بازار؛ گروه استانها: زعفران ایرانی به ویژه زعفران خراسان جنوبی با عنوان طلای سرخ ارزش صادراتی بالایی دارد. ایران بزرگترین تولیدکننده زعفران در جهان است، اما متأسفانه در بخش فرآوری چندان توجهی به این موضوع نشده و در نهایت به بسته‌بندی آن اکتفا و بیشتر به صورت خام صادر می‌شود.
به همین دلیل نیاز است که به بخش فرآوری این محصول بیشتر اهمیت داد چرا که اکنون پژوهشگرانی وجود دارند که مطالعات بیشماری بر روی زعفران انجام داده و قابلیت تولید محصولات فناورانه از زعفران را دارند ولی درگیر مسائل و مشکلاتی هستند که بیشتر به دلیل خلأ علم با دستگاه‌های اجرایی است و لازم است که نوع نگاه و تدابیر دیده شده در این زمینه تغییر کند. چراکه با کاهش سطح زیرکشت و خشکسالی شاهد کاهش تولید هستیم و لازم است که با فرآوری این محصول در سطح کم، عملکرد و سود بیشتری را به همراه داشته باشیم.
در همین راستا با (دکتر محمدعلی بهدانی) که مدیر شرکت فناوران بهزیست شرق هستند که شرکتی دانش بنیان در راستای تحقیق بر روی زعفران است گفتگو کنیم این شرکت اکنون قرص «سافرانال» را به صورت ارگانیک از زعفران تولید کرده که در پیشگیری از سرطان مؤثر است.
*در زمینه حوزه فعالیت و دلیل خود در این بخش را توضیح می‌دهید؟
حوزه فعالیت ما گیاهان دارویی به ویژه زعفران است. چرا که موضوع تز دکترای من هم همین موضوع بود.
در ابتدا گروه پژوهشی زعفران را در دانشگاه راه‌اندازی کردیم، به دلیل اینکه آنچنان که باید به صورت علمی بر روی زعفران کار نشده بود و با اینکه محصول مزیت‌دار استان خراسان جنوبی بود ولی از نظر علمی مورد بررسی قرار نگرفته است. به نسبت میزان تولید و سطح زیرکشت کشور، خروجی مطالب علمی چندان زیاد نبود. اهمیت لازم به موضوعات علمی و کار فناورانه و یک ارزش افزوده بالا، در این باره دیده نشده بود و به همین دلیل سعی کردیم این خلأ را پر کنیم.
*کارهایی که در بخش زعفران انجام داده‌اید چه بود؟
همکاری مشترک با دانشگاه علوم پزشکی داشتیم و یک مجموعه تحقیقات مشترک انجام دادیم که بیشتر در بخش درمانی زعفران به صورت فناورانه بود.
علاوه بر تحقیقات علمی فراوانی که در این حوزه داشتیم؛ همچنین چندین طرح برای معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری انجام دادیم و طرح ممیز علم زعفران را داشتیم که در تبیین جایگاه زعفران در کشور و دنیا تأثیرگذار بود. تدوین استانداردهای زعفران ارگانیک را هم انجام دادیم.
*از چه سالی شروع به انجام تحقیق در این حوزه و ثبت شرکت کردید؟
از سال ۷۹ مطالعات زیادی بر روی زعفران انجام دادیم و در سال ۹۰ به صورت اخص در این حوزه تمرکز کردیم و در سال ۹۴ یک شرکت دانش بیان ثبت و در نهایت سه سال قبل قرص سافرانال را که از زعفران ارگانیک تولید و پیشگیری کننده از سرطان است را ثبت کردیم.
*در زمینه قرص زعفران ارگانیک توضیح می‌دهید؟
در آزمایشات متعددی که داشتیم یک سری آزمایشات بر روی سلول‌های سرطانی در محیط آزمایشگاه را داشتیم که متوجه شدیم زعفران در پیشگیری از سرطان نقش مهمی دارد و در نهایت این قرص تولید شد و برای موضوعات دیگر در نظر داریم که وارد فاز آزمایش انسانی شویم تا از دیگر خواص آن هم مطمئن شویم ولی موضوعی که اکنون به تأیید کامل رسیده این است که قرص سافرانال در پیشگیری از سرطان مؤثر است.
