توحید ورستان؛ بازار: گرجستان به عنوان بخش مهمی از سیاست خارجی و استراتژی اقتصادی ایران، جایگاه ویژه‌ای برای تهران دارد. چون این کشور به دنبال حفظ ثبات منطقه در مناطق دریای سیاه، قفقاز و خزر و در عین حال تقویت جایگاه سیاسی و اقتصادی خود بوده و همچنین به دنبال افزایش دسترسی خود به بازارهای اروپایی است.
اما متاسفانه در سال‌های اخیر توجه اندکی به گسترش روابط اقتصادی با همسایگان صورت گرفت که در میان منطقه قفقاز جنوبی و بویژه گرجستان شاید در صدر این فهرست قرار بگیرد.
البته نباید از سیاست‌های تفلیس در تبعیت کامل از تحریم‌های اقتصادی اعمالی از سوی غرب، غافل بود. برای نمونه، گرجستان در سال ۲۰۱۱ یک سیاست دوجانبه بدون ویزا با ایران را اجرا کرد که منجر به افزایش چهار برابری سفر ایرانیان به گرجستان شد. با این حال، گرجستان در ژوئیه ۲۰۱۳ به طور یکجانبه قرارداد بدون روادید با ایران را لغو کرد و با مسدود کردن ۱۵۰ حساب بانکی ایران، به شدت از تحریم‌های اعمال شده علیه ایران تبعیت کرد، در پی آن سفر ایرانیان به گرجستان در سال ۲۰۱۵ نسبت به سال ۲۰۱۲ به میزان ۷۲ درصد کاهش یافت.
محیط مناسب برای تجارت گرجستان، فرصت‌های سرمایه گذاری در گردشگری و بخش کشاورزی، و تقاضای گرجستان برای محصولات پتروشیمی – بخشی که ایران برای توسعه آن تلاش‌های زیادی دارد – همگی نشان دهنده این فرصت هستند.
مسلماً جذاب ترین دارایی گرجستان برای ارائه به ایران، نزدیکی اقتصادی آن به اتحادیه اروپا است که با ایجاد یک توافقنامه تجارت آزاد عمیق و جامع (DCFTA) به اوج خود رسیده است. تفلیس راهبردی را دنبال می‌کند که فعالانه خود را به عنوان یک «دروازه اقتصادی به اروپا» معرفی کند، که به موجب آن سرمایه گذاران کشورهای ثالث می‌توانند با ایجاد مشاغل در گرجستان به بازار اروپا دسترسی داشته باشند. از همین روی بسیاری از کارشناسان باور دارند که تهران از سال ۲۰۱۵ به گرجستان به عنوان دروازه ورود به اروپا نگاه می‌کند.
قفقاز جنوبی و ایران
قفقاز جنوبی در مراحل مختلف تاریخ ایران از اهمیت راهبردی برخوردار بوده است. نقش منطقه قفقاز به ویژه پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، زمانی که هر یک از جمهوری‌های قفقاز جنوبی شروع به دنبال کردن سیاست‌های مستقل کردند، افزایش یافت و گاها مانند جنگ قره باغ در سال ۲۰۲۰، دیپلماسی ایران را با چالش‌های بی‌سابقه‌ای مواجه کرد.
علیرغم اینکه روسیه در دوره پس از فروپاشی شوروی، قفقاز جنوبی را به عنوان منطقه نفوذ خود می‌نگریست، ترکیه راه‌هایی برای افزایش نفوذ خود در این منطقه یافت. در این مدت، ایالات متحده و کشورهای اروپایی در حال برقراری روابط دیپلماتیک با جمهوری‌های تازه استقلال یافته بودند و ایران نیز برای برقراری روابط به منطقه چشم دوخته بود.
اولویت‌های سیاست خارجی ایران به دلیل دگرگونی‌های سیاست خارجی کشورهای منطقه، ارمنستان، آذربایجان و گرجستان و نیز تغییر منافع ابرقدرت‌ها دستخوش تغییراتی شده است. کارشناسان در ارزیابی سیاست منطقه‌ای ایران، اغلب عوامل زیر را در نظر می‌گیرند که ایران در دوران پس از فروپاشی شوروی از آنها تأثیر پذیرفته است.
در بررسی روابط ایران و کشورهای همسایه باید دو مورد را در نظر گرفت؛ نخست اینکه ایران تقریباً با همه همسایگان خود در زمینه مرزبندی، امنیت، منابع آب، حفاظت از محیط زیست، میراث فرهنگی مسائلی را دارد. و دوم، برخی از همسایگان ایران به دلیل گسترش روابط با تهران تحت فشار آمریکا هستند.
