وحید پورتجریشی؛ بازار: بر اساس گزارش خبرگزاری رویترز، ارتش پاکستان در هفته‌های اخیر طرحی را به مقامات آمریکایی پیشنهاد کرده که بر اساس آن، سرمایه‌گذاران آمریکایی می توانند در ساخت و توسعه یک بندر جدید در شهر ساحلی «پَسنی» در ایالت بلوچستان مشارکت کنند. این بندر در سواحل دریای عرب و در فاصله ۱۶۰ کیلومتری گوادر واقع شده است؛ جایی که چین در قالب پروژه «کریدور اقتصادی چین و پاکستان» (CPEC) میلیاردها دلار سرمایه‌گذاری کرده است. فاصله پسنی از بندر چابهار نیز حدود ۲۸۶ کیلومتر است.
به نوشته رویترز، این پیشنهاد با هدف ایجاد توازن در روابط اقتصادی پاکستان با غرب و شرق و جذب سرمایه‌گذاری‌های جدید در زیرساخت‌های بندری و معدنی کشور به طرف آمریکایی ارائه شده است.
روزنامه فایننشال تایمز نیز در گزارشی مشابه نوشت که ارتش پاکستان از این طرح به‌عنوان بخشی از تلاش برای تقویت روابط با واشنگتن پس از سال‌ها سردی نسبی سیاسی یاد کرده است. ارتش پاکستان تأکید کرده که بندر پَسنی قرار نیست کارکرد نظامی داشته باشد، بلکه با رویکردی کاملاً تجاری برای توسعه صادرات مواد معدنی و فلزات حیاتی طراحی خواهد شد.
در همین راستا، خبرگزاری آسوشیتدپرس (AP) گزارش داده است که شرکت آمریکایی «U.S. Strategic Metals» نیز اخیراً قراردادی به ارزش تقریبی ۵۰۰ میلیون دلار با دولت پاکستان برای استخراج و فرآوری مواد معدنی کمیاب به امضا رسانده است. به گفته مقام‌های پاکستانی، بخشی از این سرمایه‌گذاری می‌تواند با توسعه زیرساخت‌های بندری در مناطق جنوبی کشور از جمله پسنی مرتبط باشد.
با این حال، روزنامه دولتی South China Morning Post چین طی تحلیلی نوشت که ورود احتمالی آمریکا به پروژه‌های بندری پاکستان، ممکن است حساسیت‌هایی در پکن برانگیزد؛ زیرا چین بندر گوادر را یکی از نقاط کلیدی در مسیر دریایی «کمربند و جاده» ارزیابی می کند. به باور این روزنامه، هرچند اسلام‌آباد تلاش دارد این پروژه را صرفاً اقتصادی جلوه دهد، اما حضور احتمالی شرکت‌های آمریکایی در بلوچستان پاکستان می‌تواند رقابت ژئوپولیتیکی میان چین و آمریکا را در سواحل این کشور تشدید کند.
از سوی دیگر، برخی کارشناسان پاکستانی به رسانه‌های محلی گفته‌اند که اجرای چنین پروژه‌ای در بلوچستان نیازمند تضمین‌های امنیتی جدی است؛ زیرا این منطقه طی سال‌های اخیر شاهد فعالیت گروه‌های مسلح و ناآرامی‌های محلی گسترده بوده است. منابع آگاه در اسلام‌آباد به فایننشال تایمز گفته‌اند که هنوز هیچ توافق رسمی امضا نشده و طرح در مرحله بررسی فنی و مذاکره میان دو طرف قرار دارد.
در مجموع، اگر این پیشنهاد به مرحله اجرا برسد، می‌تواند نخستین حضور مستقیم آمریکا در یک پروژه بندری بزرگ در پاکستان پس از چند دهه محسوب شود. این اقدام علاوه بر ابعاد اقتصادی، پیام سیاسی مهمی نیز دارد؛ پیامی که نشان می‌دهد واشنگتن بار دیگر به دنبال تقویت جایگاه خود در دریای عرب و جنوب آسیا، در برابر نفوذ روبه‌گسترش چین است.