نکته مهمی که در زمینه زعفران وجود دارد این است که از خاصیت آنتی اکسیدانی بالایی برخوردار است و مسلماً جای کار زیادی دارد تا از دیگر مزیت‌های فناورانه این گیاه مطلع شد و پتانسیل فراوانی در درمان بیماری‌ها دارد و تاکنون تحقیقاتی بر روی آن حتی برای دیابت انجام شده، از آنجایی که تحقیق من نیست نمی‌توانم درباره آن صحبت کنم.
*در راستای به ثمر رسیدن این فناوری مهم چه سختی‌هایی را پشت سر گذاشتید؟
برای اجرای این طرح با مشکلات زیادی روبه‌رو شدیم. در وهله اول به ما گفتند که باید یک شرکت ثبت کنید و بعد از ثبت شرکت با مشکلات حقوقی و مالیاتی مواجه شدیم. دو سال طول کشید که برای قرص تولیدی یک برند ایرانی و انگلیسی ثبت کنیم که در نهایت این قرص به اسم «سافرانال» در سه سال قبل ثبت شد.
برای اخذ مجوز از غذا و دارو نیز مدارک و مستنداتی از ما خواستند که خود پروسه طولانی و طاقت فرسایی داشت و یکی از این موارد دارا بودن کارت بازرگانی بود که با فعالیت ما که به صورت علمی بود مغایرت داشت ولی با سختی‌های فراوان این کارت را هم دریافت کردیم، حتی برای کسب مجوز به ما گفتند که باید قرارداد با یک کارخانه داروسازی داشته باشید که ما فقط یک سال به دنبال ثبت قرارداد بودیم. اکنون تمام مدارک را به غذا و دار ارائه کردیم و منتظر تأیید کشوری هستیم.
کار علمی به اندازه‌ای که این امور جاری برای اخذ مجوزها و ثبت و امور مالیاتی و حقوقی برای ما اذیت کننده و سخت بود، هیچ سختی نداشت.
*آیا دیگر کشورها هم بر روی زعفران تحقیقات علمی انجام داده‌اند؟
کارهایی انجام شده ولی بسیار کم است، چرا که برای انجام تحقیقات باید مواد اولیه به راحتی و ارزان در دسترس باشد ولی دیگر کشورها وارد کننده هستند و قطعاً قیمت تمام شده برای آنها گران تمام می‌شود و به همین دلیل تحقیقات انجام شده بسیار اندک است.
با توجه به اینکه ایران تولیدکننده زعفران است، خود کشور باید تحقیقات گسترده‌ای در این زمینه انجام دهد تا محصولات فناورانه با ارزش افزوده بالا تولید و از خام فروشی جلوگیری شود.
*ضرورت انجام این کار در چیست؟
در ابتدا باید بگوییم که در آینده استانداردهای اتحادیه اروپا و دیگر کشورها برای ورود مواد مختلف مانند زعفران بسیار سخت‌گیرانه می‌شود و با کمترین ماده اضافی و خارج از استانداردهای آنها دیگر نمی‌توان خام فروشی کرد پس باید در ابتدا به سمت تولید زعفران ارگانیک برویم.
بعد از تولید زعفران ارگانیک نیاز است که فرآورده‌هایی بر پایه فناوری از این محصول تولید شود تا ارزش افزوده بالایی برای کشور و تولیدکننده به همراه داشته باشد و لازم است که نگاه ما به فرآوری بالاتر رفته و فقط بسته‌بندی محصولات دیده نشود.
لازم است از همین الان محصولات فرآوری شده از زعفران به صورت فناورانه با رعایت تمام شاخص‌های جهانی با نگاه صادرات محور تولید شود، چرا که با توجه به خشکسالی و شوری آب و خاک سطح زیرکشت ما از پنج و دو دهم به سه و دو دهم کاهش پیدا کرده و دیگر توانایی افزایش سطح زیرکشت را نداریم و لازم است که عملکرد در سطح افزایش پیدا کند و از خام فروش جلوگیری شود.
ما در این زمینه بزرگ نمایی نمی‌کنیم بلکه ظرفیت‌های زعفران را بعد از ۲۰ سال تحقیق به صورت شفاف بیان می‌کنیم چرا که با وضعیت کنونی کشور و استان خراسان جنوبی باید به دنبال بهینه سازی باشیم و با تولیدات فناورانه از زعفران می‌توان در سطح کم، سود بالایی به همراه داشته باشیم.
