توحید ورستان؛ بازار: در سالهای اخیر و به ویژه با تغییرات ژئوپلتیکی در خاورمیانه و قفقاز جنوبی ماه‌های اخیر اهمیت کشورهای آسیای میانه افزایش یافته است از همین روی کشورهای بزرگ منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای به دنبال افزایش نفوذ خود در این منطقه هستند. در میان همکاری ایران و هند برای هر دو کشور حیاتی و به نوعی دارای منافع مشترک است، که آن نیز در گرو روابط سیاسی مطلوب بین دهلی و تهران است.
اهمیت اقتصادی آسیای میانه
در قزاقستان، منافع استراتژیک اصلی هند دسترسی به ذخایر اورانیوم خود برای حمایت از استراتژی ملی امنیت انرژی هسته‌ای هند است. قزاقستان بزرگترین تولید کننده اورانیوم در جهان است که تخمین زده می‌شود ۱۵ درصد اورانیوم قابل بازیافت جهان را در اختیار داشته باشد و از سال ۲۰۱۴ تاکنون منبع تقریباً ۸۰ درصد واردات اورانیوم هند بوده است. با حمایت شورای بازرگانی قزاقستان و هند که در سال ۲۰۱۶ ایجاد شد، دو کشور چندین توافقنامه برای تامین اورانیوم به هند امضا کرده‌اند که آخرین آن در سال ۲۰۱۹ با قرارداد تامین اورانیوم برای سالهای ۲۰۲۰-۲۰۲۴ و همچنین افزایش همکاری در زمینه‌های نفت، گاز و انرژی‌های تجدیدپذیر توافق شده است.
ازبکستان که هفتمین صادرکننده بزرگ اورانیوم در جهان است، برای صنعت انرژی هسته‌ای هند نیز از نظر استراتژیک مهم است و دو کشور در سال ۲۰۱۹ قرارداد عرضه بلندمدت امضا کردند. انتظار می‌رود که تجارت و سرمایه‌گذاری دوجانبه با مذاکرات افزایش یابد. شرکت راه آهن دولتی ازبکستان در حال توسعه خطوط جدید به افغانستان و ایران است تا دسترسی ازبکستان به بندر دریای عرب در چابهار را فراهم کند.
ترکمنستان که چهارمین ذخایر بزرگ گاز طبیعی جهان را در اختیار دارد، در درجه اول برای هند اهمیت دارد چون خط لوله گاز طبیعی ترکمنستان-افغانستان-پاکستان-هند (تاپی) از مدت‌ها قبل برنامه ریزی شده است که در نهایت می‌تواند تا ۳۳ میلیارد مترمکعب در سال انرژی هند را تامین کند. در حالی که تاخیرهای ساخت و ساز تا سال ۲۰۲۲ ادامه یافته است، پیامدهای بلندمدت خط لوله تکمیل شده برای استراتژی امنیت ملی انرژی هند قابل توجه است.
قرقیزستان حداقل روابط اقتصادی با هند داشته است، اما نشانه‌هایی وجود دارد که این روند می‌تواند تغییر کند چون هند در ذخایر طلا، زغال سنگ، اورانیوم، آنتیموان و سایر ذخایر فلزی خود و توسعه ظرفیت برق آبی خود برای صادرات برق به هند منافع دارد.
در سالهای اخیر، هند و قرقیزستان یک معاهده سرمایه‌گذاری دوجانبه امضا و مجمع تجاری هند و قرقیزستان را تأسیس کرده‌اند و قرقیزستان در حال ساده‌سازی لجستیک و ترانزیت خود برای اتصال به بندر چابهار است. قرقیزستان همچنین بخشی از اتحادیه اقتصادی اوراسیا است که در حال مذاکره برای توافقنامه تجارت آزاد با هند است.
تاجیکستان دارای اقتصاد کوچکی است که از نظر اقتصادی علاقه چندانی به هند نداشته است، اما موقعیت جغرافیایی آن در مرکز آسیای مرکزی برای هند مورد توجه استراتژیک است. مرز جنوب شرقی آن درست در شمال شبه جزیره کریدور واخان شرقی افغانستان قرار دارد، یک نوار زمینی ژئواستراتژیک که از شرق با چین و از جنوب با کشمیر تحت مدیریت پاکستان همسایه است. اما از زمان تقسیم پاکستان در سال ۱۹۴۷، هند دسترسی مستقیم زمینی به این منطقه را ندارد و بنابراین تنها پایگاه نظامی خارجی خود را در تاجیکستان ایجاد کرد که با همکاری نیروی هوایی تاجیکستان فعالیت می‌کرد.
کریدور شمال-جنوب
با تغییرات ژئوپلیتیکی اوراسیا، ایران از یک اتصال دریایی و ریلی شامل بنادر ایران، روسیه و هند خبر می‌دهد که شبه قاره را به شمال اروپا به عنوان جایگزینی مناسب برای کانال سوئز مصر است. البته اخیرا نیز مقامات روسی و هندی بر اهمیت این کریدور تاکید بیشتری می‌کنند.
انتظار می‌رود شرکت‌های کشتیرانی و بیمه و همچنین سایر مشاغل هند برای پیشبرد INSTC گرد هم آورد. این کریدور بندر جواهر لعل نهرو، بزرگترین بندر کانتینری هند را در شرق بمبئی، را از طریق بندر چابهار ایران در خلیج عمان، که توسط هند برای دور زدن پاکستان تقویت می‌شود به بندر انزلی در دریای خزر و سپس بندر رودخانه ولگا روسیه در آستاراخان و به بعد با راه آهن به اروپا متصل می‌کند.
