کسب و کار در دوران پساکرونا

داود عبداللهی_ کرونا با همه فراز و فرودهایش، تلفات جانی و خسارات دهشتناکی بر حیات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشورها باقی گذاشته است اما در کنار این آثار فرسایشی، ظرفیت های ویژه ای را هم نمایان ساخته است. مصداق ضرب المثل «نیاز، پدر اختراع است» و «انسان در سختی آبدیده می شود»، شرایط ناشی از کرونا و محدودیت های ایجاد شده ثابت کرد که می توان در اوج درماندگی و استیصال، راهکارهای موثر و استراتژی های برون رفت از بحران مناسبی ابداع کرد.

گرچه کرونا آسیب پذیری جدی کشورها (اعم از پیشرفته و عقب مانده) در حوزه نظام سلامت و بهداشت، اقتصاد و سیاست و فرهنگ را بر ملا کرد و برخی از ادعاها را تو خالی نشان داد اما رویکرد به موضوع کرونا و توان مقابله و کنترل دولت ها به یک شکل و اندازه نبود.

به هر حال این پدیده علیرغم مشکلات عدیده ای که ایجاد کرد، باعث شد برخی از دولت ها به آبدیدگی نسبی برسند؛ نسبی از این لحاظ که بسته به مدیریت بحران کرونا بعضی توانستند با سروسامان دادن به اوضاع و انجام اقدامات مقابله ای به موقع، که محصول وجود زیرساخت های اقتصادی، اجتماعی - فرهنگی و درمانی از قبل تدبیر شده بود (ژاپن و کره جنوبی)، تاب آوری جامعه را ارتقا بخشند.

عمق و گستره آسیب کرونا بر حوزه اقتصاد محسوس تر است

کرونا ثابت کرد ضعف های اساسی در مدیریت بحران جوامع وجود دارد و در صورت تداوم این روند جهان باید مترصد پاندمی های دیگری باشد. تحلیل و تبیین چرایی وجود شکاف بین وضعیت مطلوب و وضعیت موجود مجال جداگانه ای می طلبد اما آنچه مهم تر می نماید تحلیل و ترسیم چهره آینده جهان و ایران در دوران پس از کرونا است، تاثیر کرونا در حوزه های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و زیست محیطی بر کسی پوشیده نیست گرچه هر کدام از این تاثیرات نیازمند نشست های متعدد متخصصین حوزه های مختلف در احصاء امواج و عمق تخریب این حوزه هاست گو اینکه مدتهاست در گوشه و کنار جهان روند ارزیابی آغاز شده است. اما عمق و گستره آسیب بر حوزه اقتصاد ملموس تر و محسوس تر است.

پیامدهای اقتصادی و تغییر چهره فضاهای کسب و کار غیر قابل انکار است. بخش زیادی از فعالیت های اقتصادی در همه کشور ها، به شدت به محاق رفته و تعطیل کامل و یا نیمه است به همین خاطر موضوع این نوشتار را تاثیرات کرونا بر شکل و شمایل کسب و کارها در دوران پس از کرونا قرار دادیم. برای همراهی بیشتر خواننده به چند نمونه از اثرات فرسایشی کرونا بر اقتصاد اشاره می کنیم.

الف – وزیر اقتصاد دولت روحانی، فرهاد دژپسند می گوید برآورد می کنیم در حدود ۱۵ درصد تولید ناخالص داخلی کشور متاثر از بیماری کرونا بوده است.

ب - طبق پیش بینی صندوق بین المللی پول رشد اقتصادی جهان در سال ۲۰۲۰ به منفی ۳ درصد خواهد رسید این رشد منفی متاثر از کروناست. مطمئنا این زیان اقتصادی برای کشورهای ضعیف و عمدتا تک محصول به مراتب بیشتر خواهد بود.

ج- فعالیت‌هایی نظیر «گردشگری، مسافرت و حمل و نقل هوایی، ریلی، زمینی و دریایی، رستوران‌داری، ورزشگاه، سینما، مراکز خرید، برگزاری همایش‌ها، سالن‌های زیبایی، هتل‌داری و سایر مواردی که در آنها اجتماعاتی شکل می‌گیرد، بیشتر لطمه می‌ بینند و در حال حاضر لطمه دیده اند. این مراکز با یک سوم ظرفیت انسانی خود فعالیت می کنند.

