منافع همگرای ایران و هند در تجارت و ترانزیت| تاثیر تحریم اخیر امریکا بر روابط دوجانبه

تهمینه غمخوار؛ بازار: هند و ایران روابط تاریخی نزدیکی از دوران امپراطوری ایران و پادشاهی های هند دارند. ایران یک ملت مهم در همسایگی هند محسوب می شود و در واقع تا زمان تجزیه و استقلال هند در سال ۱۹۴۷، دو کشور مرز مشترک داشتند. ایران نیز برای هند از اهمیت زیادی برخودار است، زیرا مسیری جایگزین برای اتصال به افغانستان و جمهوری‌های آسیای مرکزی در صورت عدم وجود مجوز برای هند برای استفاده از مسیر زمینی از طریق پاکستان فراهم می‌کند.

با این حال، روابط دو کشور در طول دهه ها شاهد فراز و نشیبهایی بوده است که بیشتر به دلیل عواملی فراتر از موضوعات کاملاً دوجانبه مانند توقف واردات نفت از ایران پس از می ۲۰۱۹ است. در حقیقت، روابط دوجانبه هند و ایران از زمان اعمال تحریم های آمریکا علیه ایران پس از خروج از برجام در سال ۲۰۱۸ با چالش های متعددی روبرو بوده است.

تحریم‌های امریکا علیه ایران؛ مانع اصلی از سرگیری همکاری‌های انرژی

روابط انرژی فی مابین با وجود تمایل پالایشگاه های هندی به واردات نفت از ایران، هنوز احیا نشده و تحریم‌های امریکا علیه ایران همچنان مانع اصلی از سرگیری همکاری‌های انرژی بین دو کشور بوده است.

ایالات متحده در تلاش اخیر خود برای سرکوب بیشتر نهادهایی که ایران را قادر به تجارت نفت می کنند، چندین شرکت تجاری هندی را تحریم کرده است؛ از جمله شرکتی که مورد هدف وزارت خزانه داری امریکا قرار گرفته، شرکت تیبالاجی(Tibalaji Petrochem Pvt)، یک شرکت بازرگانی پتروشیمی مستقر در بمبئی است و این اولین مجازات و پاسخ مستقیم ایالات متحده به یک شرکت هندی به دلیل مشارکت در فعالیت های تجاری با ایران در مورد تجارت نفت است.

طبق بیانیه های رسمی وزارت خزانه داری امریکا، این شرکت میلیون ها دلار محصولات پتروشیمی و نفتی ایران را از شرکت پتروشیمی تریلیانس خریداری کرده که در نهایت به هند ارسال شده است. بر اساس گزارش ها، تیبالاجی چندین بار متانول و نفت پایه را به همراه سایر محصولات پتروشیمی از تریلیانس خریداری کرده بود که فروش محصولات پتروشیمی ایران به خریداران بین المللی را انجام می دهد.

در همین راستا، در پس زمینه جنگ روسیه و اوکراین، هند تصمیم گرفت علیرغم هشدار ایالات متحده به روابط انرژی خود با مسکو ادامه دهد. با انجام این کار، هند می خواست از تکرار اشتباه تبعیت از ایالات متحده جلوگیری کند. تحریم‌ها علیه ایران در حالی تحمیل می شود که چین با افزایش واردات نفت خود از ایران به سود اقتصادی ادامه می‌دهد.

پیش از این، ایران به طور قابل توجهی در سبد انرژی هند قرار داشت، زیرا نفت ایران نزدیک به ۱۱ درصد از کل نفت مصرفی هند را تشکیل می داد. دولت هند تحت فشار دولت ترامپ، پس از تصمیم آمریکا برای خروج از توافق هسته ای، واردات نفت از ایران را در سال ۲۰۱۹ متوقف کرد. از آنجایی که مذاکرات وین هنوز نتوانسته دستاوردی داشته باشد، چشم‌انداز از سرگیری توافق هسته‌ای به‌ ویژه در بحبوحه اختلافات متعدد بین واشنگتن و تهران در مورد ماهیت و میزان لغو تحریم‌ها و همچنین تضمین‌های الزام‌آور دوام این توافق، نامشخص است.

بر اساس گزارش های تجاری اخیر، ایالات متحده، عراق، عربستان سعودی و امارات روی هم تقریباً ۶۳ درصد از ارزش کل واردات نفت خام هند را تشکیل می دهند. بر همین اساس، دهلی اکنون در حال بررسی تنوع واردات نفت خود با خرید سوخت از کانادا، گابن، برزیل، کلمبیا و گویان در بحبوحه نوسانات بازار انرژی از زمان جنگ روسیه و اوکراین است.

علاوه بر آن، هند در سال‌های اخیر همکاری خود را با قدرت‌های خلیج فارس گسترش داده و مشارکت راهبردی با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس به عاملی حیاتی برای هند برای تغییر وضعیت موجود تعامل با ایران، به‌ویژه در بحبوحه تنش‌های منطقه‌ای در خاورمیانه تبدیل شده است.

هم‌سویی مجدد ژئوپلیتیک منطقه‌ای پس از توافق‌نامه ابراهیم، دهلی نو را بر آن داشت تا چشم‌انداز همکاری با ایالات متحده، رژیم اسرائیل و امارات را از طریق گروههای کوچک مانند I۲U۲ متشکل از هند، رژیم صهیونیستی، ایالات متحده آمریکا و امارات که ریشه در عوامل ژئواکونومیکی دارد، بررسی کند.

