بازار: گروه بین الملل؛ محمد خاتمی، رئیس جمهور پیشین ایران، در سفر خود به دهلی نو در سال ۲۰۰۳، موضوع توسعه چابهار را به عنوان یک مرکز تجارت و حمل و نقل را مطرح کرد. هند در ابتدا این ایده را با اشتیاق پذیرفت، اما سپس علاقه آن کاهش یافت. این کشور نگران سودمندی اقتصادی این پروژه بود، به ویژه در چارچوب تحریم‌های بین المللی علیه ایران به دلیل برنامه هسته‌ای آن.
علاقه هند به بندر چابهار از سال ۲۰۱۲ به بعد احیا شد. روابط ایران و آمریکا رو به بهبود و با لغو تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای بر اقتصاد ایران در ژانویه ۲۰۱۶، چشم‌انداز اقتصادی بندر روشن بود. جاه طلبی هند برای گسترش تجارت و نفوذ در افغانستان و آسیای مرکزی افزایش یافت، اما پاکستان از دسترسی زمینی هند به افغانستان خودداری کرد. در نتیجه، سرمایه گذاری هند در توسعه بندر چابهار به عنوان دروازه‌ای برای تجارت زمینی به/از طریق افغانستان ضروری شد.
نکته مهم این است که حضور چین در منطقه طی دهه گذشته به طرز چشمگیری افزایش یافته است. پکن نه تنها از بندر گوادر در پاکستان حمایت مالی کرده، ساخته و شروع به کار کرده است، بلکه در حال تامین مالی و ساخت کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) است، کریدور تجاری که گوادر را به استان سین کیانگ چین متصل می‌کند. بنابراین موضوع نگران کننده برای هند، پهلوگرفتن کشتی‌های نیروی دریایی چین در گوادر پاکستان است.
علاوه بر این، پکن نیز علاقه خود را به توسعه بندر چابهار نشان داد و ایران نیز از این چشم انداز مخالف نبود. دهلی به دلیل نگرانی از کنار گذاشته شدن از پروژه، مشارکت خود را در پروژه چابهار تسریع کرد. در ماه می ۲۰۱۶، هند قراردادی با ایران برای ساخت و بهره برداری از بندر چابهار به مدت ده سال امضا و دهلی نو با سرمایه گذاری ۵۰۰ میلیون دلاری در توسعه دو پایانه و اسکله بار و همچنین سایر زیرساخت‌های مرتبط موافقت کرد. در همین راستا قرارداد سه جانبه‌ای که بین هند، ایران و افغانستان امضا شد، تجارت ترانزیتی از طریق چابهار را پیش بینی می‌کند.
برنامه این است که محموله های هند در بندر چابهار تخلیه شود و سپس محموله ها در کامیون‌ها و قطارهایی که به سمت زاهدان در نزدیکی مرز ایران با افغانستان و به سمت زرنج در افغانستان (فاصله چابهار – زاهدان و زاهدان – زرنج) بارگیری می‌شوند. به همین ترتیب، کالاهای افغانی که به زاهدان می‌رسید از طریق زمین به چابهار منتقل و از آنجا کشتی ها محموله را به هند و سایر کشورها می‌بردند.
پیامدهای توسعه چابهار
بندر چابهار دارای ارزش استراتژیک بسیار زیادی است. قرار گرفتن آن در خارج از تنگه هرمز آسیب پذیری اقتصاد ایران را در برابر محاصره تنگه توسط قدرت‌های متخاصم کاهش می‌دهد. همچنین موقعیت آن در سواحل مکران، دسترسی مستقیم ایران به اقیانوس هند را فراهم می‌کند.