‌د- فعالیت‌های پزشکی که جنبه اورژانسی ندارند (همچون جراحی‌های زیبایی، قلب، مغز و اعصاب و…) و اغلب نقش اساسی در تأمین هزینه‌های بیمارستان و پزشکان دارند، به‌شدت کاهش نشان می دهند.

س-سامانه فروش آنلاین بلیط سینما، تئاتر و کنسرت از قطع شدن فروش آنلاین بلیط از طریق این سامانه به دلیل شیوع ویروس کرونا و خسارت صد در صدی دیده است.

ش- هم اکنون قیمت هر بشکه نفت به زیر ۳۰ دلار کاهش پیدا کرده است و این ضربه بسیار بزرگی به صنعت نفت و نیروی انسانی فعال در آن بخش وارد کرده است چون اساسا جهان با افزایش عرضه و کاهش جدی تقاضا مواجه است. در چنین شرایطی تکلیف نیروی انسانی این حوزه ها بیکاری است که مشکلات و تبعات منفی خود را دارد.

بررسی تاثیرات کرونا در عرصه اقتصادی در سه دیدگاه خوش بینانه، بدبینانه و واقع بینانه

براساس مطالعات علم آینده شناسی (Future Studies) می توان تاثیرات کرونا به ویژه در عرصه اقتصادی و در حوزه کسب و کارها را به سه دیدگاه خوش بینانه، بدبینانه و واقع بینانه تقسیم کرد.

در دیدگاه خوش بینانه ( Optimistic) که البته گروه اندکی به این جرگه تعلق دارند، اعتقاد بر این است که سرعت و پتانسیل بازسازی اقتصادی برخی از کشورها به گونه ای انعطاف پذیر است که می تواند در کوتاه مدت و حتی در شرایط گسترش این ویروس روی پای خود بایستند و به تولید و عرضه محصولات اقدام کند از جمله این کشورها می توان به چین و کره و ژاپن و برخی از کشورهای حوزه اسکاندیناوی(سوئد، فنلاند و نروژ) اشاره کرد که تا الان ثابت کرده اند با موفقیت نسبی که در مهار شیوع این ویروس به دست آورده اند روند فعالیت اقتصادی شان بی وقفه ادامه دارد. ایراد اساسی این طیف افراط در خوش بینی و بی توجهی آنها به محدودیت های اقتصادی و پروتکل های بهداشتی است که از سوی دولتهای وارد کننده و خریدار این کالا و خدمات مطالبه می شود، این موضوع بر توان چانه زنی اقتصادی آنها در تعامل با کشورهای صادر کننده کالا و خدمات تاثیر می گذارد. کشورهای صنعتی تولید کننده به هر میزانی که در پهنه جهانی قدرت اقتصادی بالایی داشته باشند در صورتی که در کشورهای مقصد، سیاست گذاری سفت و سختی در مورد محدودیت صدور مجوزهای بهداشتی واردات این کالاها و خدمات وجود داشته باشد در آن صورت این صادرات به دلیل شرایط خاص و تحمیلی کشور متقاضی با مشکلات جدی مواجه خواهد شد. این تهدید در کمین همه کشورهای تولید کننده ای خواهد بود که رویکرد صادراتی دارند.

در دیدگاه بدبینانه (Pessimistic) باور بر این است که کرونا به گونه ای زیرساخت های اقتصادی جهان را متزلزل و آسیب پذیر کرده است که باید سالها زمان بگذرد تا این کشورها از زیر فشار سنگین خسارات وارد شده بتوانند قد بلند کنند و ققنوس وار از زیر خاکستر خود حیات تازه ای بگیرند و به روند رشد خود با شتاب بیشتری ادامه دهند.

به زعم این گروه تضمینی هم نیست که این کشورها بتوانند جایگاه قبلی خود را بازیابند چون کشورهایی که در قیاس با آنها کمتر آسیب دیده اند و تاب آوری بالایی هم نشان داده اند، بر آنها سبقت جسته و به عنوان اقتصادهای نوظهور خواهند توانست سهم جدی در  اقتصاد جهانی برای خود رقم بزنند. گستره شیوع ویروس و افزایش هزینه های درمانی باعث خواهد شد کشورهای صنعتی آسیب دیده (اغلب اروپا و امریکا) سالها به بازسازی بهداشتی و اقتصادی خود اقدام کنند و این سرعت لازم برای سبقت و جهش اقتصادی کشورهای ضعیف و یا درجه دوم و سوم را فراهم خواهد ساخت. از نظر این گروه  «مکث بزرگ» ناشی از تعطیلی اقتصادی کشورهای صنعتی (آمریکا، چین، ژاپن و اروپا) بهترین موهبت اهدایی کرونا برای پیشی گرفتن اقتصادهای نیمه پیرامونی از اقتصاد های طراز اول جهان خواهد بود. از این رو طرفداران دیدگاه بدبینانه معتقدند کشورها بناگزیر شاهد تغییر جدی در نظم اقتصادی جهان خواهند بود که برای خود استانداردهای نوین اقتصادی تعریف خواهد کرد که بدون رعایت آن هر گونه مبادله اقتصادی منتفی است. لذا کرونا فرصت طلایی برای رخ نمایی اقتصادهای دوم و کسب اعتبار و اعتماد جهانی مهیا ساخت چرا که این کشورها (کره جنوبی) تا الان توانسته اند نمره قابل قبولی در مواجهه و مدیریت بحران پاندمی کرونا کسب کنند.

