ریشه ناامنی اقتصادی در داخل است نه تحریم خارجی

زهرا ترابی؛ تحلیل بازار: امنیت اقتصادی مفهومی است که بارها در سخنان کارشناسان و سیاستمداران شنیده‌ایم، اما در عمل کمتر به چشم آمده است. هر زمان سخن از توسعه و جذب سرمایه‌گذاری به میان می‌آید، نخستین شرطی که اقتصاددان‌ها مطرح می‌کنند، «امنیت اقتصادی» است؛ یعنی سرمایه‌گذار بتواند با اطمینان خاطر وارد یک بازار شود، آینده سرمایه خود را پیش‌بینی کند و نگران تغییرات ناگهانی قوانین یا سیاست‌ها نباشد. اما پرسش اساسی این است که چرا در ایران هنوز چنین امنیتی شکل نگرفته و چرا همچنان سرمایه‌گذاران از ورود به اقتصاد کشور پرهیز می‌کنند؟

یکی از پاسخ‌های تکراری در سال‌های اخیر، تحریم‌های خارجی بوده است. بی‌تردید تحریم‌ها فشار سنگینی بر اقتصاد گذاشته و راه تجارت و سرمایه‌گذاری را دشوار کرده است. اما همه ماجرا این نیست. بسیاری از کارشناسان تأکید می‌کنند که مشکلات درونی اقتصاد ایران، از نبود شفافیت تا بی‌ثباتی سیاست‌های اقتصادی، دست‌کمی از فشار تحریم‌ها ندارد. به بیان دیگر، حتی اگر تحریم‌ها برداشته شوند، بدون اصلاح ساختارهای داخلی، امنیت اقتصادی ایجاد نخواهد شد.

یکی از بزرگ‌ترین دلایل نبود امنیت اقتصادی، تصمیم‌های لحظه‌ای در حوزه اقتصاد است. تجربه نشان داده که در ایران، قوانین و مقررات به سرعت تغییر می‌کنند و دولت‌ها در مواجهه با بحران‌های کوتاه‌مدت، بدون برنامه‌ریزی بلندمدت، تصمیم‌هایی می‌گیرند که کل فضای اقتصادی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. سرمایه‌گذار، چه داخلی و چه خارجی، به یک چیز بیش از هر عامل دیگری نیاز دارد و آن هم پیش‌بینی‌ اقتصادی است. وقتی فردی نتواند نرخ ارز، نرخ بهره یا حتی قوانین مالیاتی فردا چه خواهد شد، طبیعی که عطای سرمایه‌گذاری را به لقایش ببخشد.

اقتصاد تنها به عدد و رقم وابسته نیست؛ اعتماد اجتماعی بخش مهمی از آن است. فعالان اقتصادی و حتی مردم عادی بارها تجربه کرده‌اند که وعده‌های اقتصادی عملی نشده و سیاست‌های حمایتی نیمه‌کاره رها شده‌اند. این وضعیت باعث شده بی‌اعتمادی گسترده‌ای نسبت به تصمیم‌گیرندگان اقتصادی به وجود بیاید. در چنین فضایی، نه سرمایه‌گذار حاضر به ریسک است و نه تولیدکننده انگیزه دارد برای آینده برنامه‌ریزی کند. شفافیت اقتصادی یکی از اصول اولیه برای شکل‌گیری امنیت اقتصادی است. وقتی سرمایه‌گذار نتواند به داده‌های دقیق و واقعی درباره بازار دسترسی داشته باشد یا بداند پشت پرده تصمیم‌گیری‌های اقتصادی چه کسانی منافع خاص خود را دنبال می‌کنند، احساس ناامنی خواهد کرد. عدم شفافیت نه تنها سرمایه‌گذار خارجی را می‌ترساند، بلکه سرمایه‌گذار داخلی را هم به سمت فعالیت‌های کوتاه‌مدت و غیرمولد می‌کشاند.

نبود امنیت اقتصادی فقط باعث خروج سرمایه‌های مالی نمی‌شود، بلکه منجر به مهاجرت نیروهای انسانی متخصص نیز می‌شود. کارآفرینان و نیروهای خلاق ترجیح می‌دهند در کشوری فعالیت کنند که ثبات و امنیت بیشتری دارد. آمارها نشان می‌دهد بخش قابل توجهی از نخبگان اقتصادی و علمی کشور در سال‌های اخیر به کشورهای دیگر مهاجرت کرده‌اند. این روند، نه تنها سرمایه انسانی کشور را تضعیف کرده، بلکه تصویر ناخوشایندی از فضای اقتصادی ایران در سطح جهانی به نمایش گذاشته است. یکی دیگر از موانع امنیت اقتصادی، نظام بانکی و ارزی پرچالش کشور است. نوسانات شدید نرخ ارز، مشکلات انتقال پول و ضعف‌های بانکی، سرمایه‌گذاران را دلسرد می‌کند. در شرایطی که کوچک‌ترین تغییر سیاسی می‌تواند بازار ارز را دچار شوک کند، امنیت اقتصادی معنای خود را از دست می‌دهد.

کارشناسان بارها گفته‌اند اقتصاد ایران گرفتار تصمیم‌های کوتاه‌مدت است. هر دولت با وعده‌های تازه سر کار می‌آید و سعی می‌کند سیاست‌های اقتصادی خود را پیاده کند، بدون آنکه به تداوم و پایداری آنها فکر شود. این تغییرات پیاپی، هرگونه امکان برنامه‌ریزی بلندمدت را از بین می‌برد. نتیجه این است که سرمایه‌گذار به جای سرمایه‌گذاری در بخش تولید، به سمت فعالیت‌های سوداگرانه می‌رود، چرا که آنجا ریسک کمتری دارد. فلذا نبود امنیت اقتصادی مستقیماً به نبود سرمایه‌گذاری منجر می‌شود، و نبود سرمایه‌گذاری یعنی توقف رشد اقتصادی. ایران با داشتن منابع طبیعی غنی، موقعیت جغرافیایی استراتژیک و نیروی انسانی جوان، می‌توانست به یکی از قطب‌های اقتصادی منطقه تبدیل شود اما بی‌ثباتی، نبود شفافیت و تصمیم‌های مقطعی این فرصت‌ها را از بین برده است.

لازم به ذکر است که راهکار ایجاد امنیت اقتصادی، پیچیده اما ممکن است. نخستین گام، پذیرش این واقعیت است که مشکلات تنها از بیرون نیامده‌اند. اصلاح قوانین اقتصادی، ایجاد شفافیت در نظام مالی، ثبات در سیاست‌گذاری و تقویت اعتماد عمومی، از ضروری‌ترین اقدامات برای بازگرداندن امنیت به اقتصاد هستند. همچنین باید بین سیاست و اقتصاد مرز روشنی ترسیم شود تا تصمیم‌های سیاسی هر روز پایه‌های اقتصاد را نلرزاند. تحریم‌ها، هرچند فشار زیادی به اقتصاد ایران وارد کرده‌اند، اما دلیل اصلی نبود امنیت اقتصادی نیستند. ریشه این مشکل در ساختارهای داخلی، تصمیم‌های ناپایدار و بی‌اعتمادی عمومی است. تا زمانی که این عوامل اصلاح نشوند، نمی‌توان انتظار جذب سرمایه‌گذار یا جهش اقتصادی داشت. اقتصاد ایران بیش از هر چیز به امنیت نیاز دارد؛ امنیتی که نه در شعار، بلکه در عمل به دست می‌آید.