توحید ورستان؛ بازار: در دنیای امروز روابط کشورها عمدتا در سه بعد اقتصادی، سیاسی و امنیتی بررسی می‌شود که جنبه اقتصادی آن به عنوان زیربنای این رابطه است. در بررسی رابطه ایران و سایر کشورها حتی هم‌پیمانش، متاسفانه به این مسئله توجه کافی نشده که نمونه بارز آن حجم مبادلات تجاری با سوریه است.
هر چند رابطه سیاسی و نظامی تهران و دمشق در بالاترین سطح قرار دارد اما از نظر اقتصادی هنوز به میزان امیدوار کننده‌ای نرسیده، هرچند که در سال‌های اخیر تلاش‌های زیادی در این راستا صورت گرفته است.
در واقع مشارکت واکنشی ایران و سوریه که از زمان جنگ لبنان در سال ۲۰۰۶ به عنوان محور مقاومت ایجاد شد، در حال گذار به همکاری‌های اقتصادی است. تأثیرپذیری از تحریم‌های آمریکا و تشدید اثرات آن به دلیل شیوع کووید-۱۹، دو کشور را وادار کرد تا برای معکوس کردن سناریویی که به سرعت موقعیت آنها را از بین می‌برد، به یکدیگر بپیوندند. امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران، پس از آخرین سفر خود به دمشق با اشاره به توافقات دو کشور در ژانویه ۲۰۱۹ گفت: ایران و سوریه در حال کار بر روی طرحی برای توسعه فعال همکاری‌های اقتصادی و تجاری برای مقابله با تحریم‌های ظالمانه دشمنان هستند». البته پیشتر دو کشور توافق ۱۱ ماده‌ای را امضا کردند که نشان دهنده مشارکت راهبردی خود در بخش های مختلف اقتصادی برای دوره بلندمدت است.
بر اساس برخی گزارش‌ها، ایران در یک دهه گذشته در مجموع ۵.۶ میلیارد دلار به دولت اسد کمک کرده است. این مبلغ عمدتاً به بخش نفت و برق و با هدف گسترش حضور و نفوذ خود بر اقتصاد سوریه اختصاص یافته است. البته همان زمان، دمشق و تهران تلاش کرده‌اند تا با کشورهای دیگری مانند ونزوئلا که با نظام تحریم واشنگتن مواجه هستند، ارتباط برقرار کرده تا اقتصاد موازی را تقویت کنند که بتواند خود را در این چارچوب ضعف حفظ کند. در این میان، دولت ابراهیم رییسی که در ۵ آگوست سال ۲۰۲۱ به قدرت رسید، همچنین به دنبال گسترش روابط اقتصادی خود با همسایگان و کشورهای دوست است. بطوریکه سال گذشته تجارت این دو کشور با رشدی ۶۰ درصدی مواجه بود.
با توجه به اینکه سوریه هم‌مرز با ایران نیست، هزینه انتقال و مدت‌زمان ارسال کالا افزایش می‌یابد. به دلیل پذیرفته نشدن عهدنامه «کارنه تیر» از سوی عراق و قوانین سخت ترانزیتی در این کشور، تردد کالاها به‌سختی صورت می‌گیرد؛ از سوی دیگر ارسال محصولات از طریق مرز دریایی با ترکیه نیز هزینه‌بر و زمان‌بر است. سوریه تحریم است و بر اساس قانون سزار هر تجارتی با این کشور، تحریم را برای فروشنده به همراه دارد به همین دلیل مشکلات انتقال مالی نیز ادامه دارد.
تاثیر جنگ بر روابط اقتصادی ایران و سوریه
در ۱۸ می ۲۰۲۲، سوریه و ایران چندین توافقنامه سرمایه گذاری در بخش‌های نفت، برق و صنعت، و راه‌های اجرای همکاری بین دو کشور را مورد بحث قرار دادند. اگرچه ایران نقش اقتصادی نسبتا کمی در سوریه قبل از جنگ داشت، اما اکنون به منافع اقتصادی خود در آن چشم دوخته است. همچنین این کشور جایگاه جدیدی در روابط اقتصادی سوریه با همسایگان خود دارد، روابطی که پس از جنگ به طرز چشمگیری تغییر کرده است.