در میانه دو دیدگاه افراط و تفریطی، دیدگاه منطقی وجود دارد که دیدگاه نگارنده نیز در همین جرگه می گنجد. در این دیدگاه واقع بینانه نه خبری از اعتقاد به درماندگی و ضعف و استیصال کشورها هست و نه بزرگنمایی غیر منطقی اقتصادهای در حاشیه. اما رگه هایی از واقعیت ها و منطق استدلالی هردو دیدگاه فوق در آن مشهود است.

در دیدگاه واقع بینانه (Realistic) اعتقاد بر این است که آسیب پذیری اقتصادی کشورها به گونه ای نبوده است که نتوانند تجدید حیات کرده و به هژمونی اقتصادی گذشته خود برگردند، در این میان کرونا فقط باعث شد این کشورها چهره اقتصادی متفاوتی به خود بگیرند و به اصلاح جدی زیرساخت های اقتصادی بپردازند. کرونا فرصتی را برای سازگاری مجدد این اقتصادها فراهم ساخت و باعث شد مفصل بندی اقتصادی خود را به گونه ای طراحی کنند تا جوابگوی شرایط مشابه کرونا و پاندمی های احتمالی دیگر در آینده باشد.

به زعم این دیدگاه همه کشورها شرایط التهابی ویژه ای را تجربه می کنند و این دوره گذار بسته به رفتار ویروس و اقدامات بهداشتی و مقابله ای دولت ها متفاوت خواهد بود.

با توجه به اینکه امروزه پر سودترین صنعت، صنعت تولید دارو است به نظر می رسد در کشورهایی که از حیث زیرساخت های پزشکی در سطح جهانی مطرح اند رقابت سختی برای کشف و تهیه دارو و واکسن درمان این ویروس شکل گرفته است بگونه ای که  خیلی از واحدهای تولیدی (مثلا صنایع خودرو سازی و عکاسی و تلفن همراه) موقتا تغییر کاربری داده و بخش عمده اعتبارات خود را صرف کشف واکسن و داروی درمان کرونا کرده اند به همین خاطر بنظر می رسد در خوش بینانه ترین حالت طی ماه های آینده یکسال اخیر و شاید زودتر از آن، واکسن این ویروس همانند ویروس آنفولانزا کشف و تهیه شود حتی فازهای آزمایشی و تست خود روی انسان را با موفقیت سپری کند.

با کشف واکسن و داروی درمان این ویروس، سود هنگفتی به سمت کشور یا کشورهای تولید کننده سرازیر خواهد شد که از انباشت این سرمایه حاصل از فروش دارو، جهش اقتصادی غیرقابل تصوری رخ خواهد داد. در واقع در کشورهای صنعتی از این فرصت ها همچون موهبتی یاد می شود که می توان از آن برای تسریع رشد اقتصادی جامعه سود جست. دور نیست خبر ساخت واکسن یا داروی درمان قطعی این ویروس را بشنویم (گرچه حرف و حدیث های جسته و گریخته موجود این ادعا را منتفی می نماید) اما همانطور که گفته شد در کشورهای پیشرفته و صنعتی دهها پروژه ساخت واکسن و دارو بطور موازی در حال انجام است تا زودتر از بقیه کشورها و مراکز تحقیقاتی شاهد خوشبختی را به آغوش بکشند و افتخار جهانی انحصار ساخت این دارو یا واکسن را به اسم کشور خود رقم بزنند. بزعم نگارنده خیلی زودتر از برآوردهای انجام شده داروی درمان ویروس کرونا کشف و ساخته می شود. با عنایت به همین مساله تصور غالب این است که در دوره پس از کرونا و رفع آن، سمت و سوی کسب و کارها، سمت و سوی بهداشتی خواهد داشت و مساعی جهانی در ساخت تجهیزات بهداشتی بکار گرفته خواهد شد (شاید نه با این شدت)، به همین خاطر مدتها اقتصادهای نوپا با جهت گیری تولید محصولات بهداشتی فرصت فعالیت پیدا خواهند کرد.