چرخش‌های متناوب هند و پاکستان به سمت آمریکا و شوروی از ۱۹۴۷ تا امروز
نکته بسیار مهمی که در بررسی سیاست خارجی هند و پاکستان باید به عنوان اصلی اساسی مورد توجه قرار گیرد اینکه، هیچگاه نمی توان چارچوب تحلیل روابط این دو کشور را به صورت انتزاعی تعریف کرد.
پس از پایان جنگ جهانی دوم و تقسیم شبه‌قاره هند در سال ۱۹۴۷، دو کشور تازه‌استقلال‌یافته، یعنی هند و پاکستان، مسیرهای متفاوتی را در سیاست خارجی برگزیدند. از همان ابتدا، رقابت ژئوپولیتیکی این دو کشور با یکدیگر باعث شد که هرگاه یکی به سوی آمریکا متمایل شد، دیگری برای موازنه قدرت به سمت شوروی (و بعدها روسیه) حرکت کند. این الگوی متناوب در طول نزدیک به هفتاد و پنج سال گذشته چند بار تکرار شده است.
دوره اول: دهه ۱۹۵۰ – پاکستان در آغوش آمریکا، هند در کنار شوروی
در نخستین سال‌های پس از استقلال، پاکستان که با تهدید امنیتی از سوی هند روبرو بود، تلاش کرد متحدان قدرتمندی در غرب پیدا کند. در سال‌های ۱۹۵۴ و ۱۹۵۵، پاکستان به پیمان‌های نظامی SEATO و CENTO پیوست و عملاً در بلوک غرب و تحت حمایت آمریکا قرار گرفت. آمریکا در مقابل، کمک‌های نظامی و اقتصادی گسترده‌ای به اسلام‌آباد ارائه داد.
همزمان هندوستان تحت رهبری نهرو، مسیر متفاوتی برگزید. دهلی‌نو اگرچه بنیانگذار جنبش عدم تعهد بود، اما به تدریج روابط راهبردی خود را با اتحاد شوروی تقویت کرد. شوروی در دهه ۱۹۵۰ با اعطای وام و انتقال فناوری در صنایع سنگین و نظامی، شریک اصلی توسعه صنعتی هند شد. به این ترتیب، از همان آغاز جنگ سرد، صف‌بندی هند و پاکستان در دو جبهه متقابل شرق و غرب شکل گرفت.
دوره دوم: دهه ۱۹۷۰ – چرخش پاکستان به سمت شوروی و نزدیکی بیشتر هند به مسکو
پس از شکست پاکستان در جنگ سال ۱۹۷۱ و جدایی بنگلادش، روابط اسلام‌آباد و واشنگتن رو به سردی گرایید. دولت ذوالفقار علی بوتو برای بازسازی اقتصاد و کاهش وابستگی به آمریکا، سیاستی مستقل‌تر در پیش گرفت و روابط خود را با اتحاد شوروی را گسترش داد. بر همین اساس، پروژه‌های بزرگ زیرساختی مانند ساخت کارخانه فولاد کراچی با حمایت مستقیم مسکو به مرحل اجرا درآمد.
در همان دوره، هند نیز روابط خود را با شوروی به اوج رساند. قرارداد دوستی و همکاری هند و شوروی در سال ۱۹۷۱ نقطه عطفی در تاریخ روابط دو کشور بود و دهلی‌نو در ازای پشتیبانی سیاسی و تسلیحاتی مسکو، وفاداری نسبی خود را در بلوک شرق حفظ کرد. بنابراین در دهه ۱۹۷۰، هر دو کشور روابط نزدیکی با شوروی داشتند، اما پاکستان هنوز به‌طور کامل از آمریکا فاصله نگرفته بود.
دوره سوم: دهه ۱۹۸۰ – بازگشت پاکستان به آمریکا، تداوم اتحاد هند و شوروی
با تهاجم شوروی به افغانستان در سال ۱۹۷۹، صحنه سیاسی جنوب آسیا دگرگون شد. آمریکا برای مقابله با مسکو، بار دیگر به پاکستان نزدیک شد. ژنرال ضیاءالحق روابط راهبردی با واشنگتن برقرار کرد و پاکستان به پایگاه اصلی پشتیبانی از «مجاهدین افغان» تبدیل شد. کمک‌های مالی و تسلیحاتی آمریکا به اسلام‌آباد در این دوران بی‌سابقه بود.