در بحبوحه بحران شدید اقتصادی در ایران، دولت ابراهیم رئیسی نیز بیشتر بر تعمیق روابط با متحدان منطقه‌ای خود و گسترش همکاری‌ها در آسیای مرکزی تمرکز کرده است. علاوه بر این، مشارکت استراتژیک ایران با چین و روسیه به تهران انگیزه بیشتری برای به چالش کشیدن واشنگتن در منطقه داده است و حمایت مسکو و پکن هم برای اقتصاد ایران و هم برای موقعیت قدرت منطقه‌ای ایران حیاتی است.

در همین راستا، اگر هند با ایران همراه شود، بلوک عظیمی از کشورها، پول، جمعیت و قدرت ایجاد می‌کند که می‌تواند محصور نگه داشتن ایران و تحریم‌ها توسط غرب را بسیار دشوار کند. هند که پس از آزمایش های هسته ای خود در سال ۱۹۹۸ نیز با تحریم های غرب مواجه شد، به خوبی می داند که چگونه در شرایط تحریم زنده بماند.

چالشهای پیش روی روابط دوجانبه

با این حال؛ اگرچه هند یک اقدام متعادل کننده را در خاورمیانه دنبال کرده است، اما تغییرات ژئوپلیتیکی در حال تحول می تواند چالش های جدیدی را برای هند در جهت تعمیق همکاری خود با ایران در بحبوحه تشدید تنش بین ایران و غرب و اقدامات قوی تر ایالات متحده برای هدف قرار دادن نهادهای تجاری با ایران ایجاد کند. تحریم‌های اخیر یک شرکت هندی توسط ایالات متحده به دلیل انجام معاملات با ایران، دهلی را در موقعیت دشواری قرار داده است.

باید این نکته را در نظر داشت از آنجایی که اقتصاد ایران به شدت به درآمد نفتی خود وابسته است، اثرات طولانی تحریم همچنان چشم‌انداز اقتصادی تهران را محدود خواهد کرد، به‌ویژه که اخیراً مشتریان عمده انرژی ایران مانند پالایشگاه‌ های نیمه‌خصوصی چینی موسوم به «قوری» نیز برای نفت ارزان‌تر به روسیه روی آورده‌اند.

تلاش برای تحقق پتانسیل رشد روابط

علیرغم این محدودیت ها و چالش ها، در شرایط کنونی، دهلی نو و تهران دارای منافع همگرا در تجارت و اتصال هستند. عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای، سازمانی که هند نیز عضوی از آن است، می‌تواند بر تلاش‌های متقابل برای تمرکز بر پروژه‌های اتصال مانند بندر چابهار که با کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال_جنوب (INSTC) متصل است، تأکید کند.

هند و ایران همچنین سعی کرده اند کانال های پرداخت خود را برای افزایش تجارت دوجانبه متنوع کنند. بر اساس گزارش های اخیر، تجارت دوجانبه بین هند و ایران افزایش یافته است. صادرات ایران به هند در ماه های ژانویه تا ژوئیه ۲۰۲۲ به ۳۶۱ میلیون دلار رسید؛ در حالی که در مدت مشابه سال ۲۰۲۱، برابر با ۲۶۷ میلیون دلار بود. همچنین، صادرات هند نیز طی هفت ماه اول سال ۲۰۲۲ شاهد افزایش ۵۴ درصدی بوده است.

افزون بر این، هند و ایران می‌توانند نقش مهمی در تقویت کریدور شمال_جنوب برای بهره‌گیری از مزایای تجارت حاصل از آن داشته باشند. خط لوله گاز ایران_عمان_هند نیز یک پروژه بلندپروازانه است که برای مدت طولانی متوقف شده است. ایران و عمان در سفر اخیر رئیسی در ۲۳ مه قراردادی را برای توسعه دو خط لوله گاز و یک میدان نفتی در امتداد مرزهای دریایی خود امضا کردند. اگر این امر محقق شود، پتانسیلی برای گسترش خط لوله به هند وجود دارد که به غلبه بر ضرر خط لوله ایران_پاکستان_هند (IPI) و تسهیل عرضه گاز طبیعی به هند کمک می کند.

در همین راستا، دو کشور سعی کرده اند تعامل خود را بالاتر از چنین اتفاقاتی نگه دارند و مسیر صمیمانه روابط دوجانبه را حفظ کنند. گذشته از لفاظی ها، ایران به تلاش برای دستیابی به پیشرفت همه جانبه در روابط دوجانبه با هند ادامه می دهد زیرا در کنار روابط با کشورهای همسایه، آسیا هسته اصلی تمرکز سیاست خارجی ایران را تشکیل می دهد.

بر همین اساس، اگر هند مسیر خود را تغییر دهد و واردات نفت ایران را از سر بگیرد، به طور بالقوه می‌تواند برخی از کشورهای دیگر را تشویق کند که از این روش پیروی کنند و نفت بیشتری را در بازار وارد کنند که در نهایت می‌تواند قیمت نفت خام را کاهش دهد. به رسمیت شناختن این موضوع که روابط دوجانبه باید فقط در جهت تامین منافع ملی باشد، می تواند درها را برای بهره برداری کامل از پتانسیل همکاری بین هند و ایران باز کند.