از انقلاب گل رز تا تحریم‌های ترامپی
برای ارزیابی مناسب پویایی روابط ایران و گرجستان، بررسی عوامل موثر بر روابط دوجانبه ضروری است. تهران همواره همکاری‌های اقتصادی با کشورهای قفقاز جنوبی را در اولویت قرار داده و صرف نظر از سیاست خارجی تفلیس و روابط با آمریکا، فرصت‌های ترانزیتی گرجستان برای اقتصاد ایران بسیار حائز اهمیت است و از این رو دولت ایران بر حفظ روابط خود پافشاری می‌کند.
از اواخر دهه ۲۰۰۰ تأثیر ایالات متحده بر پویایی روابط ایران و گرجستان به تدریج افزایش یافت. اگرچه تهران رسماً به دلیل سیاست خارجی گرجستان پس از «انقلاب گل رز» در روابط خود با تفلیس محتاط بود، اما روابط گرجستان و ایران در زمینه اقتصادی کاملاً فعال بود.
بطوریکه پس از وقفه‌ای طولانی، کمیسیون اقتصادی بین دولتی ایران و گرجستان کار خود را از سر گرفت. در سال‌های ریاست جمهوری ساکاشویلی در گرجستان، در روابط سیاسی دوجانبه نیز فعالیت‌هایی وجود داشت. رئیس جمهور گرجستان در ۱۶ تیر ۱۳۸۳ برای یک سفر رسمی عازم ایران شد و ساکاشویلی در دیدار با محمد خاتمی، رئیس جمهور وقت ایران، مسائل امنیتی قفقاز جنوبی و همچنین امکان صادرات گاز ایران به اروپا را مورد بحث و بررسی قرار داد.
لغو روادید بین ایران و گرجستان در سال ۲۰۱۱ به احیای روابط اقتصادی ایران و گرجستان کمک کرد. تعداد شرکت‌های ایرانی ثبت شده در گرجستان تنها طی دو سال به طور قابل توجهی افزایش یافت و در سال ۲۰۱۳ به ۱۵۰۰ شرکت رسید. سرکنسولگری ایران در سال ۲۰۱۱ در باتومی افتتاح و منجر به فعالیت اقتصادی نیز شد. در دوران تحریم ایران نیز تهران بیشتر بر اهمیت بنادر در گرجستان تاکید داشت.
در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد (۱۳۸۴ تا ۱۳۹۲)، پس از تشدید تحریم‌های آمریکا علیه ایران و علیرغم مزایای اقتصادی فوق‌العاده، طرف گرجستانی به دلیل فشارهای خارجی، همکاری خود با ایران را محدود کرد. گرجستان در اول جولای ۲۰۱۳ رژیم ویزا را برای اتباع ایران به طور یکجانبه برقرار کرد که بهانه تفلیس این بود که دولت گرجستان نگران است که در صورت گسترش روابط تجاری، ایران با استفاده از سیستم مالی گرجستان تحریم‌های اقتصادی را دور بزند. حتی این شرایط با اعمال تحریم‌های سال ۲۰۱۸ ترامپ تشدید نیز شد.
پس از انتخاب حسن روحانی به عنوان رئیس جمهوری اسلامی ایران در سال ۲۰۱۳، عادی سازی روابط با همسایگان به عنوان اولویت سیاست خارجی اعلام شد. تهران بر اهمیت همکاری ایران و گرجستان در پروژه‌های اقتصادی منطقه تاکید کرد. حسن روحانی در دیدار با ایوسب چاخواشویلی سفیر جدید گرجستان در ۲۲ آوریل ۲۰۱۴ با تاکید بر ضرورت تشدید روابط ایران، آذربایجان و گرجستان، خاطرنشان کرد: «اتصال ایران به دریای سیاه و بنادر باتومی بسیار مهم است. ما می‌خواهیم خط راه آهن خود را از طریق خاک آذربایجان به گرجستان متصل کنیم.»
به طور کلی با مطالعه روابط اقتصادی ایران و گرجستان متوجه می‌شویم که این روابط بیشتر بر اساس اهداف کوتاه‌مدت فعلی توسعه یافته است تا استراتژی بلندمدت.
