این، آسیای مرکزی به عنوان یک بازار مصرفی، دارای ظرفیت های فراوانی است، اما جمهوری های این منطقه (قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان ) با یک مشکل جغرافیایی مشترک روبرو هستند که آن عدم دسترسی به بنادر دریایی و آبهای آزاد است.
در این میان ترکمنستان محصور در خشکی یکی از کشورهایی است که تقریبا روابط کم دغدغه و کم چالشی را به لحاظ سیاسی با ایران تجربه کرده است و با توجه به موقعیت استراتژیک و ژئوپلیتیک ایران و استقرار کشورمان در چهارراه ترانزیت جهان، ترکمنستان مایل به گسترش هر چه بیشتر روابط اقتصادی و سیاسی با ایران و برخورداری از امتیازهای ترانزیتی و حمل و نقلی با ایران است. ترکمنستان که عمدتاً از تجارت انرژی درآمد کسب می کند، برای رهایی از بحران اقتصادی خود خصوصا در حوزه امنیت غذایی نیاز به توسعه روابط با همسایگانی چون ایران دارد و می تواند از فرصت های ایران در توسعه مسیرهای تجاری خود استفاده کند.
به عقیده کارشناسان، دو کشور همسایه ایران و ترکمنستان، با داشتن ظرفیت های فراوان اقتصادی می توانند از طریق دیپلماسی اقتصادی و هم افزایی در حوزه همکاری های تجاری دوجانبه در منطقه پیشرو باشند. از سوی دیگر عضویت ترکمنستان در سازمان اکو و اوراسیا که نهادهای بین المللی بااهمیتی برای ایران هستند نقش ترکمنستان را برای ایران پررنگ تر می کند.
در همین راستا اخیرا در گفت و گوی تلفنی میان وزیر خارجه حسین امیرعبدالهیان و همتای ترکمن وی رشید مروف دو طرف بر گسترش روابط دوجانبه در تمامی زمینه ها تاکید کردند. امیرعبداللهیان در این گفت و گوی تلفنی همکاری دو کشور در زمینه ترانزیت و انتقال گاز را مهم ارزیابی کرده بود.
در میان کشورهای حوزه اوراسیا بعد از روسیه، ایران بیشترین حجم مبادلات تجاری را با ترکمنستان دارد. خط راه‌آهن تاجان- مشهد- سرخس، لوله گاز ۱۳۹ میلیون دلاری کورپیه-کردکوی در غرب ترکمنستان و سد دوستی ۱۶۷ میلیون دلاری در جنوب این کشور از نمونه های همکاری های اقتصادی دو کشور به شمار می آید
بهار سال جاری سردار بردی محمداف، رئیس جمهوری ترکمنستان به تهران سفر کرد که طی آن تهران و عشق آباد ۹ سند همکاری در زمینه های انرژی، سیاسی، فن آوری های نوین، ورزشی، علمی، تجاری، اقتصادی، ترانزیت و محیط زیست امضا کردند. رسانه های ترکمن پس از سفر سردار بردی محمداف به تهران اعلام کردند که ترکمنستان علاقه مند به توسعه همکاری ها با ایران به ویژه در زمینه حمل و نقل و انرژی است.
در میان کشورهای حوزه اوراسیا بعد از روسیه، ایران بیشترین حجم مبادلات تجاری را با ترکمنستان دارد. خط راه‌آهن تاجان- مشهد- سرخس، لوله گاز ۱۳۹ میلیون دلاری کورپیه-کردکوی در غرب ترکمنستان و سد دوستی ۱۶۷ میلیون دلاری در جنوب این کشور از نمونه های همکاری های اقتصادی دو کشور به شمار می آید.
خط انتقال برق بلخان‌آباد- علی‌آباد و طرح هایی از جمله توسعه برنامه ارتباطی فیبر نوری، احداث انبارهای وسیع در مرو و ساخت واحد بنزین سازی پالایشگاه ترکمن‌باشی، ساخت ترمینال گاز مایع و ساخت اتوبان توسط مهندسین و شرکت های توانمند فنی مهندسی ایران نمونه های دیگری از گسترش روابط دوجانبه دو کشور است. لازم به ذکر نیست که در طی سالیان گذشته شرکت ها و مهندسین ایرانی با صدور خدمات فنی مهندسی به ترکمنستان اقدام به مشارکت در ساخت و تکمیل دهها پروژه صنعتی این کشور کرده اند.