ضعف و درماندگی اقتصادهای طراز اول جهان که دهه های پیش مشکل بیماری های واگیردار را برطرف کرده اند، در کنترل و پیشگیری از شیوع کووید ۱۹، نه ناشی از ضعف زیرساخت های پزشکی آنها که ناشی از احساس فراغت بال و اسودگی خیال واهی نسبت به عدم امکان بازگشت به دوره سیاه بیماری های میکربی و بیماری های واگیر(طاعون، وبا و... ناشی از الودگی ویروسی و باکتریایی)، باعث شده بود کانون توجه به عرصه دیگر پزشکی معطوف شود لذا هیچکدام از این کشورها آمادگی لازم برای مقابله با ویروس کرونا را نداشتند به همین خاطر آسیب پذیری بالایی در مقابل کرونا تجربه کردند در مقابل دلیل الودگی کمتر جوامع کمتر توسعه یافته به ویروس کرونا، که از نظر امکانات بهداشتی فقیر هستند، متاثر از ایمنی طبیعی نسبتا بالای افراد این کشورها در مواجهه دائمی با انواع بیماری های واگیردار و مزمن می داند (گر چه این ادعا تمام ماجرا نیست و نیازمند مطالعات تکمیلی و انجام مطالعات مقایسه ای بالینی دقیق است) بعبارت دیگر در کشورهای فقیر سیستم ایمنی افراد بطور طبیعی توان مقابله با انواع الودگی های ویروسی و باکتریایی را دارد به همین خاطر در مقایسه با مردم جوامع توسعه یافته، در مقابل ویوروس کووید ۱۹ اسیب پذیری کمتری نشان می دهند.

مهمترین تاثیرات کرونا بر کسب و کارها بویژه در دوره پس از کرونا

با توجه به موارد فوق، بنظر می رسد مهمترین تاثیرات کرونا بر کسب و کارها بویژه در دوره پس از کرونا شامل موارد زیر خواهد بود: 

-  ویروس نوظهور کرونا نقطه عطف مهمی در حوزه استارتاپ ها و کسب و کارهای نوپای مبتنی بر سرمایه گذار حداقلی خواهد بود و این روندبا سرعت بیشتری ادامه خواهد یافت. در این بین کسب و کارهایی که با محوریت موازین بهداشتی و رعایت حداکثری استانداردهای بهداشتی به تولید و ارائه کالا و خدمات می پردازند بیشتر از کسب و کارهای دیگر خواهد بود.

- کرونا باعث شد حساسیت جهانی نسبت به تاثیر میکرو ارگانیزم ها بر حیات انسانها دوباره مطرح شود و مردم جهان شاید بیش از جنگ و ویرانی های ناشی از آن، نگران امنیت هستی شناختی خود شوند به همین خاطر نسبت به رعایت این موارد بهداشتی امادگی روانی و فرهنگی بیشتر و وسواس گونه پیدا کرده اند از این رو بنظر می رسد سالها (حداکثر یک دهه) کسب و کارهایی در مقیاس کوچک و متوسط به سمت صنعت پزشکی و پیراپزشکی هدایت خواهند شد.

- با توجه به شرایط حاد ناشی از ویروس کرونا و قرنطینه افراد و لزوم فعالیت کارگاه ها، شرکت ها و کارخانجات کوچک و بزرگ، و لزوم انجام دور کاری در برخی از ادارات و شرکت ها که به یمن بستر اینترنت امکانپذیر شده است، اهمیت این صنعت بیش از پیش مشخص شده و مشاغلی با محوریت دور کاری و برنامه های مبتنی بر هوش مصنوعی ( Artificial Intelligence) اجتناب ناپذیر خواهد بود.