در همان زمان، هند روابط خود با شوروی را حفظ و از مداخله آمریکا در منطقه انتقاد کرد. اتحاد دهلی‌نو و مسکو در این دهه به‌ویژه در زمینه همکاری‌های نظامی و انرژی به بالاترین سطح رسید. در نتیجه، موازنه کلاسیک شرق و غرب در جنوب آسیا بار دیگر تثبیت شد: پاکستان در کنار آمریکا و هند در کنار شوروی!
دوره چهارم: دهه ۱۹۹۰ – فروپاشی شوروی و آغاز بازتعادل
با فروپاشی اتحاد شوروی در سال ۱۹۹۱، فضای سیاسی منطقه تغییر کرد. هند به تدریج به سمت سیاست آزادسازی اقتصادی و همکاری با غرب حرکت کرد. در همین زمان، روابط پاکستان با آمریکا نیز به دلیل برنامه هسته‌ای این کشور و تحریم‌های واشنگتن (قانون پرسِلر) تضعیف شد.
در نتیجه، هر دو کشور در دهه ۹۰ میلادی وارد مرحله‌ای از بازتعادل و جست‌وجوی شرکای جدید شدند اما روابط هند با روسیه همچنان پایدار ماند، در حالی که پاکستان برای مدتی از حمایت گسترده خارجی محروم شد.
می توان گفت بار دیگر همان الگوی تاریخی روابط در جنوب آسیا در حال تکرار است: در حالی که هند از آمریکا فاصله می‌گیرد، اکنون نوبت پاکستان است که به واشنگتن نزدیک شود!
دوره پنجم: دهه ۲۰۰۰ – اتحاد دوباره پاکستان با آمریکا و حرکت هند به سوی واشنگتن
حادثه ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ نقطه چرخش تازه‌ای در روابط معاصر دو کشور هند و پاکستان با آمریکا محسوب می شود. پاکستان به متحد اصلی آمریکا در جنگ علیه تروریسم تبدیل شد و نقش محوری در عملیات نظامی آمریکا در افغانستان ایفا کرد. در نتیجه، کمک‌های مالی و نظامی واشنگتن به اسلام‌آباد مجدداً افزایش یافت.
اما در همین دوران، هند نیز به تدریج روابط خود را با آمریکا تقویت کرد. امضای توافق هسته‌ای غیرنظامی میان هند و آمریکا در سال ۲۰۰۸، نشانه‌ای از تغییر جهت بزرگ در سیاست دهلی‌نو بود. این نخستین بار در تاریخ بود که هر دو کشور شبه‌قاره به‌طور همزمان روابطی گرم‌تر با واشنگتن برقرار کردند؛ هرچند اهداف و منافعشان متفاوت بود.
دوره ششم: از سال ۲۰۱۰ تا امروز – نزدیک شدن بیشتر هند به آمریکا، پاکستان میان چین و روسیه
در دهه اخیر، هند به یکی از شرکای راهبردی آمریکا در چارچوب ائتلاف‌های جدید مانند QUAD (با حضور ژاپن و استرالیا) تبدیل شده است. این نزدیکی به‌ویژه در برابر نفوذ فزاینده چین معنا پیدا می‌کند.
در مقابل، پاکستان که روابطش با واشنگتن پس از خروج آمریکا از افغانستان رو به سردی گذاشته، اکنون بیش از گذشته به سمت چین و روسیه متمایل شده است. رزمایش‌های مشترک نظامی پاکستان با روسیه از سال ۲۰۱۶ آغاز شده و همزمان، پروژه‌های کلان چین در قالب کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) محور اصلی همکاری‌های اسلام‌آباد شده است.