از سوی دیگر سال گذشته و همزمان با سفر سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری کشوربه عشق آباد، قرارداد سه جانبه سواپ در حاشیه اجلاس سازمان همکاری اقتصادی (اکو) با حضور رئیس جمهوری ایران و الهام علی‌اف رئیس جمهوری آذربایجان و وزرای نفت دو کشور امضا شد.
ایران با سواپ (ترانزیت) دو میلیارد مترمکعب گاز سالانه از ترکمنستان به آذربایجان از طریق خاک خود موافقت کرده است و مقرر شده است که ترکمنستان روزانه ۵ تا ۶ میلیون مترمکعب گاز به جمهوری آذربایجان بفروشد که این گاز از مسیر ایران به جمهوری آذربایجان ترانزیت خواهد شد. ایران گاز مصرفی مورد نیاز خود در پنج استان شمالی کشورش را نیز از حق انتقال این گاز برداشت خواهد کرد.
تقویت و گسترش روابط با همسایگان یکی از سیاست های راهبردی دولت سیزدهم اعلام شده و دولت فعلی عزمی راسخ برای حل و فصل چالش‌ها با همسایگان از جمله ترکمنستان از خود نشان داده است و در همین راستا رئیسی سال گذشته به دعوت همتای ترکمن خود، قربانقلی بردی‌محمداف به منظور شرکت در اجلاس سران کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی (اکو) به عشق‌آباد سفر کرد
عمده اقلام صادراتی ترکمنستان به ایران شامل فرآورده های نفتی و پتروشیمی، منسوجات، محصولات صنایع سبک، شیمی، کشاورزی و صنایع غذایی است و ایران نیز متقابلا تجهیزات و دستگاه‌های صنعتی، مصالح ساختمانی، مواد غذایی، لوازم برقی و خانگی به این کشور صادر می‌کند.
این در حالی است که در ایران هم متقابلا تقویت و گسترش روابط با همسایگان یکی از سیاست های راهبردی دولت سیزدهم اعلام شده و دولت فعلی عزمی راسخ برای حل و فصل چالش‌ها با همسایگان از جمله ترکمنستان از خود نشان داده است و در همین راستا رئیسی سال گذشته به دعوت همتای ترکمن خود، قربانقلی بردی‌محمداف به منظور شرکت در اجلاس سران کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی (اکو) به عشق‌آباد سفر کرد.
در شرایط کنونی و با توجه به پتانسیل گسترده تهران و عشق آباد برای گسترش همکاری های اقتصادی، با توسل به دیپلماسی اقتصادی دوجانبه، افزایش سرمایه گذاری های خارجی و هم افزایی اقتصادی در حوزه های مختلف می تواند می تواند توسعه اقتصادی دو کشور، گسترش روابط تجاری دوجانبه و ایجاد پیوند استراتژیک میان آن ها در حوزه اقتصاد را رقم زند.
وضعیت ترانزیت کالا دو کشور
رفت و آمد مقامات بلندپایه ایران و ترکمنستان در دولت فعلی، فصل نوینی از مراودات و تعاملات سیاسی و اقتصادی دو همسایه را ترسیم کرده است که دستاورد آن علاوه بر افزایش حجم مبادلات تجاری، چشم انداز روشن تبادل ۱۰ میلیون تن کالا بین دو سرزمین است.
اواخر بهار امسال گمرک ترکمنستان گزارش داد که طی پنج ماهه ابتدایی سال جاری میلادی ایران جزو ۱۰ کشور اول طرف معامله با ترکمنستان بوده است که نشانگر اهمیت ویژه این همسایه شمالی به گسترش همکاری های اقتصادی با ایران است.
آمار پنج ماهه مبادلات غیرنفتی، بدون محاسبه انرژی، نشان میدهد تبادلات تجاری بین دو کشور با افزایش ۸۳ درصدی نسبت به مدت مشابه سال جاری به رقم ۱۵۰ میلیون دلار در سال رسیده است. در واقع این میزان رشد حجم روابط اقتصادی بین ایران و ترکمنستان پیش درآمد افق جدیدی از تعاملات دو کشور پس از ۳۰ سال همسایگی از سال ۱۹۹۱ میلادی ( فروپاشی شوروی سابق و اعلام استقلال ترکمنستان ) تا به امروز است
این آمار پنج ماهه مبادلات غیرنفتی، بدون محاسبه انرژی، نشان میدهد تبادلات تجاری بین دو کشور با افزایش ۸۳ درصدی نسبت به مدت مشابه سال جاری به رقم ۱۵۰ میلیون دلار در سال رسیده است. در واقع این میزان رشد حجم روابط اقتصادی بین ایران و ترکمنستان پیش درآمد افق جدیدی از تعاملات دو کشور پس از ۳۰ سال همسایگی از سال ۱۹۹۱ میلادی ( فروپاشی شوروی سابق و اعلام استقلال ترکمنستان ) تا به امروز است.