- با توجه به خسارات اقتصادی و تلفات انسانی در فضاهای کسب و کار (شرکت ها، کارخانجات و ادارات اعم از بخش عمومی و خصوصی) لزوم بکارگیری ماشین (ربات ها) به جای انسان بیش از پیش اهمیت پیدا خواهد کرد طبعا سرعت این جابجای بر حسب سیستم های اقتصادی کشورها متفاوت خواهد بود به این معنا که در اقتصادهای سرمایه داری سرعت بیشتری نسبت به اقتصادهای غیر سرمایه داری خواهد داشت. رشد ماشینی شدن امور ( Automation) لازمه اقتصادهای پویاست و می تواند در شرایط بحرانی احتمالی در اینده  مانع از بروز تلفات انسانی و اقتصادی گسترده و عمیق شود.

- تاثیر پذیری مشاغل و کسب و کارها در حوزه اقتصاد در سه بخش صنعت، کشاورزی و خدمات به یک اندازه نبوده و متفاوت خواهد بود، به عنوان مثال کسب و کارهایی که مستقیما با تولید اقلام و مایحتاج زندگی مردم سروکار دارند مجبور خواهند بود روی محصول (محصولات کشاورزی و صنعتی) فرایند تولید را درج کنند و این پروتکلی خواهد بود که سازمان بهداشت جهانی ( WHO) و سازمان بین المللی استاندارد (ISO) با مشارکت هم، همه کشورها را ملزم به درج این اطلاعات خواهند کرد درست همانطور که ملزم به درج ترکیبات مواد، میزان انرژی، تاریخ تولید و انقضا و افزودنی ها و نگهدارنده ها و... هستند.  بنابراین بخش خدمات طبق روال متعارف در جهان سوم فربه تر از دو بخش کشاورزی و صنعت خواهد بود، در اثر این رشد نامتوازن سه بخش اقتصاد، تورم رشد در یک بخش و رکود در دو بخش دیگر شکل می گیرد و همین امر معادلات اقتصادی کشورها و به تبع آن اقتصاد سیاسی انها را با تهدیدهای بسیار جدی مواجه سازد.

- کسب و کارهای واسطه ای که در بسته بندی فعالیت دارند، بیش از پیش اهمیت پیدا خواهند کرد به این معنا که جدا از رعایت دستورالعمل های بهداشتی مورد رعایت در مراحل سنتی کاشت و داشت و برداشت، رعایت موازین بهداشتی در مرحله بسته بندی (Packing) و تحویل محصول (Delivering) به مشتریان الزامی خواهد بود، از این رو در دو مرحله اخیر (بسته بندی و تحویل کالا و خدمات) مشاغل نوظهوری را شاهد خواهیم بود.

-  حوزه آموزش (مدرسه و دانشگاه)  نیز از این تغییرات بی نصیب نخواهد بود. تولید نرم افزارهای اموزش از راه دور و اپلیکیشن های اموزشی سرعت بالایی خواهند داشت. رقابت استارتاپ ها و شرکت های نوپا در تولید و عرضه اپلیکیشن های بومی ارائه کننده این خدمات رونق بیشتری خواهد گرفت.

- با توجه به اسیب پذیری گسترده بخش اقتصاد دولتی، بنظر می رسد تمایل گسترده ای به بنگاه های اقتصادی کوچک مقیاس شکل می گیرد. از این بنگاه های اقتصادی تولید محور خانگی به مانوفاکتور یاد می شود که موتور محرک انباشت سرمایه و صنعتی شدن در قرن نوزده در اروپا بود.

- بکارگیری ربات های هوشمند در فروشگاه ها و ارسال کالا و خدمات مورد نیاز از طریق این ربات ها و فناوری پهباد پروژه ای است که در حال حاضر در خیلی از کشورها از مدتها پیش آغاز شده و طبعا با وضعیت ناشی از کرونا سرعت مضاعفی پیدا خواهد کرد. جایگزینی ربات بجای نیروی انسانی پتانسیل بیکاری و به تبع آن نارضایتی عمومی را دامن می زند که دغدغه ها ان نوعا در جای خود باید مورد بررسی قرار گیرد.

- مشاغل خانگی رونق بیشتری پیدا می کنند. البته این حرکت از ابتدای شیوع کرونا در کشور اغاز شده و در خانواده ها اقایان و بانوان برای مصونیت هر چه بیشتر خانواده، با تهیه و پخت انواع نان توانسته اند استعدادهای نهفته خود را شکوفا سازند و در مدت زمان اندک قابلیت هایی را پرورش دهند که تصور نمی کردند. این خود باوری اقتصادی در شکل و شمایل کسب و کارهای آتی دوره بعد از کرونا می تواند به ایده های نو و ابتکاری منجر شود مانند تهیه نان و غذا های خانگی با رعایت حداکثر هنجارهای بهداشتی از طریق نمایش فرایند تولید آن در فضای مجازی و از این طریق جلب اعتماد و اعتبار عمومی و در نتیجه بازار یابی برای مانوفاکتورهای خانگی.