روابط هند و آمریکا در دوره دوم ریاست جمهوری ترامپ
در دوره دوم ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ، روابط هند و ایالات متحده وارد مرحله‌ای پرتنش شد که ریشه در چند تصمیم اقتصادی و سیاسی داشت. به نوشته Reuters، در تاریخ ۶ اوت ۲۰۲۵، دونالد ترامپ با امضای یک فرمان اجرایی، تعرفه‌ای ۲۵ درصدی اضافی بر کالاهای وارداتی از هند وضع کرد که مجموع تعرفه‌ها بر برخی اقلام را تا ۵۰ درصد افزایش داد. دلیل رسمی این اقدام، ادامه خرید نفت و تسلیحات از روسیه توسط هند عنوان شد.
ساخت بندر پسنی توسط آمریکا در کنار لغو معافیت های تحریمی این بندر برای هند، برای آینده چابهار خالی از تهدید نخواهد بود
همزمان، نشریه The New Yorker گزارش داد که دولت ترامپ این تصمیم را بخشی از استراتژی فشار بر کشورهایی دانست که همچنان روابط تجاری خود با مسکو را حفظ کرده‌اند. در همین حال، روزنامه The Times of India نوشت که واشنگتن معافیت تحریمی بندر چابهار را که از سال ۲۰۱۸ به هند اعطا شده بود، لغو کرده است. این اقدام به معنای محدود شدن دسترسی دهلی‌نو به مسیرهای تجاری حیاتی خود با افغانستان و آسیای میانه بود و از دید ناظران هندی، ضربه‌ای راهبردی به سیاست منطقه‌ای هند محسوب می‌شود.
بر اساس گزارش NewsonAir، لغو این معافیت از تاریخ ۲۹ سپتامبر ۲۰۲۵ اجرایی خواهد شد و اپراتورهای مرتبط با هند در بندر چابهار مشمول تحریم‌های ثانویه آمریکا خواهند شد. در واکنش، وزارت امور خارجه هند تعرفه‌های جدید را «غیرمنصفانه، ظالمانه و ناموجه» توصیف و تأکید کرد که واردات نفت از روسیه برای تأمین امنیت انرژی کشور ضروری است.
مجموعه این اقدامات آمریکا از لغو معافیت چابهار گرفته تا اعمال تعرفه‌های سنگین، موجب شد دهلی‌نو با احتیاط بیشتری به آینده همکاری های خود با واشنگتن نگریسته و بر سیاست «خودمختاری راهبردی» خود تأکید بیشتری داشته باشد. در نتیجه، می توان گفت بار دیگر همان الگوی تاریخی روابط در جنوب آسیا در حال تکرار است: در حالی که هند از آمریکا فاصله می‌گیرد، اکنون نوبت پاکستان است که به واشنگتن نزدیک شود!
تاثیر توسعه روابط پاکستان و آمریکا بر بندر چابهار
حال اگر فرضیه ما مبنی بر نزدیکتر شدن اسلام آباد به واشنگتن بر اساس مدل های تاریخی مورد اشاره درست از آب درآید، باید دید که تاثیر ساخت بندر پسنی توسط ایالات متحده روی بزرگترین پروژه زیرساختی اقیانوسی ایران یعنی بندر چابهار چه خواهد بود. همانطور که گفته شد، فاصله تقریبی بندر چابهار با پسنی کمتر از ۳۰۰ کیلومتر و فاصله بسیار کمی است.
جدا از تشدید تنش احتمالی تجاری میان آمریکا و چین به دلیل حضور چینی ها در بندر گوادر، باید بدانیم که ساخت بندر پسنی توسط آمریکا در کنار لغو معافیت های تحریمی این بندر برای هند، برای آینده چابهار خالی از تهدید نخواهد بود. به ویژه اینکه پس از ساخت کریدور ریلی زنگزور در مرز ایران با ارمنستان، بندر پسنی دومین پروژه زیرساختی احتمالی آمریکا در مرزهای جنوب شرقی کشورمان محسوب می شود.
با توجه به اوج گیری تخاصم میان تهران و واشنگتن در دوره دوم ریاست جمهوری دونالد ترامپ، دستکم می توان گفت که حضور آمریکا در دو مرز مهم ایران، خالی از تهدید نخواهد بود لذا، در صورت موافقت آمریکا با ساخت بندر پسنی توسط ایالات متحده، وضعیت می تواند تا حدی پیچیده شود.
نظر شما