بندر چابهار تنها بندر عمیق ایران است. توسعه آن ایران را قادر می‌سازد تا کشتی‌های با تناژ بالا را دریافت کند که در گذشته امکان پذیر نبود و ایران مجبور شد چنین کشتی‌هایی را به دبی هدایت کند. بیشتر حمل‌ونقل بین‌المللی از طریق کشتی‌های باری با تناژ بالا انجام می‌شود و چابهار از این پس میتواند انتظار بهره‌مندی از پهلوگیری این کشتی‌ها را داشته باشد، به‌ویژه زمانی که چابهار به کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب متصل شود. توسعه صنعتی در داخل و اطراف مجتمع بندری نیز احتمالاً اقتصاد ایران را تقویت کرده و اشتغال را در سیستان بلوچستان، استان کمتر توسعه‌یافته ایران، جایی که چابهار در آن قرار دارد، افزایش می‌دهد.
برای هند، که پاکستان تا کنون از دسترسی زمینی به افغانستان و آسیای مرکزی محروم بوده است، بندر چابهار فرصت های زیادی را به وجود می آورد زیرا به عنوان دروازه ای برای کریدورهای تجاری زمینی عمل می کند که هند را به آسیای مرکزی غنی از منابع و بازارهای اروپایی وصل می کند.
دهلی تاکنون بارها را به افغانستان منتقل کرده است و نقش آن را در بازسازی این کشور جنگ زده محدود کرده است. با باز شدن مسیرهای زمینی از چابهار به افغانستان، این امر در حال تغییر است. در سال ۲۰۰۹، هند ساخت یک شاهراه به طول ۲۱۵ کیلومتر را تکمیل کرد که زرنج را به دلارام و چندین شهر دیگر در شاهراه گارلند افغانستان متصل می کند. این شبکه جاده ای دسترسی هند به افغانستان و متعاقباً به آسیای مرکزی را چند برابر می کند و نفوذ خود را در منطقه گسترش می دهد.
برای افغانستان، دسترسی به دریا از طریق بندر چابهار، وابستگی آن به بنادر پاکستان را کاهش می‌دهد، که با توجه به روابط ناپایدار اسلام آباد و کابل، گزینه نامشخصی است. این امر آسیب پذیری افغانستان را در برابر فشار پاکستان کاهش می‌دهد. تاجران افغان از آزار و اذیت مقامات پاکستانی شکایت دارند زیرا کامیون‌های آنها اغلب از عبور از پاکستان جلوگیری می‌کنند و اعلام می‌کنند که نرخ تعرفه‌های گمرکی افزایش می‌یابد. آنها استدلال می‌کنند که مسیرهای زمینی از طریق ایران به بنادر ایران ایمن‌تر و مقرون به صرفه تر از مسیرهای بندر کراچی هستند.
در واقع، تاجران افغان در سال‌های اخیر تجارت از طریق بندر عباس ایران را انتخاب کرده‌اند. در سال ۲۰۰۸-۲۰۰۹ نزدیک به ۶۰ درصد از واردات افغانستان از طریق پاکستان ترانزیت شد و در سال ۲۰۱۶ این رقم به کمتر از ۳۰ درصد کاهش یافت. تجارت افغانستان از طریق ایران از ۱۵ تا ۲۰ درصد به ۳۷ تا ۴۰ درصد در همین مدت افزایش یافت. می‌توان انتظار داشت که با راه اندازی بندر چابهار، تجارت افغانستان از طریق پاکستان بیشتر کاهش یابد.
به گفته تحلیلگران هندی، نگرانی اصلی پاکستان در پرتو این تحولات، از دست دادن اهرم فشار خود با کابل است، نه از دست دادن تجارت ترانزیتی افغانستان به ایران. کابل به احتمال زیاد در معامله با پاکستان در مورد تجارت ترانزیتی اعتماد بیشتری به دست خواهد آورد و به عنوان مثال میتواند تصمیم بگیرد که از دسترسی زمینی پاکستان از طریق خاک افغانستان به آسیای مرکزی جلوگیری کند. رئیس جمهور پیشین افغانستان، اشرف غنی، در سال های اخیر در پاسخ به امتناع پاکستان از اجازه تجارت زمینی افغانستان و هند از طریق واگه، بارها این تهدید را بیان کرده است.