برای مثال، جنگ سوریه به یکی از قوی‌ترین ائتلاف‌های اقتصادی در حال ظهور یعنی اتحاد استراتژیک که بین سال‌های ۲۰۰۴ و ۲۰۱۰ بین سوریه، ترکیه و قطر ایجاد شده بود، پایان داد. در آن دوره، سوریه چهارمین دریافت کننده بزرگ سرمایه گذاری از دیگر کشورهای عربی، به ویژه از کشورهای خلیج فارس بود. در نتیجه سرمایه گذاری خارجی سوری-عربی از ۵.۹ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۴ به ۳۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۵ افزایش یافت و ترکیه پروژه‌های تجاری خود را در سوریه افزایش داد.
ترکیه و قطر به شدت از حزب الله، متحد اصلی اسد در لبنان، در جنگ سال ۲۰۰۶ اسرائیل و حزب الله حمایت کردند و قطر ۲۵۰ میلیون دلار برای حمایت از تلاش‌های بازسازی در بنت جبیل، شهر لبنانی وفادار به حزب الله، اهدا کرد. در مقابل، سرمایه‌گذاری‌های ایران در آن دوره در سوریه اندک بود و حتی توافق‌نامه‌هایی که از سال ۱۹۹۰ بین ایران و سوریه امضا و مربوط به تقویت همکاری‌های اقتصادی، تبادل تخصص و تشویق سرمایه‌گذاری بود، تا آغاز اعتراض‌ها در سال ۲۰۱۱ اجرایی نشده بود.
اما پس از جنگ که بسیاری از زیرساخت‌ها و بخش‌های تولیدی سوریه را ویران کرد، ایران قراردادها و توافقنامه‌های همکاری اقتصادی زیادی با دولت برای بازسازی این بخش‌ها منعقد کرد. از جمله در پروژه‌های زیربنایی، تولید مواد غذایی، خدمات بهداشتی و همچنین ارائه وام‌هایی است که دولت سوریه برای پرداخت واردات از ایران استفاده می‌کرد. برای مثال، در ژوئیه ۲۰۱۳، دمشق یک شرکت ایرانی متخصص در صادرات مواد غذایی را از همه مالیات بر کالا، معاف کرد.
در سال ۲۰۱۲، سوریه و ایران هر دو شروع به اجرای توافقنامه تجارت آزاد کردند و اکنون اکثر کالاها و محصولات مبادله شده بین این دو مشمول مالیات و تعرفه گمرکی نیستند. در گام ابتدایی، تجارت بین دو کشور از حدود ۳۰۰ میلیون دلار در سال ۲۰۱۰ به ۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۴ افزایش یافت. در ادامه، هم سوریه و هم ایران تمایل خود را برای افزایش تجارت به ۲ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۵ را اعلام کرده‌اند. اگرچه ۲ میلیارد دلار در تجارت جهانی، رقم بالایی به ویژه در مقایسه با بیش از ۱۰ میلیارد دلار تجارت بین ایران و عراق نیست. البته با توجه به سهم ایران در اقتصاد پیش از جنگ سوریه، رشد قابل قبولی است.
علاوه بر قراردادهای سودآوری و تجارت که در حال حاضر شرکت‌های ایرانی در سوریه از آن برخوردارند، دمشق در برنامه آینده ایران برای گسترش فعالیت‌های خود در بازار جهانی گاز طبیعی جایگاه ویژه‌ای دارد. اتکای سوریه به منابع مالی ایران به تهران اجازه داد در سال ۲۰۱۱ توافقی برای ایجاد خط لوله و انتقال گاز ایران از طریق عراق و سوریه به مقصد اروپا را به دست آورد. هرچند که جنگ در سوریه ساخت این پروژه حیاتی ایران را مسدود کرد، اما تحولات اوکراین و نیاز شدید اروپا به منابع جایگزین روسیه، می‌تواند در احیای دوباره این پروژه تاثیرگذار باشد.
ایران همچنین به روند بازسازی پس از جنگ چشم دوخته است. در حال حاضر میلیون‌ها خانه، تأسیسات و زیرساخت در سوریه آسیب دیده یا ویران شده است که با تجربه شرکت‌های ایرانی در صادرات خدمات فنی و مهندسی، تهران آماده ایفای نقش مسلط در روند بازسازی خواهد بود، چون بزرگترین تولید کننده سیمان و فولاد در خاورمیانه است. بنابراین، ملاحظات سیاسی و امنیتی نیرومندی برای ادامه حمایت راهبردی ایران از دولت سوریه وجود دارد، اما سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی ایران نقش فزاینده‌ای در حمایت مداوم این کشور از اسد دارد.