استان های گلستان، خراسات شمالی و خراسن رضوی دارای مرز مشترک با ترکمنستان هستند. ترکمنستان دارای چهار گذرگاه مرزی سرخس، لطف آباد، باجگیران و اینچه برون با ایران است که عمده ترددهای تجاری ریلی و جاده ای به ترتیب از طریق سرخس، اینچه برون و لطف آباد انجام می شود و سرخس مهم ترین و فعال ترین پایانه مرزی دو کشور است.
در اسفند ۱۳۹۸ و در پی همه گیری ویروس کرونا، هر دو مسیر زمینی و ریلی گذرگاه مرزی سرخس با ترکمنستان بسته شد، اما مسیر ریلی این گذرگاه اواخر خردادماه سال ۱۳۹۹ بازگشایی شد.
مرز جاده ای سرخس نیز از ۲۴ شهریور ۱۳۹۹ با شرایط خاص بازگشایی شد و از آن آن زمان تاکنون تردد و حمل بار صادراتی و ترانزیتی در مرز سرخس تنها به وسیله انتقال بار و در اصطلاح گاری (کفی، یدک) از ناوگان ایرانی به ناوگان ترکمنستانی انجام می شد که این روش مغایر شیوه های معمول حمل و نقل بین المللی است و سبب برانگیخته شدن اعتراض رانندگان، صاحبان بار و شرکتهای بین المللی حمل و نقل ایرانی شده است.
خرداد سال جاری وزیر راه و شهرسازی پیشین ایران رستم قاسمی در دیدار با مامتخان چاکی‌یف، مدیرکل آژانس حمل‌ونقل و ارتباطات وابسته به کابینه وزرای ترکمنستان و هیات همراه از افزایش پنجاه درصدی حمل و نقل میان دو کشور خبر داده بود که به واسطه بازنگری در تعرفه های حمل و نقل و توافقات میان ذدو کشور صورت گرفته بود. کشور ترکمنستان به منظور تسهیل در روند حمل و نقل کالا عوارض سنگین حمل کالای ترانزیتی توسط ایران از این مرز زمینی و دیگر مرزها را لغو کرده است که از ۹مهر ماه عملیاتی شد. این اقدام یکی از گام هایی است که می تواند به کاهش هزینه های ترانزیتی بین دو کشور را به همراه داشته باشد در این راستا، ایران نیز اعلام کرد در قالب رفتار متقابل همین نوع تعرفه ها را بر ناوگان ترکمنستان وضع می کند.
با توجه به درگیری نظامی روسیه و اوکراین و کمبودهای شناور در دریای خزر، لغو تعرفه حمل و نقل ترانزیتی ایران به ترکمنستان را میتوان گامی به سوی رونق مسیر آلترناتیو شرق دریای خزر در جهت توسعه کریدور شمال- جنوب و موافقتنامه عشق‌آباد در نظر گرفت
با توجه به درگیری نظامی روسیه و اوکراین و کمبودهای شناور در دریای خزر، لغو تعرفه حمل و نقل ترانزیتی ایران به ترکمنستان را میتوان گامی به سوی رونق مسیر آلترناتیو شرق دریای خزر در جهت توسعه کریدور شمال- جنوب و موافقتنامه عشق‌آباد در نظر گرفت.
ایران و ترکمنستان در خرداد سال جاری در مذاکراتی در خصوص «بازگشایی مرز باجگیران و از سرگیری فعالیت بازارچه مرزی»، «اجازه ورود و عبور کامیون های با راننده ایرانی و غیر ایرانی به داخل ترکمنستان»، «تسهیل در فرآیندصدور ویزا برای رانندگان ایرانی»، «اعزام هیات های گمرکی جهت بازدیدهای مشترک از گمرکات مرزی دو کشور به صورت سه ماه یک بار» و «افزایش همکاری های تجاری در قالب امضای سند یادداشت تفاهم فعالان مجاز اقتصادی» تفاهم کردند.