صادرات گاز به تفلیس؛ رویای نیمه تمام
پس از امضای توافق هسته‌ای ایران و گروه ۱+۵ در سال ۲۰۱۵، رونق بی‌سابقه‌ای در روابط ایران و گرجستان به وجود آمد و دو کشور علاقه خاصی به همکاری در زمینه ترانزیت گاز نشان دادند. هدف گرجستان تنوع بخشیدن به جریان انرژی خود بود و صادرات گاز ایران به گرجستان می‌توانست وابستگی ایران به ترکیه را به میزان قابل توجهی کاهش دهد. امروز ترکیه در کنار عراق تنها خریدار گاز ایران است و با توجه به شرایط ژئوپلیتیک ایران، ترکیه تلاش می‌کند تا از ایران امتیازاتی در زمینه قیمت گاز بگیرد.
در ۱۶ فوریه ۲۰۱۶ کاخا کالادزه معاون نخست وزیر گرجستان برای گفتگو در مورد مسائل واردات گاز و برق با ایران عازم ایران شد که طی آن توافقنامه‌ای برای صادرات ۲۰۰ میلیون متر مکعب گاز به گرجستان در مدت ۷ ماه حاصل شد.
در ۲۲ آوریل ۲۰۱۷، گیورگی کویریکاشویلی، نخست وزیر گرجستان، به ایران سفر کرد. اسحاق جهانگیری معاون اول رئیس جمهور ایران در دیدار نخست وزیر گرجستان با اشاره به امکان صادرات گاز ایران به گرجستان گفت: «ایران آماده گازرسانی به گرجستان است. ما می‌توانیم گاز را از طریق مرز آذربایجان یا ارمنستان تحویل دهیم».
البته این همکاری اولین تلاش در زمینه گاز نبود؛ در اوایل دهه ۱۹۹۰ توافقنامه‌ای بین ایران و گرجستان مبنی بر اجرای معامله «گاز-سنگ» منعقد شد. در سال ۲۰۰۶، در زمان تعلیق صادرات گاز روسیه به گرجستان، ایران روزانه ۴ میلیون متر مکعب گاز را برای مدت کوتاهی از طریق خاک جمهوری آذربایجان به گرجستان منتقل می‌کرد تا حسن نیتی خود را نشان دهد. پس از توافق هسته‌ای، مبادلات گاز تفلیس و تهران به دلایل متعددی متوقف شد. در رابطه با همکاری‌های اقتصادی، بر اساس داده‌های رسمی ایران، حجم تجارت دوجانبه پس از توافق هسته‌ای عملاً افزایش یافت که در نهایت توقف مبادله گاز باعث وخامت روابط اقتصادی شد.
گرجستان همچنین مجرای اصلی برای کریدورهای حمل و نقل و انرژی است که اروپا را به آسیای مرکزی و بازارهای جذاب آسیای شرقی متصل می‌کند. این کشور هم در پروژه‌های غربی، مانند کریدور گاز جنوبی که گزینه‌هایی برای پیوند دادن بازارهای اروپایی به منابع هیدروکربنی در خزر و مناطق دورتر دارد، و همچنین ابتکار تجاری و سرمایه گذاری جاده ابریشم جدید چین یک کمربند، یک جاده مشارکت می‌کند.
بخش خصوصی ایران و تحریم‌ها
قطعا گرجستان از نظر فعالیت اقتصادی با ایران در وضعیت مطلوبی نسبت به دو کشور دیگر منطقه دارد. در حالی که همکاری اقتصادی ارمنستان و آذربایجان با جمهوری اسلامی ایران عمدتاً با مشارکت سازمان‌های دولتی صورت می‌گیرد، در مورد گرجستان، روابط اقتصادی دوجانبه عمدتاً از طریق بخش خصوصی ایران تعمیق می‌یابد.
بسیاری از ایرانیان در سال‌های اخیر به دلیل نزدیکی گرجستان به اتحادیه اروپا، اقدام به خرید آپارتمان در گرجستان کرده‌اند. بر اساس آمارهای غیررسمی، در حال حاضر ۴۰۰۰۰ ایرانی در گرجستان اقامت دارند که ۱۰۰۰۰ نفر از آنها اجازه اقامت دریافت کرده اند. در سال‌های اخیر گرجستان بسیاری از ایرانیان را در بخش گردشگری و همچنین ایرانیانی که در گرجستان خرید ملک کرده‌اند جذب کرده است.
اما در ماه می ۲۰۱۸، بلافاصله پس از تصمیم آمریکا برای خروج از توافق هسته‌ای، بانک‌های گرجستان حساب‌های ایرانیان مقیم گرجستان را مسدود کردند. این موضوع باعث نگرانی بسیاری از ایرانیان مقیم و تجارت گرجستان شد.