مقامات ایرانی و هندی پیشنهاد می‌کنند که این مسیر به طور قابل توجهی زمان و هزینه حمل و نقل از هند به اروپا را کاهش می‌دهد. بطوریکه براساس وزارت بازرگانی هند این اتصال مسافت سفر را تا ۴۰ درصد و هزینه را ۳۰ درصد کاهش می‌دهد.
تلاش‌های ایران، هند و روسیه بر اساس توافق دو دهه‌ای برای ایجاد یک کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب (INSTC) و همچنین توافق نامه‌های اخیر تجارت آزاد منعقد شده توسط اتحادیه اقتصادی اوراسیا با ایران و سنگاپور تحت حمایت روسیه است. در واقع، این توافقنامه‌ها به تمایلات آسیای میانه، جنوبی و جنوب شرقی به این کریدور دامن زده است، هرچند که اتحادیه اوراسیا کشورهای کمتری شامل روسیه، قزاقستان، بلاروس، ارمنستان، قرقیزستان و ایران را شامل می‌شود.
روسیه با بهره‌برداری از این شتاب، هند را وادار به امضای توافقنامه تجارت آزاد خود با EAEU کرده است، همچنین این اتحادیه در حال مذاکره با اتحادیه ده عضوی کشورهای جنوب شرقی آسیا (آسه‌آن) است.
در صورت موفقیت‌آمیز بودن تلاش‌ها برای کریدور شمال-جنوب، ایران خود را در مقابل عربستان سعودی و امارات متحده عربی به عنوان بازیگر کلیدی خاورمیانه معرفی می‌کند. ایران با استفاده از موقعیت جغرافیایی و بی‌اعتمادی آسیای مرکزی نسبت به ترویج مذهبی عربستان سعودی، انتظار دارد که راه اندازی INSTC به آن رونق چشمگیری در رقابت با عربستان و امارات برای منطقه بدهد. کریدور شمال-جنوب، همچنین موقعیت ایران را به عنوان یک گره کلیدی در ابتکار کمربند و جاده در پشت یک خط ریلی دو ساله بین غرب چین و تهران که از قزاقستان، ازبکستان و ترکمنستان می‌گذرد، تقویت خواهد کرد.
جورج صفوت، سخنگوی اداره کانال سوئز، اظهارات مقامات ایرانی و روسی مبنی بر اینکه این ارتباط زمان حمل و نقل از طریق کانال سوئز را از ۴۰ روز به ۲۵ تا ۲۸ روز کاهش می‌دهد را رد می‌کند. صفوت همچنین تاکید کرد که INSTC نمی‌تواند با ظرفیت کانال سوئز برای پذیرش بیش از یک میلیارد تن بار در سال برابری کند.
رقابت عربستان و ایران در آسیای میانه
با بهبود روابط تاجیکستان با عربستان و متعهد شدن ریاض به سرمایه گذاری در پروژه‌های زیربنایی مانند نیروگاه برق آبی و بزرگراه در شرق تاجیکستان و همچنین آموزش، روابط تهران-دوشنبه تا حدودی تیره شد. مقامات تاجیکستان همچنین یک مرکز تجاری و فرهنگی ایران را در خجند تعطیل کردند و به جلوگیری از درخواست ایران برای عضویت در سازمان همکاری شانگهای (SCO) به رهبری چین کمک کردند. هرچند که در سال گذشته، ایران به این سازمان پیوست. با این حال، تحولات تاجیکستان دیگر از منظر عربستان سعودی چندان مطلوب نیست و برای ریاض در سایر نقاط آسیای مرکزی خبر ناگواری می‌دهد.
واقعیت این است که تاجیکستان محصور در خشکی، مانند همسایه خود، ازبکستان، به دسترسی به بنادر نیاز دارد و بنادر ایران، از جمله بندر تحت حمایت هند در چابهار در بالای دریای عرب، ارزان‌ترین و کوتاه‌ترین گزینه‌های حمل و نقل را ارائه می‌دهند. در واقع، جذابیت ایران برای کشورهای آسیای مرکزی اهمیت جمهوری اسلامی را برای کمربند و جاده، زیرساخت‌های چین، حمل‌ونقل و ابتکار انرژی محور برای اتصال خشکی اوراسیا به پکن افزایش می‌دهد.
همچنین در ازبکستان، شوکت میرضیایف، قول داده است که سیاست‌های سرکوبگرانه سلف خود را تغییر داده و دولت خود را در خدمت مردم ازبکستان قرار دهد. در همین حال، هیئت‌های تجار سعودی در سال گذشته دو بار از ازبکستان بازدید کردند تا فرصت‌های سرمایه‌گذاری را بررسی کنند. گروه هلدینگ عجلان و برادران عربستان سعودی که متمرکز بر منسوجات است، در نظر دارد طی پنج سال آینده تا سقف ۲ میلیارد دلار در یک گروه منسوجات پنبه ای ازبکستان سرمایه گذاری کند.
ایران که در حال حاضر یک گره حیاتی برای صادرات و واردات ازبکستان است، از همین روی در طرح‌های زیرساختی حمل و نقل میرضیایف، تهران جایگاهی برخوردار است. دستوری که در اواخر سال ۲۰۱۷ صادر شد، به عنوان کلید برنامه‌های ازبکستان-ترکمنستان-ایران- چین - قرقیزستان - ازبکستان یعنی کریدور ترانس افغان است.
در مجموع؛ تمرکز آسیای میانه بر بنادر ایران، علی‌رغم تحریم‌های سخت‌گیرانه آمریکا، با بندر گوادر پاکستان که توسط چین حمایت می‌شود و در فاصله ۷۰ کیلومتری ساحل چابهار قرار دارد، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. از همین روی اخیرا ازبکستان به دنبال پیوستن به توافق چابهار و ترکمنستان نیز در راستای افزایش همکاری‌های بندری با تهران بوده است.
نظر شما