*ارزش افزوده فرآورده‌های زعفران چگونه است؟
سال‌ها قبل در یک سمینار اسپانیا حضور داشتم که گفتند از فرآورده‌های زعفران بیش از ۳۰ هزار یورو ارزش افزوده کسب می‌کنند و مسلماً اکنون این موضوع ارزش بیشتری نیز پیدا کرده است. زمانی که یک بسته قرص زعفران عادی در امریکا حدود ۷۰ تا ۱۰۰ دلار به فروش می‌رسد که میزان بسیار اندکی زعفران در آن به کار رفته است، می‌تواند برای دیگر مصحولات فرآوری شده از این محصول نیز شاهد ارقام بالایی باشیم.
اکنون تمام مردم جهان به دلیل عوارض داروهای شیمیایی به دنبال داروهایی برپایه گیاهان دارویی و طبیعی هستند و اگر محصول فناورانه بازارپسند تولید شود قطعاً بازار خود را پیدا می‌کند و ما چه تحریم باشیم چه نباشیم کشورهای مختلف برای دریافت این محصولات به سراغ ما می‌آیند.
همچنین با توجه به خشکسالی و شوری آب و خاک در چند سال آینده شاهد مهاجرت مردم منطقه خواهیم بود ولی اگر بتوانیم عملکرد سطح را بالا ببریم و ارزش افزوده زیادی از همان مقدار برای تولیدکننده زعفران داشته باشیم شاهد درآمد پایدار و استقرار جمعیت هم خواهیم بود.
*به نظر شما مشکل اصلی تولید محصولات فناورانه برای بخش علمی چیست؟
مشکل در نبود تعامل لازم بین بخش پژوهش با دستگاه‌های اجرایی است. کسانی که کار علمی انجام می‌دهند نباید با موضوعات حقوقی، مالیاتی، کارت بازرگانی و از این قبیل مسائل روبه‌رو شوند، بلکه لازم است یک بخش‌هایی وجود داشته باشند که رفع کننده این موضوعات باشند تا این تحقیقات انجام شود؛ چرا که یک پژوهشگر، سرمایه‌گذار که نیست این قبیل از امور را انجام دهد بلکه نیاز است یک بخشی وجود داشته باشد تا کار پژوهشگران را با سرمایه‌گذار و صنایع استان لینک کند و نیاز نباشد این کارها را پژوهشگر انجام دهد.
در خیلی از موارد دیده شده که محقق به دلیل همین پروسه‌ای که در مسیر کار او قرار داده‌اند، پشیمان شده است. حتی خود من اگر زمانی که برای این کار صرف کردم برای نوشتن مقاله و کتاب می‌گذاشتم نفع شخصی بیشتری برای من داشت.
من اگر این کار را با حضور برخی از دانشجویان دکتری انجام دادم به این دلیل بود که امیدی به استخدام دولتی وجود ندارد و می‌خواستم نشان دهم که می‌توان از طریق کارهای علمی خود کارآفرین باشند و اشتغال‌زایی داشته باشند اما این موضوعات غیرعلمی اذیت کننده است و چالش‌های بیشماری در اخذ مجوز مقابل محقق می‌گذارد.
*دیدگاه مسئولان در این زمینه چگونه است؟
مسئولان آنچنان که باید به اهمیت زعفران پی نبرده‌اند. اکنون در محافل علمی نام ایران با زعفران در هم آمیخته است و کشور را می‌توان با محصولات متنوع فناورانه از زعفران در دنیا معرفی کرد و مسلماً خراسان جنوبی در این بین از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
لازم است که مسئولان از شعارزدگی پرهیز کنند و حمایت واقعی و ملموس از فرد و مؤسسه‌ای که ادعایی در این زمینه دارد را انجام دهند تا به ثمر برسد.
چرا در استانی مانند خراسان جنوبی یک کارخانه داروسازی نباید وجود داشته باشد که با یک استان دیگر قرارداد بسته شود و به این موضوعات و زیرساخت‌ها نیز لازم است توجه شود.
نظر شما