نکته مهم این است که چابهار میتواند تاثیر قابل توجهی بر بندر گوادر در فاصله ۷۲ کیلومتری داشته باشد. گوادر بسیار توسعه یافته‌تر از چابهار است و حداقل ده سال سابقه شروع به کار دارد. ارتباطات حمل و نقل بین گوادر و سین کیانگ در حال پیشرفت است و CPEC همچنین با شبکه طرح کمربند و جاده متصل خواهد شد. با وجود این مزایا، گوادر باید تجارت بیشتری را نسبت به آنچه که CPEC به ارمغان می آورد، تطبیق دهد – همچنین به حمل و نقل محموله به/از آسیای مرکزی نیاز دارد. پاکستان برای تحقق این امر به کابل در کنار خود نیاز دارد.
آغاز تجارت ترانزیتی از طریق بندر چابهار یک رویداد مهم است که انتظار می‌رود راه را برای افزایش تجارت و نفوذ هند در افغانستان و آسیای مرکزی و همچنین ظهور ایران به عنوان یک مرکز جهانی حمل و نقل هموار کند. با این حال، مهم ترین تغییری که ایجاد خواهد کرد در رابطه افغانستان با پاکستان است. چابهار با در اختیار گذاشتن راه خروجی دیگر به دریا برای افغانستان، وابستگی کابل به پاکستان را کاهش می‌دهد. در واقع، این امر میتواند اعتماد جدیدی را برای کابل فراهم کند، حتی اهرمی را در تعامل با پاکستان، به‌ویژه در زمینه‌های تجاری.
ائتلاف چهارجانبه
پیمان کوآد که شامل ایالات متحده، هند، ژاپن و استرالیا می‌شود با مقابله با چین در منطقه هند و اقیانوس آرام تشکیل شد و حالا صحبت از تشکیل کوآد خاورمیانه با حضور ایالات متحده، اسرائیل، امارات و هند است که البته هیچ هدف ژئوپلیتیک مشخصی ندارد. در حالی که به نظر می رسد ایالات متحده و هند قصد دارند نفوذ اقتصادی چین در خاورمیانه را مهار کنند، اسرائیل و امارات متحده عربی چشمشان به ایران است.
با این حال، هند با پیوستن به مذاکرات ممکن است پیام هایی را به یک شریک مهم اما دشوار، ایران ارسال کند. این مذاکرات ابتدا به عنوان یک نشست سه جانبه آمریکا، اسرائیل و امارات در ۱۳ اکتبر در واشنگتن آغاز شد که بر توافق ابراهیم و برنامه هسته‌ای ایران متمرکز بود. جلسه دیگری تقریباً پنج روز بعد برگزار شد، این بار با شرکت هند به عنوان عضو چهارم.
این موضوع میتواند روابط هند با تهران را در پروژه‌های کلیدی مانند توسعه بندر چابهار و میدان گازی فرزاد-بی مختل کند. هند با این وجود ایران را به عنوان یک شریک مهم می‌داند. چون ایران یک بازیگر کلیدی در افغانستان است و با نگرانی‌های هند در مورد احیای احتمالی فعالیت‌های تروریستی همسویی می‌کند. بندر چابهار ایران، که هند آن را توسعه داده است، نیز جزء مهمی از برنامه‌های هند برای اتصال به افغانستان و آسیای مرکزی و در عین حال دور زدن رقبای خود پاکستان و چین است. اگرچه پیوستن به مذاکرات چهارجانبه خطر برهم زدن روابط با تهران را به همراه دارد، اما به نظر می‌رسد دهلی نو مایل است برای مقابله با آنچه که به عنوان قدرتمندترین و جنگ طلب‌ترین رقیب خود یعنی چین می‌پندارد، این ریسک را متحمل شود.
مشارکت هند در مذاکرات با ایالات متحده، اسرائیل و امارات متحده عربی این گمانه زنی را تقویت کرده است که ممکن است یک «چهارگانه جدید» در جنوب غربی آسیا شکل بگیرد. چند روز قبل از پیوستن هند به مذاکرات، گفتگوهای سه جانبه بین مقامات ایالات متحده، اسرائیل و امارات در واشنگتن برگزار شد که در آن گروه‌های کاری در زمینه تساهل مذهبی، مسائل آب و انرژی اعلام شد.