با توجه موقعیت جغرافیایی دو کشور امکان راهیابی به کشورهای دریاهای جنوبی مثل خلیج‌فارس، دریای عمان، بنادر جنوبی تا کشورهای شمالی و روسیه وجود دارد و اعضای کریدور شمال – جنوب که کشورهای متحد با یکدیگر هستند می‌توانند با افزایش نقش ترانزیتی خود میلیاردها دلار در سال از منابع کشورها را تامین کنند
با توجه موقعیت جغرافیایی دو کشور امکان راهیابی به کشورهای دریاهای جنوبی مثل خلیج‌فارس، دریای عمان، بنادر جنوبی تا کشورهای شمالی و روسیه وجود دارد و اعضای کریدور شمال – جنوب که کشورهای متحد با یکدیگر هستند می‌توانند با افزایش نقش ترانزیتی خود میلیاردها دلار در سال از منابع کشورها را تامین کنند.
شهریور سال جاری ترکمنستان اعلام کرد که به دنبال پوستن به کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب است. ایران، روسیه و هند اجرای این طرح را امضا کرده اند و از سال ۲۰۰۰ لازم الاجرا شده است. به این ترتیب با گنجاندن این دو کشور مسیرهای تکمیلی در مسیر این گذرگاه ایجاد خواهد شد. متعاقب این تصمیم یک هیات ترکمن به نمایندگی از سازمان آبراه ها از منطقه آستاراخان و بنادر آن در روسیه بازدید کردند.
جمهوری آذربایجان، بلاروس، بلغارستان، ارمنستان، قزاقستان، قرقیزستان، عمان، تاجیکستان و ترکیه سال های بعد به این پروژه پیوستند. این راه‌گذر ارتباط ترانزیتی کشورهای شمال اروپا و روسیهاز طریق ایران و دریای خزر به کشورهای حوزهٔ اقیانوس هند، خلیج فارس و جنوب آسیا برقرار می‌سازد. در این میان اتصال خلیج فارس بندر چابهار در ساحل شرق دریای مکرن یا دریای غرب به عنوان بندری استراتژیک به این راه‌گذر در مبادلهٔ کالا به شرق کشور و همسایه‌های شرقی و آسیای میانه نقش مهمی ایفاد خواهد کرد.
با توجه به استقرار بندر ترکمن باشی در این کریدور، قابلیت‌های ترانزیتی دریای خزر افزایش می یابد. در صورت حضور ترکمنستان در این دالان تجاری بندر ترکمن باشی مبدل به مرکزی با مسیرهای منتهی به شرق به ازبکستان و افغانستان می شود. هم چنین میتوان از طریق ترکمنستان، ترکمنستان، ازبکستان و قزاقستان با چین ارتباط برقرار کرد.
کالاهای ارسال شده از بندر ترکمن باشی می توانند از با استفاده از آستاراخان، قفقاز، ترکیه و اتحادیه اروپا از طریق بندر آذربایجان باکو به سمت بازارهای روسیه و یا از طریق بندر انزلی به سمت جنوب به بازارهای سراسر ایران رفته و سپس بنادر ایران را ترک کنند. چابهار در خلیج فارس با راه آهن این کریدور به بنادر دریایی خاورمیانه، شرق آفریقا، هند و جنوب آسیا می رسد.
نتیجه
موقعیت سرزمینی ایران و استقرار ان در مسیر شاهرگ های ترانزیتی شرق به غرب و شمال - جنوب خصوصا با توجه به تحولات فعلی قفقاز، درگیری های نظامی زوسیه و اوکراین، از کار افتادن شاخه شمالی کریدور شمال - جنوب عبوری از روسیه به واسطه تحریم های غربی برگ برنده ای را در خصوص ترانزیت با همسایگان شمالی و خصوصا جمهوری های آسیای مرکزی محصور در خشکی را دارا است. به همین منظور بدیهی است مغتنم شمردن این فرصت و مدیریت صحیح برای گسترش روابط ترانزیتی با این کشورها باید در الویت دیپلماسی اقتصادی کشور قرار گیرد که لازمه آن توسعه و نوسازی ناوگان حمل و نقل، گسترش خطوط ریلی و شبکه های جاده ای است
هم چنین لازم است دولت با توسل به دیپلماسی فعال اقتصادی برای حل و فصل مشکلات کنونی تجار ایرانی در مراودات اقتصادی با ترکمنستان مانند بلوکه شدن پول ها در این کشور ،عدم وصول مطالبات، مشکلات نقل و انتقال پولی، بازارهای مرزی، نبود تسهیلات بانکی و صدور ویزا برای بازرگانان ایرانی اقدام کرده و زمینه حضور پررنگ تر بخش خصوصی در بازارهای ترکمنستان را تسهیل کند.
نظر شما