در پاسخ، ایوسب چاخواشویلی، سفیر گرجستان در ایران، توضیح قابل توجهی داد: «اگر اروپا به همکاری‌های اقتصادی با ایران ادامه دهد، گرجستان نیز ادامه خواهد داد». روابط جاری بین دو کشور به دلیل تحریم‌های آمریکا علیه ایران و فشارهای بی‌رویه بر گرجستان برای پایبندی به این تعهدات بین‌المللی، شاهد روند تقریبا دشواری است.
در مدت کوتاهی نگرش گرجستان نسبت به شهروندان ایرانی مقیم گرجستان به تدریج تغییر کرد. گرجستان در پایان سال ۲۰۱۸ و اوایل سال ۲۰۱۹ بیش از دویست شهروند ایرانی را اخراج کرد. به گفته طرف ایرانی، گردشگرانی که از طریق شرکت‌های مسافرتی به گرجستان سفر و ویزای قانونی داشتند نیز اخراج شدند. اگرچه طرف گرجستانی هیچ توضیحی در مورد دلایل اخراج ارائه نکرد.
در آن دوره روابط ایران و گرجستان متشنج شد و دو طرف حتی مدعی بازگرداندن رژیم ویزا بودند. سرانجام در نتیجه مذاکرات دو کشور، تفلیس و تهران تنش‌های فوری را حل کردند، اما فعالیت تجاری ایرانیان در گرجستان به تدریج محدودتر شد. در واقع؛ مقامات گرجستان برنامه‌های همکاری خود با ایران را در نتیجه فرآیندهای سیاسی داخلی، مواضع ایالات متحده و اتحادیه اروپا و تعهدات گرجستان در قبال اتحادیه اروپا تعریف می‌کنند.
تهران به دنبال بنادر دریای سیاه
گرجستان با در اختیار داشتن یک موقعیت استراتژیک مهم در منطقه، از نظر سیاسی، اقتصادی و امنیتی برای ایران بسیار مهم است. ایران تحولات روابط گرجستان و روسیه، اقدامات انجام شده برای تضعیف وابستگی گرجستان به ترکیه و جمهوری آذربایجان و همچنین ادغام در اتحادیه اروپا را در نظر گرفته است. از منظر امنیتی، ایران قطعاً روابط گرجستان و ناتو، تمرینات نظامی در گرجستان، ترکیه و آذربایجان و همکاری نظامی گرجستان با ایالات متحده و همچنین اسرائیل و گرجستان را در کانون توجه قرار داده است.
در نهایت ایران علاقه‌مند به استفاده از سیستم بانکی گرجستان و فرصت‌های ترانزیتی گرجستان است. ایران در سال‌های اخیر تلاش‌های جدی در راه‌اندازی کریدور خلیج فارس - دریای سیاه به همراه مسیرهای ترانزیتی با ترکیه و آذربایجان داشته است که ایران را از طریق ارمنستان به گرجستان متصل می‌کند.
در سال‌های آینده امکان فعال‌سازی همکاری‌های سه جانبه ایران، ارمنستان و گرجستان در چارچوب کریدور خلیج فارس-دریای سیاه وجود خواهد داشت. در حال حاضر هم ارمنستان به بازسازی جاده‌های ارتباطی گرجستان و ایران ادامه می‌دهد، تا در نهایت اتصال گرجستان را برای ایران فراهم می‌کند و به بنادر دریای سیاه و به طور کلی به گرجستان دسترسی داشته باشد. برای ایران، گرجستان فرصت‌هایی را برای تنوع بخشیدن به مسیرهای صادراتی خود با ایجاد کریدور حمل‌ونقل خلیج فارس-دریای سیاه برای انرژی و تجارت فراهم می‌کند که این طرح‌های کلان منطقه‌ای را به هم مرتبط می‌کند.
نتیجه
همکاری گرجستان و ایران هنوز اندک بوده و توسعه آن بیشتر به بازی‌های ژئوپلیتیک وابسته است. مسیر اصلی سیاست خارجی گرجستان همگرایی یورو-آتلانتیک است و تنها تا جایی که رابطه‌ای بر روابط خوب تفلیس با ایالات متحده و اروپا را به خطر نیندازد، با بازیگران سوم تعامل خواهد کرد.
بنابراین، در کوتاه‌مدت یا میان‌مدت، تقویت روابط دوجانبه بین گرجستان و ایران به احتمال زیاد به صورت تدریجی پیش می‌رود و منجر به تغییرات رادیکال در روند سیاسی-اجتماعی خزر نخواهد شد.
نظر شما