با این وجود، پیوستن به این مجمع چهارجانبه نشان‌دهنده روابط نزدیک هند با ایالات متحده و دو شریک بزرگ منطقه‌ای واشنگتن، امارات و اسرائیل است. اما هند ممکن است انگیزه‌های بیشتری برای پیوستن به این گروه داشته باشد که به چالش‌های ژئوپلیتیکی نزدیک‌تر به کشور مربوط می شود. دهلی نو مایل است این گروه را ائتلاف فرضی برای مهار نفوذ اقتصادی چین در منطقه معرفی کند. طبق اعلام اسرائیل، این مجمع چهارجانبه قصد دارد در زمینه توسعه زیرساخت‌ها همکاری کند، اصطلاحی که اغلب به عنوان رمزی برای مقابله با ابتکار کمربند و جاده چین خوانده می‌شود. اگرچه اسرائیل و امارات متحده عربی به دنبال رفع سوء ظن هستند که هدف این گروه چهارجانبه علیه چین است.
توافق تجارت آزاد بین امارات و هند
از ماه می (اردیبهشت) امسال، قرارداد تجارت آزاد بین هند و امارات از به اجرا گذاشته شد که بر اساس آن صادرکنندگان داخلی هند در بخش‌های مختلف مانند منسوجات، کشاورزی، میوه‌های خشک، جواهرات و جواهرات بدون عوارض گمرکی به بازار امارات دسترسی خواهند داشت. ارسال این محموله‌ها به دبی بر اساس این پیمان که رسماً به عنوان توافقنامه مشارکت اقتصادی جامع (CEPA) نامیده می شود، هیچ گونه عوارض گمرکی نخواهد داشت.
در حال حاضر امارات دومین یا سومین شریک تجاری بزرگ هند است و این کشور دروازه‌ای به خاورمیانه، شمال آفریقا، آسیای مرکزی و آفریقای زیر صحرا است. براساس اعلام مسئولان دوطرف، این پیمان تجاری کمک خواهد کرد که مبادلات دوجانبه از ۶۰ میلیارد دلار کنونی در پنج سال به ۱۰۰ میلیارد دلار برسد.
بخش جواهرات بخش قابل توجهی از صادرات هند به امارات متحده عربی را تشکیل می دهد و انتظار می رود از امتیازات تعرفه ای که بر اساس این پیمان برای محصولات هندی به دست آمده است، بهره مند شود. به طور کلی، هند از دسترسی به بازار ترجیحی ارائه شده توسط امارات در بیش از ۹۷ درصد از خطوط تعرفه (یا کالاهای) خود بهره خواهد برد، که ۹۹ درصد از صادرات هند به امارات را از نظر ارزش تشکیل می‌دهد. همچنین هند در حال مذاکره با اقتصادهای بزرگ از جمله بریتانیا، کانادا و اتحادیه اروپا در مورد توافقنامه‌های تجاری است. صادرات کالاها و خدمات حدود ۲۲ تا ۲۳ درصد از تولید ناخالص داخلی هند را تشکیل می‌دهد.
اما به باور برخی از کارشناسان، توافقنامه تجارت آزاد هند و امارات میتواند توسعه بندر چابهار را با چالش روبه رو کند. چون هند در سال‌های اخیر به دنبال مسیرهای جایگزین چابهار از طریق کریدور عرب-مد بود که هندوستان را از طریق امارات-عربستان-اسرائیل-یونان به اتحادیه اروپا متصل می‌کند. در واقع این توافقنامه بخشی ابتدایی این کریدور است. همچنین این موضوع مطرح می‌شود که در صورت توسعه بندر بصره، هند میتواند به راحتی از طریق امارات کالاهای خود را منتقل کند که باز هم نیازی به بندر چابهار نخواهد بود.
نظر شما