نگاه ابوظبی و ریاض به بازار دمشق
امارات و متحده عربی در طول جنگ سوریه در کنار مخالفان دولت اسد بودند و حالا به دنبال تلطیف روابط دوجانبه از طریق گسترش مبادلات اقتصادی هستند. بطوریکه سوریه و امارات متحده عربی در حاشیه اکسپو ۲۰۲۰ دوبی برای احیای روابط اقتصادی پس از قطع روابط پس از شروع جنگ سوریه گفتگو و تعهد متقابل خود را برای راه اندازی مجدد شورای بازرگانان سوریه و امارات ابراز کردند و راه های تشویق تجارت بین دو کشور را مورد بحث قرار دادند.
وزارت اقتصاد امارات متحده عربی گفته است که کشور خلیج فارس و سوریه در مورد برنامه‌های آینده برای تقویت همکاری های اقتصادی و کشف بخش های جدید توافق کردند. این اقدام بر تغییر پویایی منطقه پس از ۱۰ سال جنگ در سوریه تاکید می‌کند. این وزارتخانه ارزش تجارت غیرنفتی بین دو کشور در نیمه اول سال ۲۰۲۱ را یک میلیارد درهم (۲۷۲ میلیون دلار) اعلام کرد.
اوایل سال جاری، امارات متحده عربی اعلام کرد که تحریم‌های گسترده آمریکا علیه این کشور جنگ‌زده، بازگشت سوریه به اتحادیه عرب را چالش‌برانگیزتر کرده است. عادی سازی روابط در حالی صورت می‌گیرد که تحریم های آمریکا علیه دمشق ادامه دارد. این تحریم‌ها که به قانون سزار معروف است، شرکت‌ها، افراد و مؤسسات - از سوری و خارجی - را هدف قرار می‌دهند که با رئیس‌جمهور سوریه تجارت می‌کنند.
همچنین عربستان سعودی به عنوان دیگر مخالف دولت اسد، به دنبال بازسازی چهره خود در سوریه است. پایان بحران خلیج فارس دریچه‌ای را برای عربستان سعودی به ارمغان آورده است تا بتواند دوباره خود را در سوریه نشان دهد، در واقع با امضای قرارداد العلا، بحران خلیج فارس رسما پایان یافت. محاصره قطر برداشته شد و فرصت برای سرمایه گذاری سیاسی جدید و همسویی مجدد باز شد.
برای عربستان سعودی، موضع گیری مجدد در سیاست خارجی عمدتاً ناشی از انتظارات این کشور از دولت جدید بایدن است. بر اساس تصور تهدید عربستان از ایران، سعودی احتمالا مجدداً در مخالفان سوریه به عنوان یک مخالف با توسعه طلبی ایران در خاورمیانه سرمایه گذاری کند که بهترین روش آن افزایش نفوذ اقتصادی در این کشور ویران شده است. حمایت مستقیم سیاسی و لجستیکی عربستان سعودی می‌تواند در این راستا مورد استفاده قرار بگیرد.
البته اقتصاد تضعیف شده عربستان سعودی، مشکلات داخلی مزمن همراه با یک دولت نه چندان دوست با بایدن، احتمالا دستان ریاض را ببندد. همچنین فاجعه در یمن، محدودیت در خرید تسلیحات سعودی و احتمال تحریم‌های آمریکا به دلیل نقض حقوق بشر توسط سعودی می‌تواند پادشاهی را مجبور کند از هرگونه تعامل جدید خودداری کند. در ضمن، سعودی‌ها قبل از محاصره قطر نقش خود را در سوریه به میزان قابل توجهی کاهش دادند.
نتیجه
روابط اقتصادی تهران و دمشق در سال‌های اخیر در سایه روابط سیاسی و نظامی دو کشور بود و از همین روی نتوانست دراین دوره به ویژه باوجود جنگ رشد کافی داشته باشد. اما در دوره پساجنگ که این کشور برای بازسازی نیاز به همکاری‌های اقتصادی دارد، رقبای بیشتری وارد این کشور می‌شوند.
مثلا مبادلات ترکیه با سوریه اصلا قابل مقایسه با ایران نیست و از سوی دیگر کشورهای بزرگ مانند روسیه و چین به دنبال استفاده از موقعیت این کشور در دسترسی به مدیترانه هستند. در مجموع ایران باید در کنار روابط سیاسی و نظامی، سطح مبادلات تجاری با دمشق را افزایش دهد، هرچند با رقبای قدرتمندی مواجه است.
نظر شما