- با توجه به حساسیت ایجاد شده در زمینه احتمال الودگی در عرصه ها و اماکن خرید (زمین های کشاورزی، سوپر مارکت ها، فروشگاه ها و...) کسب و کارهای آنلاین و ارائه کالا خدمات انلاین بیش از هر دوره ای رونق می گیرد.

- رویکرد جدی به ارائه خدمات پزشکی و مشاوره ای از راه دور اتفاق مهم دیگری است که بنظر می رسد نباید از آن غفلت کرد. با توجه به ضرورت حیاتی خدمات پزشکی، تولید و ساخت نرم افزارهای معاینه  و مشاوره از راه دور، ثبت نوبت ویزیت، دریافت خدمات پزشکی از راه دور و ... ارائه خدمات پزشکی که قبلا بصورت حضور فیزیکی انجام می گرفت را چهره متفاوتی خواهد بخشید. هر چند برای تحقق حداکثری سلامت عمومی این اقدامات لازم و ضروری هستند و دامنه انتخاب افراد را گسترش می دهند اما مطمئنا این موضوع اقتصاد سلامت کشور را با بحران و کسادی جدی مواجه خواهد ساخت از آنطرف هم به دلیل عدم مراجعه حضوری مردم  بخاطر ترس و نگرانی از آلوده شدن به ویروس کرونا در مطب ها  و مراکز آزمایشگاهی و رادیولوژی، می تواند به جهش جدی انواع بیماری های غیر واگیر دامن بزند.

- بازار خدمات لاکچری و زیبایی (تناسب اندام، آرایشگاه ها، فعالیت های پزشکی که جنبه اورژانسی ندارند همچون جراحی‌های زیبایی، قلب، مغز و…) که اغلب نقش اساسی در تأمین هزینه‌های بیمارستان و پزشکان دارند، به‌شدت کاهش خواهد یافت و بدین ترتیب درآمد زایی مراکز بیمارستانی و درمانگاهی را با مشکلات جدی مواجه خواهد کرد.

- شاهد تولد مشاغلی با ماهیت متفاوت اما متناسب با نیاز جدید و مرگ مشاغلی خواهیم بود که نتوانسته اند خود را با شرایط نوین جامعه و جهان (تقاضا) انطباق دهند. طبعا پویایی و ماندگاری مشاغلی بالاست که توان انطباق پذیری بالایی با شرایط جدید داشته باشند. آنچه در پارک های علم و فناوری شاهد شکوفایی آن هستیم جدیت و جهد نیروهای دانشگاهی جوان و نخبه در شناسایی نیازهای جامعه هدف و تبدیل ایده به عمل و تولید است که لازم است وجه همت دولت و نهادهای دولتی قرار گیرد. بنظر می رسد این پارک ها (تبدیل علم و عمل) روز به روز رونق بیشتری می گیرند. در واقع شاهد شکوفایی کسب و کارهایی خواهیم بود که با تلفیق علم - تجربه - نیاز روز، توانسته اند به بهره دهی برسند.

 مواردی که در اینجا بدانها اشاره شد فقط بخش کوچکی از اتفاقاتی است که با تحلیل وضعیت حال اقتصاد کشورها می توان دورنمای آنها را در دوره پس از کرونا ترسیم نمود. طبعا این گذشت زمان و کیفیت رفتار دولت ها و جوامع است که تعیین می کند واکنش ها به چه سمت و سویی هدایت شود. وظیفه و بدون تردید اقدام دولت ها تسهیل فرایند ها و کمک به بازسازی اقتصادی از طریق استارتاپ ها، بنگاه های اقتصادی خانگی کوچک، مانوفاکتورها و کارگاه های تولیدی کوچک خواهد بود. آنچه جای تردیدی باقی نمی گذارد شکل گیری نوعی شعور و آگاهی پاندمیک جهانی نسبت به سلامت و بهداشت و رعایت استانداردهای آن در تولید کالا و ارائه خدمات از یکسو و بهره گیری از قابلیت های فناوری اینترنت و زیرساخت های اطلاعات و ارتباطات خواهد بود چون به یمن کار آمدی این صنعت در اقتصاد کشورها و وابستگی صنایع مختلف به آن، تصور جهانی بدون این فناوری دست کم غیر ممکن شده است.